Valentine
Not a red rose or a satin heart.
I give you an onion.
It is a moon wrapped in brown paper.
It promises light
like the careful undressing of love.
Here.
It will blind you with tears
like a lover.
It will make your reflection
a wobbling photo of grief.
I am trying to be truthful.
Not a cute card or a kissogram.
I give you an onion.
Its fierce kiss will stay on your lips,
possessive and faithful
as we are,
for as long as we are.
Take it.
Its platinum loops shrink to a wedding-ring,
if you like.
Lethal.
Its scent will cling to your fingers,
cling to your knife.
Carol Ann Duffy
I
Daar word vertel dat glansmense in Engeland deesdae ‘n
egskeidingkaartjie ontvang: Geluk met jou egskeiding en dan word ‘n winkel
aanbeveel waar ‘n mens vir die geskeide geskenke kan aankoop ten einde te kan
oorleef (BY, 23 Januarie 2010). Is
die skeiding maar nie net die anderkant van die liefde nie? Om geskei te wees,
beteken daar was ