+(38).jpg)
Leipoldt 1
Hy geur diep in baie blomme,
die wind in sy groen hare,
vingerspriete wat tril.
Daagliks nog word hy ontaard
uit goudgeel klei van moskonfyt,
uit verse wat diep gekelder lê.
Saans gedenk sy vriende hom
soos mense ‘n glasie wyn klink:
die nasmaak bly in die volksmond.
Vir kinders dis hy stories uit
sy lewe op: ‘n skeepswrak
met geraamtes en skepe volgestop.
In die Pakhuisberge by Clanwillian
groei ‘n aalwyn, deurdrenk
met die bitter sap van eensaamheid.
Leipoldt 2
Saans by die lessenaar:
die borselkop-jonkman,
sy drif soos swael
gesublimeer tot verse,
sy liefde vertaal
tot aanvaarbaarheid:
die meisiemooi mond,
die gepantserde hart,
die blonde slagveld
van maag en dye,
die vesting van boude
nog nie ingeneem
deur die liefde nie,
soek hy ontvlugting
in die sinlike simboliek
van die Ooste,
in die erotiek
van velddiere en plante:
dit word sy hout
vir elke aand
se lyfgesprek.
Met die gordyne diggetrek,
sy kaal lyf teenoor hom
in die spieël,
luister hy na die seun
in die kamer langsaan
wat in swoel drome kreun,
en sy hand soek troos
in sy dye
of in ‘n vers: hy
wat woorde
skep, en met
die woorde skep:
digter dus,
en meer-as-mens,
ook sy pyn
bomenslik uitgepuur:
die saadknop
‘n mond vol woorde.
(Akwarelle van die dors: 47-49).
I.
Die digkuns van Johann de Lange is bekroon met die gesogte
Ingrid Jonker-prys vir die digter se debuut, Akwarelle van die dors (1982).
Wordende naak (1990) verower die Rapportprys. Dit is ‘n sterk en
gerekende digterskap wat veral in Nederland ‘n wyer leserspubliek verdien. [1]
In 2011 wen hy die Hertzogprys.
De Lange word in Afrikaans gelees as ‘n homofiele digter en
sy digkuns, veral vanweë die omstrede bundel Nagsweet (1991),
word as skokkend en grensoorskrydend ervaar.
Tog, is die homofiele tematiek net ‘n aspek van sy digkuns.
Die gesprek met ander digters – soos Leipoldt, N.P. van Wyk Louw, Sheila
Cussons en Ingrid Jonker, onder meer – bied ‘n interessante ondersoekveld. In
hierdie hoofstuk word die genderpolitiek van sy digkuns ondersoek ten einde die
redes vir die gesprek met ander digters te probeer begryp. In sy prosadebuut, Vreemder
as fiksie (1996), skryf die digter oor sy ouers en die selfmoord van
die vader. Die versaking deur die vaderfiguur lei tot ‘n soeke na die
digterlike vaderfiguur: Leipoldt en veral Van Wyk Louw. Ten eerste dan die
genderpolitiek in sy digkuns. Ten tweede die skokkende gedigte en die cruising
wat die soeke na die afwesige vader moet óphef.
II.
In ‘n essay (“Les Fleurs du mal armé: Some Reflections
on Intertextuality”) oor Mallarmé argumenteer Barbara Johnson vir spesifieke
gender-konstruksies in skryfwerk. Sy lees intertekstualiteit as
interseksualiteit en haar siening van gender in ‘n manlike Subjek gaan teen die
konvensies van ‘n eng feminisme in.
Sy wys op die kastrasie-angs in die digterlike gesprek: die
vader-digter inhibeer die seun-digter. Daarom is hy impotent, passief,
gefeminiseer, mal armé. Sy skryf:”Yet this state of castration is being
invoked as a Muse: the lack of inspiration has become the source of
inspiration”(in Bloom, 1989: 213). Juis omdat daar uit die proses van die
stilte geskryf word, ontglip hy konvensionele gender-binariteite. Dit is dus
nie meer moontlik om te onderskei tussen oorrompeling of sukses; impotensie of
potensie; passiwiteit of aktiwiteit nie.
Dit gaan in sy digkuns dan nie net om passiwiteit per se
nie, maar oor die poging om anders te skryf. “Through the breaks and blanks in
his texts, Mallarmé internalizes intertextual heterogeneity and puts it to work
not as a relation between texts but as a play of intervals and interruptions
within texts. Mallarmé’s intertextuality then becomes an explicit version of
the ways in which a text is never its own contemporary, cannot constitute a
self-contained whole, conveys only its non-coincidence with itself”(in Bloom,
1989: 213).
In die gender-analise vra Johnson die relevante vraag: as
passiwiteit gelyk te stel is aan vroulikheid, maar die digter is nie ‘n vrou
nie, hoe ervaar die leser die gedigte? Kan die Muse van Impotensie ‘n soort
toegang gee tot ‘n ervaring van Vroulikheid?
Om haar argument te verhelder, verwys Johnson na Susan Gubar
se “‘The Blank Page’ and Female Creativity”: “When the metaphors of literary
creativity are filtered through a sexual lens, female sexuality is often
identified with textuality...This model of the pen-penis writing on the virgin
page participates in a long tradition identifying the author as a male who is
primary and the female as his passive creation - a secondary object lacking
autonomy, endowed with often contradictory meaning but denied
intentionality”(in Bloom, 1989: 220 - 221).
Die digter Mallarmé is manlik; die gedig vroulik. Die vrou is
dan teken van die poëtiese instink. “It is though,” skryf sy “Mallarmé’s
interest in writing like a woman about fashion was to steal back for
conciousness what women had stolen by unconsciousness, to write consciously
from out the female unconscious, which is somehow more intimately but
illegitimately connected to the stuff of poetry. Intertextuality here becomes
intersexuality”(in Bloom, 1989: 225). Die gedigte spreek ook gender-verskille
aan. “The opposition between male and female is an opposition between half-dead
language and nourishing non-language”(in Bloom, 1989: 226).
Deur sy vele vroulike impersonasies betree hy die ruimte van
die vroulike. Tog meen Johnson ten slotte, is dit moeilik om enkelvoudig
hieroor te argumenteer. Wanneer ‘n “werklike” vrou praat/skryf, word die stilte
nie noodwendig verbreek nie. Tog is die letterlike vrou nie gelyk te stel aan
die figuurlike vrou nie. Hulle ontmoet nie op dieselfde vlak van retoriese
diskoers nie en daar moet nog baie nagedink word oor hierdie opposisies in
skryfwerk. By Johann de Lange gebeur iets anders: daar is aktiwiteit, cruising,
aggressie. ‘n Kortstondige ópheffing van pyn in seksuele ekstase. By hom is die
teks nie vroulik nie, maar manlik / aggressief / skokkend / uitdagend. Die
genoemde essay is natuurlik geskryf in 1989 en ter wille van die
volledigheid van die argument sal sentrale bydraes oor hierdie kwessie nou
behandel word.
Jan Montefiore se Feminism and poetry (language,
experience, identity in women’s writing) uit 1987 aktiveer etlike vrae
rondom gender en skryf. Montefiore lees digkuns as ‘n intellektuele en
politieke stryd en daarmee gepaardgaande: as ‘n gender-stryd.
Hierdie afdeling konsentreer op al die bekende debatte oor
die “woman-identified-woman”. Dit spreek gender aan as ‘n problematisering van
die vroulike posisie en ‘n skryfster soos A.S. Byatt se opmerking dat sy nie ‘n
feministiese skrywer is nie, maar dat sy deur haar skryfwerk kan ontvlug van
haar beperkinge as ‘n vrou of vroulike skrywer, is die soort uitspraak wat
ongewild is binne hierdie denkrigting.
Die vroulike domein behels die volgende en dit word volledig
aangehaal:
“(1) an uncolonized, unexploited, unviolated realm of escape
from patriarchy’s ruinous present, or
(2) a means of imagining communities of women living,
working, and producing a specifically female culture, or
(3) a form of utopia in which feminist ideals and values can
exist as norms instead of marginal alternatives, or
(4) a source of numinous female imagery, or
(5) a celebration of the power of women in which biological
capacities such as childbirth or menstruation symbolize life-principles, or
(6) a means of evoking qualities of mind (such as intuition)
and modes of relationship (such as mutual support) between women which
exist under patriarchy, but only under pressure of taboo or discouragement”(Montefiore,
1987: 79).
In hierdie essay word daar dikwels teen die
patriargale diskoers geargumenteer, teen die redusering van die vrou tot Ander,
tot Gesigslose, tot Geskryfde. Deur onder meer Gilbert & Gubar se The
mad woman in the attic (1979) te betrek, word die vrou van stemlose
tot stemhebbende verhef.
Ook is die digkuns van Adrienne Rich belangrike dokumente
waarin die radikale posisie van die lesbiese vrou beskryf word; meer radikaal
as in haar essays oor dieselfde onderwerp. Trouens, sy skep selfs ‘n
nuwe taal, aldus Mary Gentile, soos aangehaal deur Montefiore (1987:138):
“Rich’s language would evoke women’s experience in all its multiplicity and
undeniable immediacy in order to recognize it, understand it emotionally as
well as intellectually, and affirm it simply because it is true and existent
for the individual who experiences it(...)This new language and the mode of
perception it implies, are the aims of her feminism. If I learn to
express my experience as a woman in its entirety, in its physicality, in its
complexity, without self-censorship, without employing externally imposed
categories and evaluations, and with the conviction that my experience is
valid, coherent and deserves attention, I will be speaking a new language”. Dit
is uit die essay: “Adrienne Rich and Separatism: The Language of
Multiple Realities” (Maenad,1982).
In hierdie verband is haar betrekking van die radikale
feminis, Luce Irigaray ook tersaaklik. Vroue word tot die Tweede Seks, die
Ander gereduseer en in elke binêre opposisie is daar sprake van ‘n
vermindering. So skryf sy:” ‘She’ is indefinitely other in herself. This is
undoubtedly the reason she is called temperamental, incomprehensible,
perturbed, capricious - not to mention her language in which ‘she’ goes off in
all directions and in which ‘he’ is unable to discern the coherence of any
meaning. Contradictory words seem a little crazy to the logic of reason, and
inaudible to him who listens with ready-made grids, a code prepared in advance”
(Montefiore, 1987: 148).
Iragaray gebruik die metafoor van “when our lips speak
together”(“quand nos lèvres se parlent”) om die spesifieke posisie van
die vrou te beskryf. Vir haar is daar ‘n analogie tussen vroulike seksualiteit
en taal:”Wait. My blood is coming back from their senses. It’s getting warmer
inside us. Their words are becoming empty, bloodless, dead skins. While our
lips are becoming red again. They’re stirring, they’re moving, they want to
speak” (uit “When our lips speak together”, 1980: 75).
Iragaray se werk word ge-eggo in Monique Wittig se Les
Gúerillères en Le corps lesbien (1973, vertaal as The
lesbian body 1976), eweneens ‘n studie wat relevant is vir die siening van
vroulike tekstualiteit.
Tekstualiteit impliseer ‘n siening van taal. Praat (skryf) vrouens
anders as mans? Women, men and language (1986) van Jennifer
Coates gee ‘n linguistiese perpektief op hierdie uiters komplekse problematiek.
Coates probeer om haar argumente te staaf vanuit die antropologie,
dialektologie, sosiolinguistiek en sosiale sielkunde.
Vir haar is dit ‘n gegewe dat daar verskille is en sy probeer
aantoon hoe hierdie verskille manifesteer. Coates sien vroue as ‘n
minderwaardige sosiale groep en sy gebruik Tajfel se teorie om sosiale
interaksie te beskryf:
ACCEPT (inferior status)
*compare with others
* join superior group
(tokenism)
INFERIOR SOCIAL GROUP
REJECT (inferior status)
*assimilate + demand equality
*redefine negative
characteristics
*create new dimensions for
comparisons
(Coates, 1986: 9). Gender-verskille bepaal altyd die
interaksie tussen gespreksgenote, hoe dit ook al ontken mag word asof daar ‘n
neutrale ruimte mag bestaan.
In Double talk - The erotics of male literary
collaboration (1989) skryf Wayne Koestenbaum, soos die titel reeds
suggereer, oor ‘n andersoortige gender-konstruksie, naamlik die onbewustelike
verbintenis tussen manlike skrywers. In hierdie verband is die artikel “The
waste land: T.S. Eliot’s and Ezra Pound’s Collaboration on Hysteria”
tersaaklik.
Die basis vir hierdie aanname essay is terug te voer
na die studie wat Freud en Breuer oor histerie gedoen het. Die teks word ‘n
liggaam, ‘n speelveld van geïnhibeerde, gerepresseerde seksuele begeertes
tussen Eliot en Pound, aldus Koestenbaum (112 - 139). In welke mate, vra die
leser sig af, is Koestenbaum besig om miskien speelse, grappige verwysings met
homoseksuele betekenis te laai? Of lê dit opgesluit in die teks?
Koestenbaum noem verskillende voorbeelde: soos ‘n brief
waarin Pound aan Eliot bely dat ‘n insig of idee sy voorvel ontglip het
(1989:124) en hierin word ‘n substitusie vir voorvel as denke gelees. Eliot se
senu-ongesteldhede rondom die skryf van The waste land is bekend. Sy
dokter het bevind dat hy geestelik en intellektueel uitgeput was. Hy het in
sanatoriums in Margate en Lausanne begin werk aan die gedig teen sy dokter se
instruksies in. Met Pound se hulp herwin hy wéér sy kreatiewe stimulus.
Koestenbaum maak provokatiewe stellings soos:”The first
verses revealed that Pound was the midwife of The waste land, and
that Eliot was the mother, but left ambiguous how he had been impregnated.
Insemination depends on sperm that the expurgated verses supply:’His foaming
and abundant cream / Has coated his world’“(1989: 121).
Of hy lees woordspeletjies as verwysings na die anus en dus
‘n onuitgesproke begeerte tot anale seks - met die teks as ‘n soort psigiese
slagveld vir al die gerepresseerde gevoelens. Dit is uiteraard binne die
psigoanalise en gender-diskoers ‘n geldige benadering. Hier is dan ‘n verdere
voorbeeld: “Much is broken in The waste land: the river’s tent,
fingernails (“The broken fingernails of dirty hands’), and Coriolanus. The name
‘Coriolanus’ itself suggests broken places. A ‘broken (Coriol)anus’ was the
fate of Claude the Cabin Boy (with broken glass up his ‘ass’), and of the vates
cum fistula in Pound’s comic verse (1989: 135).
Dit gaan nie om die vrees vir ontmanning in hierdie gedig
nie; dit vrees eerder die anale penetrasie wat álreeds plaasgevind het:”Eliot
may have longed for Pound’s editorial insemination, but the poem’s hysterics
experience it as rape. Like the raped and tongueless Philomel, the poem has
translated its experience of being penetrated (by Pound) into a hysterical
method of speaking”.
Pound het natuurlik die teks gepenetreer toe hy dit
geredigeer het:”Eliot owed him the illusion of unbroken textual hymen, and the
accompanying sense of power”(1989:138). Die voetnote agterna impliseer ‘n
manlike leser. Dit demonstreer, volgens Koestenbaum, dat die teks leë plekke
het wat die kritiese leser moet vul. Die voetnote verleen ook krag aan die
gedig se histerie, omdat dit so getransformeer word van betekenislose chaos na
‘n ryk verwysingsveld.
Die leser moet egter hierdie komplekse essay lees teen
die agtergrond van die verhouding tussen Freud en Breuer se teorie van histerie
waarop Koestenbaum die meeste van sy sieninge baseer. Die double talk
verwys na die onvermoë om iets direk te kan sê of bely en in hierdie literêre
proses is dit presies wat psigoanalities gebeur: die teks word ‘n plek waar
gerepresseerde gevoelens na vore kom.
Koestenbaum verwys ook na intellektuele samewerking tussen
vroue, hoewel sy studie spesifiek op die manlike begeerte gefokus is: Sandra M.
Gilbert en Susan Gubar se The madwoman in the attic (1979),
die bundel poësie van Jane Miller en Olga Broumas getiteld: Black
holes, black stockings (1985) en Hélène Cixous en Catherine Clément se La
jeune née (1975) (Koestenbaum, 1989: 13).
Freud en Breuer se Studies on hysteria (1895)
ondersoek die redes vir Anna O. se histeriese reaksie. Ondertussen is sy in die
geskiedenis geïdentifiseer as die feministiese aktivis, Bertha Pappenheim, wat
die betekenis van histerie verander. Dit word deur feministe gesien as ‘n
rewolusionêre en self-aangeleerde strategie om die patriargie te ondermyn.
Freud vergelyk histerie met “a photographic script which has
become intelligible after the discovery of a few bilingual inscriptions”
(Koestenbaum, 1989: 34). Ook Derrida in sy lesing van Freud en die onbewuste,
“Freud and the Scene of Writing”, wys op die metaforiese aard van Freud se
beskrywings en dat iets altyd in terme van iets anders beskryf word (Writing
and difference, 1978: 196). Trouens, Freud beklemtoon dat die
onbewuste ook nie ‘n duidelike onderskeid kan maak tussen beelde nie: geld =
faeces. Die histeriese pasiënt praat twee tale; sy is soos ‘n steriele
dubbel-blom - mooi, maar steeds steriel.
Die meerderheid gedigte opgeneem in Gay & lesbian
poetry in our time is waarskynlik meer om die politiek-sosiale relevansie
as werklik digterlike gehalte geplaas. Ons vind wel uitstaande gedigte hier van
Thom Gunn, W.H. Auden - om twee name uit te sonder - maar in die geheel gesien,
bevredig die bydraes nie as gedigte nie. Daarvoor is die aanslag te polemies,
die versbou te los. Dit is nie digters wat praat nie, maar eerder aktiviste.
Dieselfde problematiek was ook aanwesig in die tagtigerjare in Suid-Afrika toe
die boodskap van die gedig belangriker geag was as die vorm-aanbod. Daar was
selfs geargumenteer dat die soort gedigte hul eie digterlike eise stel en dat
dit volgens ander voorskrifte gelees moet word.
Johann de Lange se bundel Nagsweet verskyn in 1991. In
hierdie bundel word gender-patrone eweneens omgekeer. Hier tref ons ‘n man as
kyker, as voyeur aan wat ‘n ander man (dikwels anoniem) tot seksuele
objek verklaar.
Tongnaai II
Op jou maag, met een been hoog opgetrek,
kan ek sien tot waar jou blonde beenhare
strek, verdonker en verdig, en die dik rif
van jou horing tussen harde boude in verdwyn.
Judasoog wat vir ‘n tongnaai oper plooi,
geurige kreukel met ‘n vag bruin krulle,
ring wat ritmies knel as die eerste fel spasmas
die skoot diep uit my swaar balle boontoe bring
en stoot tot by die rooi geswolle knop wat klop
en taai wit wiele oor jou rug uitrol.
Jou lyf maak my jags vir growwe taal
- hol en horing, pielkop, fok en tos -
want in my mond is sulke soepel woorde
dik en vlesig en vrank soos jy. (91)
De Lange se digkuns problematiseer die liefdesdiskoers op
vele vlakke. In die eerste instansie word die konvensioneel aangesprokene
(naamlik ‘n vrou of die sogenaamde donna angelicata in die Middeleeuse
digkuns) ‘n man. In die tweede instansie ontbloot hierdie gedigte hul
problematiek of energie. Die leser word gekonfronteer met ‘n gender-diskoers
wat die onderliggende energie van die teks is.
Nagsweet is in 1991 gepubliseer toe hierdie soort gedig as uitdagend
beskou is. Ook was gay-regte binne die ou-Suid-Afrikaanse konteks ‘n volledige
onwerklikheid. Nie alleen oortree die digter dus die konvensies van die digkuns
nie, maar hy betree ook die gevaarlike terrein van die homofiele liefde wat as onwettig
beskou is. (Pas in 1998 is anale seks nie meer ‘n oortreding binne die
Suid-Afrikaanse gemeenskap nie en word homoseksualiteit as wettig beskou.)
Die teks funksioneer dus op twee vlakke, te wete op die vlak
van die gender-diskoers en die politieke wet. Beide wette word oortree in
hierdie gedig wat opsetlik die banale, grensoorskrydende aard van die
homoseksuele seksaksie as fisiek kru wil uitstal voor die leser as voyeur. Dit
word dan gekoppel aan die digterlike taal wat ‘n verdere oortreding van
wetmatighede is.
Die konvensioneel Afrikaanse leser is dikwels heteroseksueel
wat die skokwaarde van die teks verder manipuleer. Die digter stel homself (en
sy liefdesobjekte) uit voor die speurende blik van die leser wat die banale
ruimte van ‘n toilet of steeg betree. Ook word die leser voorgestel aan die
anus van die liefdesobjek (soos Johnson en Koestenbaum aantoon in die
teoretiese afdeling) en so word die taboe dus verbreek. Sodomie word
allemansgoed.
Teenoor die implisiete metaforiek van Leipoldt en I.D. du
Plessis word die metaforiek by De Lange eksplisiet, kru en terselfdertyd gelaai
met nuwe poëtiese krag. Deur kruheid op sigself aan te bied as poëtika, word
die seksuele nuut beskou of is hier in Šklovský se terme dus sprake van ostranenie
of vervreemding.
Hierdie oortreding van die patriargale orde kom duidelik na
vore in die gedig “Aars poetica”, opgedra aan D.J. Opperman, waarin die wet van
die vader (as kastreerder en beheerder van orde in Lacan se terme) en die
poëtiese wet van die vader (as kanoniseerder en simbool van die metaforiek)
verseksualiseer word.
Aars poetica
vir DJO
Ek het jou opgetel
en deur die smal
geswolle poort
die warm skuit
gestoot
tot jy blink
gebeuk het
soos die see
en in jou sweet
geswel
tot dié steil mas
van bloed
wat steierend
‘n skuiwergat bly soek. (92)
Opperman se ars poetica word geapproprieer en bloedskendig
“vermink”. Dit is asof hierdie gedig van De Lange saam-slaap met Opperman se
vers: ook is daar ‘n letterlike seksuele begeerte wat uitgespreek word om die
(vader)digter te penetreer. Hierom word die gedig aan DJO opgedra: ‘n soort
intertekstuele kortpad, maar ook ‘n psigoanalitiese begeerte tot die liggaam
van die ander teks en die digter Opperman.
Maar ook wil hierdie gedig ‘n stelling maak teen die kanon
van die Afrikaanse digkuns - met Opperman as hoofkanoniseerder - met sy
spesifieke voorskrifte van goed/sleg of groot/klein. Die hele bundel staan dus
in die teken van oortreding én betreding.
Ook “Kroegvaart”, 55 (opgedra aan Bertus) met sy Latynse
motto:”Otiosis locus hic non / est discede morator” Graffiti Pompeiji (“Hierdie
plek is nie om te luier / slenteraars gaan weg”) bewys dat die digter ironies
genoeg besig is met sy reis van betreding binne die Afrikaanse digkuns.
De Lange se digkuns aktiveer ‘n bepaalde gender-politiek van
aggressiewe manlike cruising en Vigs; van anale seks en blow jobs.
Die estetiese voorskrifte en implisiete morele kodes van die digkuns word
oortree.
Dit is ‘n digkuns waarin die gender-politiek aggressief
vooropgestel word, maar steeds deur poëtiese tegnieke ondersteun word. Selfs al
gru die leser vir die eksplisiete aanbod, kan die digterlike energie nie ontken
word nie. Die digter stal sy voorkeure uit aan die leser wat gekonfronteer word
met hierdie dikwels blantante ervaringe van gay-seks. Terselfdertyd word die
leser ook geposisioneer as voyeur of afloerder:
Loergat
Die loergat is ‘n judasoog,
sê nooit: ek’s eensaam, of het lief,
wys lies of lul, die skaam bruin oog,
‘n mond wat rond pleit: Asseblief - (29)
Hierdie gedig som die transaksie op van sowel die gay-seks as
die leser as afloerder in die judasoog van die gedig. Die een wat asseblief sê,
is die cruiser en die digter wat pleitend vra om gelees en aanvaar te
word.
Ofskoon die spreker in die gedigte dikwels aggressief en
afwysend op die oppervlak blyk te wees, verraai die gedigte ook ‘n soeke na
aanvaarding binne die Afrikaanse kanon. Die spreker erken deur al die
intertekste ‘n bekendheid met die Afrikaanse digkuns. Die gender-politiek is
aggressief, waarskynlik saam met Koos Prinsloo se Slagplaas van
die mees skokkende en uitdagende tekste in Afrikaans.
Die verse in Nagsweet skryf teen die gevestigde
norme van die Afrikaanse digkuns in. Dit onthul ‘n bepaalde gender-diskoers wat
buite die ervaringsfeer van die meeste lesers lê. Juis hierom kan dit aandag
trek gewoon net om die skokwaarde. De Lange aktiveer egter ook ‘n sterk
digterlike diskoers wat gender-polities werk. Dit is egter die gender-diskoers
wat eerste die aandag trek: die gebruik van kru, manlike taal; seksuele aksies
in toilette, ensomeer. Dit is gedigte wat dus die gender-politiek voorop wil
stel, soos wat pornografie in die eerste instansie die liggaam as seksuele
objek wil beklemtoon.
Hierom het De Lange se kortverhaaldebuut in 1996 Vreemder
as fiksie, so ‘n hewige reaksie ontlok van ‘n behoudende kritikus
soos Ia van Zyl in Die Burger. Die emosionele geweld wat hierdie
gender-politiek aktiveer, is vir die meeste konvensionele lesers onnodig kru en
aanstootlik. Hierom rand so ‘n skrywer sy lesers met woorde aan (in Ia van Zyl
se woorde) juis omdat sy gender-konstruksie buite hul raamwerk val. (Op
hierdie kwessies word in die laaste hoofstuk volledig ingegaan.)
So beskou, is feminisme (of dan: feminismes) soos die tekste
van De Lange identiek in hul double voicing. Hierdie soort tekste
kritiseer die gender-konstruksies van die patriargie, maar kan ironies genoeg
nooit los daarvan gelees of begryp word nie.
Resepsie van Nagsweet
Etienne Britz som die problematiek rondom hierdie bundel ten
beste op in ‘n oorsig in die verdwene weekblad, Vrye Weekblad (12
- 18 Julie, 1991) onder die titel: “Nagsweet: Nóg ‘n aangereikte warm
patat”.
Dit is ‘n bundel wat weens sy “weerlose inhoud buitengewone
beskerming en toeligting nodig het”, argumenteer Britz. Ofskoon hy geen smaak
vir die gedigte het nie, verwys hy na die gevaarlike skoonheid van
Nagsweet. Sy hele argument word geposisioneer teen die
literêre establishment se vrees vir gevaarlike en grensoorskrydende tekste.
Ironies genoeg is een van die resensente wat die teks nie wou bespreek nie
Merwe Scholtz, ‘n teoretikus wat poësie nog altyd gelees het as ‘n talige vorm
met sy eie stilistiese wetmatigheid eerder as om te fokus op die tematiek.
“Nagsweet is, kortom, ‘n aangrypende boek van die
middestad, die nag, van honger, verlatenheid en lugubere bevrediging”. Volgens
Britz skep hierdie bundel ‘n ruimte of stuk vryheid vir alle mense en in
navolging van W.F. Hermans is dit ‘n boek wat “die eensaamheid van alle mense
ophef”. Vir Britz is die aggressiewe aard van hierdie gedigte juis begryplik
vanweë die literêre establishment se onvermoë om daarna as poësie te
kyk. Dit is dan ‘n bundel wat ‘n slagoffer is van konvensionele vooroordeel en
meer spesifiek gender-vooroordeel.
‘n Resensent wat al hierdie vooroordele uitstal, is Andreij
Horn in Die Volksblad (10 Junie, 1991) onder die voorspelbare
titel: “Verstommende talent misbruik”. Die resensent vind dit jammer dat die
digter se talent misbruik is vir die bevrydingstryd van gay-mense wat hy gelyk
stel aan ‘n politieke bevrydingstryd, en meer spesifiek, die stryd in Namibië.
Wordende naak was vir hom aanvaarbaar en dit het selfs simpatie by die
leser gewek. Ook kan hy nie sy afkeur verberg oor die Battiss-afdruk nie; ‘n
rede waarom die bundel nie deur Tafelberg uitgewers gepubliseer is nie en
hierom by die intertydse “ondergrondse” Taurus uitgegee is. Hy vind die gedigte
aanstootlik en walglik en hy skryf: “‘n Mens het met dié bundel nie ‘n keuse
nie. De Lange verkrag jou daarmee.”
Horn gebruik ook ironies genoeg seksuele metafore om sy
afkeur mee uit te druk: “Hy doen sy ding sonder aansiens des persoons. En hy
druk dit in jou keel af. Hy vryf jou dit onder die neus. En hy stoot jou van
hom af weg”. Ook meen hy dat Wordende naak meer volwasse en beheersd was
en spreek die hoop uit dat die digter uit hierdie fase sal breek. (Oorspronklik
was dit een bundel wat die digter bloot geskei het om tematiese redes.)
Wilhelm Liebenberg sien die bundel raak vir die politiek wat
dit wil uitdra. “Hierdie tong is ‘n springmes” (in De Kat, Desember
1991) analiseer die seksistiese metaforiek van die bundel en dit wys in welke
mate die leser gevangene is van die digter se projeksie. Dit gaan om mag en die
tong word met ‘n springmes vergelyk sodat die liefde diep wonde laat.
Liebenberg aktiveer ook die sadomasochistiese kode van die bundel. Ten slotte
vrees hy dat die wêreld van die loergat die wyer werklikheid vernou en mag
verloor.
Henning Snyman lees die bundel teen die agtergrond van ‘n
gay-paradigma (“Skokkende word literêre skoonheid” in Rapport, 14 Julie
1991). Hy lees Wordende naak en Nagsweet as ‘n tweeluik en betrek
Walt Whitman, García Lorca, Allen Ginsberg, W.H. Auden en die “oorlogsdigter”
Wilfred Owen.
Die emosionele en lyflike aard van die gedigte word bespreek,
maar Snyman wys daarop dat die digter as verfynde woordkunstenaar die
oënskynlik skokkende gegewe tot literêre skoonheid verwerk. Die styl pas ook
die gegewe - vir Snyman die elementêrste eis van die letterkunde.
T.T. Cloete skryf in “Die erotiese as vertrekpunt...” (Beeld,
8 Julie 1991) eweneens oor die skokkende aard van die gedigte, maar hy wys
daarop dat dit binne ‘n internasionale konteks nie meer as sodanig ervaar sal
word nie. Hiermee beklemtoon die resensent die kodes van die Afrikaanse poësie
en die ontvangs van gedigte binne so ‘n klein letterkunde.
Dit gaan om verydeling en breekbaarheid vir hierdie resensent
wat die gedigte lees, kennelik met ‘n vermoë om dit wyer te situeer. Hy meen
wel dat die gedigte kan klaarkom sonder die blatante. Waarskynlik is dit ‘n
verbloemde morele beswaar van die resensent wat ten slotte meen dat die digter
in staat is tot die vertaling van die mees delikate, getemperde menslikheid en
tot ‘n geraffineerde sintuiglikheid en taalgebruik.
Marthinus P. Beukes skryf in “Die sweet van die erotiese
spel” (in Die Transvaler van 12 September 1991) oor voyeurisme en die
oog wat waarneem. Hierom spekuleer die kritikus of die titel Judasoog
nie meer geslaag sou gewees het binne bundelverband nie. Die cruising-aspek
word uitgewys en dat daar nooit vervulling in hierdie soort verhouding kan wees
nie. Die geslaagdheid van die gedigte as gedigte word erken.
J.C. Kannemeyer bespreek die bundel “‘n Kyk deur ‘n seksuele
lens” in Die Burger (25 Junie 1991) se strukturele tekortkominge.
Hy wys op die retoriese en eksplisiete beelding. Hy sien dit as “gewaagde
poësie” wat oppervlakkige indrukspoësie blyk te wees. Dit is gewoon literêre
voyeurisme wat uiterlike skittering vertoon, maar nie ‘n verborge geheim bevat
nie. Die leser word onbevredig gelaat weens die verwarde beeldspraak.
Kannemeyer gebruik die antwoord op Opperman se “Ars poetica”
(uit Kuns-mis) om sy besware te staaf. Waarskynlik omdat die digter met Nagsweet,
wat Kannemeyer as ‘n insinking beskou, die tradisie van die Afrikaanse digkuns
“banaliseer”. Die kritiese leser vermoed dat morele besware as strukturele
besware verbloem word. Dit is duidelik af te lees uit “Dagsweet of nagmerrie:
‘n Tweetalige bespreking oor kontroversiële letterkunde in die openbare
biblioteek met spesifieke verwysing na Nagsweet deur Johann de Lange”
(Vrystaatse Biblioteke: April - Junie 1992).
Hierdie verslag word gelewer vanuit ‘n konvensionele
perspektief op ‘n hoogs kontensieuse bundel en die effek daarvan op ‘n
biblioteek. Die keurders wil ook die skrywer se intensies in ag neem en die
vraag is: moet hierdie bundel as poësie gelees word?
Die Calvinistiese gemeenskap van die Vrystaat wat hierdie
boek as aanstootlik sal beskou en ook die groot gay-gemeenskap in hul
samelewing word verreken. ‘n Seminaar by NALN 23 Oktober 1991 het duidelike
riglyne na vore gebring.
Literêre kwaliteit word as universaliteit gekenmerk en
hierom is die bundel volgens die keurder (Gill Siebert) geslaagd. Films
behandel hierdie tema openlik; tog word daar ten slotte aangevoer dat die
kwaliteit van Nagsweet ongelyk is. Sy verset haar wel teen sensurering
wat op ‘n kontrole van denke sou neerkom en wys daarop dat ‘n bundel soos Nagsweet
juis denke wil stimuleer.
Sy sien die sentrale tematiek van die bundel as verlies wat
‘n tema is waarmee elke leser kan identifiseer. Op suiwer literêre grondslag is
die werk vir haar “flawed” en op ‘n morele vlak oorskrei dit die norme van ‘n
groot hoeveelheid mense. Tog is hierdie mense nie lesers van poësie nie. Die
werklike leser sal in staat wees om dit in perspektief te sien en die meriete
te kan bepaal.
Desirée Nordier het die funksie van die skrywer bespreek. Sy
betrek die resepsie van enkele literatore en verwys dan ten slotte goedkeurend
na Izak de Villiers se uitspraak by die Nasionale Leeskringseminaar in Welkom
(1991): ”Geen skrywer is vry om te skryf wat hy wil nie. Sy grense word vir
hom deur die leser afgebaken. As die leser nie in ag geneem word nie, sal die
boek op winkelrakke bly lê”.
Ironies genoeg was hierdie bundel op 16 September 1991 vierde
op die sagteband-topverkopers van Exclusive Books.
Reona van der Nest het sensuur en die openbare biblioteek as
sedebewaker uiteengesit. Sensuur beskerm mense teen potensieel skadelike
invloede. Keuring is die evaluering en seleksie van nuwe bronne volgens
bepaalde norme. Hierdie keurder gee dan duidelike omskrywings van haar “norme”:
“(M)et keuring word verder beoog om:
* ‘n
gebalanseerde versameling wat alle redelike standpunte weerspieël op te bou,
veral t.o.v. kontroversiële onderwerpe. (Dus is bronne wat gemeenskapskritiek
bevat aanvaarbaar, terwyl werke wat rewolusionêre verset propageer nie tot die
versameling toegevoeg sal word nie.)
* ‘n
balans te handhaaf tussen groepbelange en algemene aanvraag.
* ‘n
balans te handhaaf tussen populêre aanvraag en doelwitte t.o.v. kwaliteit.
*
bronne wat doelbewus sensasioneel, ekstreem, oppervlakkig en in swak smaak is
uit die versameling te sluit”.
Hierdie keurder is wel van mening dat ‘n keurder tekste buite
‘n ideologiese standpunt moet kan aankoop en ‘n gebalanseerde versameling
behoort alle redelike standpunte te weerspieël.
Ilse Craven daarenteen is weer ten gunste van die handhawing
van morele standaarde. Sy beskou homoseksualiteit as afwykend ofskoon die
ervare leser verby vooroordele kan vorder. Sy beskou homoseksualiteit verkeerd
in die etiese uitlewing daarvan.
Ook Edelgard Stander ondersteun die morele standpunt en
verantwoordelikheid van die biblioteek.
Nagsweet is wel aangekoop omrede ‘n komitee die verskillende
standpunte kon beskou en in die woorde van Jacomien Schimper, is daar
verskillende balanserende meganismes wat die kritiek van een aankoper kan
beheer. Hierdie bundel is dan ‘n interessante toetsgeval vir gendervooroordele.
Dit wys ‘n onvermoë uit by sommige van die keurders om die gedigte binne ‘n
gay-paradigma te plaas soos die kritikus Snyman aantoon.
III.
Die leser sal waarskynlik kon oplet dat die dubbelspraak kenmerkend
van hierdie digterskap is en dat die gedigte méér oordra as ‘n gender-kwessie.
Die ekshibisionistiese aard van hierdie gedigte is juis ten nouste gekoppel aan
die digter se digterlike voorgangers of “vader”-figure in navolging van Harold
Bloom se sieninge hieroor.
De Lange is waarskynlik ‘n buikspreker vir Leipoldt se closet-posisie.
Deur hierdie twee gedigte gee hy stem aan die digter se onvermoë om sy
seksualiteit openlik uit te leef en in die gefiksionaliseerde verhaal “Wys my
die plek” uit Vreemder as fiksie word Leipoldt se vermeende
homoseksualiteit aan bod gebring. [2]
Wat vir die meeste kritiese lesers waarskynlik onbekend mag
wees, is dat Wordende naak en Nagsweet één manuskrip was.
Eersgenoemde teks is bekroon, terwyl die tweede een deur verskeie resensente
gekritiseer is. Resensente was indertyd onwillig om Nagsweet te
resenseer en uit die resepsie hierbo is dit duidelik dat die meeste lesers hul
morele probleme of geskoktheid agter ‘n literêre beswaar verberg. [3]
Die gesprek tussen De Lange en die kanon is ‘n komplekse
verhouding. Enersyds is daar die verheerliking van Van Wyk Louw en Cussons en
anderyds die ruwe opstand teen die vaderfigure. Die soeke na die afwesige vader
wat die kind verlaat het deur sy selfmoord, word geprojekteer op digterlike
vaders soos Leipoldt en Van Wyk Louw.
In die ontboesemende, “grensoorskrydende” gedigte in Nagsweet
is daar kortstondige vreugde, jouissance. Maar dit word weer
verplaas na ‘n nuwe soektog, ‘n nuwe uitdaging omdat die verlies aan die vader
waaroor die digter aangrypende verse skryf, nooit ooit ópgelos kan word nie.
[4] ‘n Gedig soos “Hoekom sou ek” (79) aktiveer hierdie verplasing van vader na
minnaar:
Hoekom sou ek hom verwyt
omdat hy my nagte geskroei het
met sy skoonheid?
Was daar ‘n ander manier
vir hom om te brand?
Die minnaar in “Tongnaai I” (78) word ‘n medepligtige aan
hierdie soektog:
Ek weet nie dat ek jou nie liefhet nie,
net dat jy oopvurk vir die woord
wat my reënende tong wil plant
teen ons dood.
Die liefde word ervaar as ‘n ruimte van skemering waar geweld
gebeur (“Cruise I”, 66). Elke gedig word ‘n emblemata van die dieperliggende
verlies aan die vader. In Vreemder as fiksie word die omstandighede
onthul, ofskoon die vader-verse dit alreeds verraai. Die vader word in “Pa I”
in Vleiswond tipeer as die “dief van my kinderjare”, een wat deur ‘n “dodelike
liefde” aangedryf is, naamlik verslawing wat tot selfdestruksie gelei het.
De Lange se Nagsweet is ‘n besondere prestasie in ons
digkuns, omdat dit ‘n bundel is wat op boeiende wyse intertekstualiteit
gelykstel aan interseksualiteit. Die gedigte breek dikwels deur na die ruimte
van die okkulte of die “Unheimliche”, in Freud se terme. George Devereux is die
redakteur van Psychoanalysis and the occult waarin belangrike
tekste van Freud oor die okkulte en die onbewuste aangehaal en bespreek word.
Drome, en vir hierdie leser dan ook gedigte, is ‘n portaal tot die onbewuste
waarin psigiese materiaal op ‘n gekondenseerde wyse vergestalt word. Die
vergelyking (soos) word ‘n metaforiese konstruksie en Freud wys by herhaling op
die psigiese en telepatiese energie wat tussen mense bestaan. In drome veral
word telepatiese boodskappe aangehoor en begryp. Die digter Johann de Lange
verplaas die verhouding met die vader op die minnaar(s). Die cruising van
die minnaar, is desperate soektog na die vader. In die droom (en in die gedig)
is daar kortstondige heelwording en versoening met die vader.
In “Dreams and the occult” (109) wys Freud op die kind se
vrees dat die ouer van al die ontoelaatbare gedagtes sal weet. In die gedig
word die komplekse gevoelens oor die afwesige vader uitgespeel: sowel woede as
verlange; sowel aggressie as eenwording.
In sy vloeiende onrus op my gefokus,
anoniem én openbaar, die locus
van begeerte, ‘n lewende kamera wat my
skugter bewegings patrolleer, my blik vermy
(“Cruise III”, 69).
Behalwe vir die belangrike gender-kwessies wat Nagsweet
aanspreek en problematiseer, dwing dit die leser om verby die oppervlak te delf
en die tekste as verplasings van dieperliggende wonde te sien.
Aantekeninge:
1. ‘n Gedeelte van hierdie hoofstuk is gebaseer op
hoofstuk tien uit my tweede doktorale studie (2000).
2. De Lange aktiveer hier dieselfde probleem as wat Janet
Malcolm aanspreek in The silent woman (1993) oor Sylvia Plath. Die
“figuur” Plath is ‘n komplekse persoonlikheid wat vanweë verskillende mites en
tekste nie as ‘n skoon lei benader kan word nie. Hierom benader Malcolm haar
vanuit verskillende perspektiewe of vertel sy as’t ware verskillende verhale
oor haar.
3. In
hierdie verband is dit ook tersaaklik om na Gerrit Olivier se studie oor Koos
Prinsloo te kyk waarin die troebel geskiedenis rondom die ontvangs van Prinsloo
bespreek word. My bespreking van Gerrit Olivier se Aantekeninge by Koos
Prinsloo wat oorspronklik in Litnet se Seminaarkamer gepubliseer is, kan
nou ook op hierdie blog gelees word.
4. Oor die
vader dig hy vir die eerste keer in Snel grys fantoom (“Pa”).
Hierna in Vleiswond is daar twee verse oor die vader waarin
dit duidelik word dat die vergifnis wat in die eerste gedig uitgespreek word,
‘n illusie is.
Bronne:
Garber, Marjorie. 2000. Bisexuality & the
eroticism of everyday life. New York: Routledge.
Gilles,
Deleuze & Félix Guattari. 1972/1984. Anti-Oedipus. Capitalism and
schizophrenia. Londen:The Athlone Press.
Miller,
Alice. 1987. The Drama of being a child – The search for the true self.
Londen: Virago.
Nawoord:
Uit die
resensie is dit duidelik dat die studie in gebreke bly om Prinsloo se opstand
teen die vaders psigoanalities te verhelder. ‘n Woede teen die vader –
vaderhaat – word telkemale op ander vaderfigure geprojekteer en hierdie
konflik, een van ambivalensie teenoor vaderfigure, tref die leser aan in vele
verhale. In die verhouding met die skrywer as mentor (Aucamp) en die uitgewer
(‘n simboliese vader).
Oedipus
het sy vader Laius per ongeluk doodgemaak. By Prinsloo is dit ‘n volgehoue,
meedoënlose inbeweeg en dan afwysing van die vaderfiguur. ‘n Anti-Oedipus dus.
‘n Weiering om te oedipaliseer en die gesag van die vader/Vaders te aanvaar op
alle vlakke: werklik en letterkundig.
Bibliografie
Bloom, Harold. 1975. A map of
misreading. New Haven: Yale University Press.
Coates, Jennifer. 1986. Women, men and language.
Londen: Longman.
De Lange, Johann. 1982. Akwarelle van die dors.
Kaapstad: Human & Rousseau.
De Lange, Johann. 1991. Nagsweet.
Johannesburg: Taurus.
De Lange, Johann. 1996. Vreemder as fiksie.
Kaapstad: Human & Rousseau.
Derrida, Jacques. 1978. Writing and difference.
Vertaal deur Alan Bass. Londen: Routledge & Kegan Paul.
Devereux, George (red.). 1953. Psychoanalysis and the
occult. Londen: Souvenir Press.
Gentile, Mary:”Adrienne Rich and Separatism: The Language of
Multiple Realities”, Maenad, vol. 2., no. 2 (Winter 1982).
Gilbert, Sandra. 1986. “Life’s Empty Pack: Notes Toward a
Literary Daughteronomy” in Robert Con Davis (red.) Contemporary literary
criticism. New York: Longman.
Gilbert, Sandra and Gubar, Susan. 1979. The madwoman in
the attic: The woman writer and the nineteenth century literary imagination.
New Haven: Yale University Press.
Hambidge, Joan. 2000. Gender-konstruksies in die
Afrikaanse letterkunde: ‘n Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en
kreatiewe skryfwerk. UK, PhD.
Iragaray, Luce: “When our lips speak together”, vertaal deur
Carolyn Burke, Signs, 1980, vol . 6, nommer 1. 1980.
Johnson, Barbara. 1987. “Les Fleurs du mal armé: Some
Reflections” in Harold Bloom(red.) se Stéphane Mallarmé - Modern
critical views. New York: Chelsea House Publishers.
Kannemeyer, J.C.: ”’n Kyk deur ‘n seksuele lens”. Die
Burger, 25 Junie 1991.
Kannemeyer, J.C.: 1999. Leipoldt – ‘n lewensverhaal.
Kaapstad: Tafelberg.
Koestenbaum, Wayne. 1989. Double talk - the erotics of
male literary collaboration. Londen: Routledge.
Malcolm, Janet. 1993. The silent woman. Londen:
Papermac.
Montefiore, Jan. 1987. Feminism and poetry (Language,
experience, identity in women’s writing). Londen: Pandora.
Morse, Carl & Larkin, Joan. 1988. Gay & Lesbian
poetry in our time - An anthology. New York: St. Martin’s
Press.
Olivier, Gerrit. 2008. Aantekeninge by Koos Prinsloo.
Stellenbosch: Rapid access publishers.
Prinsloo, Koos. 1992. Slagplaas. Kaapstad: Human &
Rousseau.
Walters, Minette. 1995. The dark room. Londen:
MacMillan.
Wittig, Monique. 1976. The lesbian body. Vertaal
deur David le Vray. New York: Avon Books.
Resensies:
Beukes, Marthinus P.: “Die sweet van die erotiese spel”. Die
Transvaler, 12 September 1991.
Britz, Etienne: Nagsweet: “Nóg ‘n aangereikte
warm patat”. Vrye Weekblad, 12 - 18 Julie 1991.
Cloete, T.T.: “Die erotiese as vertrekpunt...”. Beeld,
8 Julie 1991.
Horn, Andreij: “Verstommende talent misbruik”. Die
Volksblad, 10 Junie 1991.
Liebenberg, Wilhelm: “Hierdie tong is ‘n springmes”. De Kat,
Desember 1991.
Snyman, Henning: “Skokkende word literêre skoonheid”. Rapport,
14 Julie 1991.
Vrystaatse Biblioteke: April - Junie 1992: “Dagsweet of
Nagmerrie: ‘n Tweetalige bespreking oor kontroversiële letterkunde in die
Openbare Biblioteek met spesifieke verwysing na Nagsweet deur Johann de
Lange”.
(c) Joan Hambidge
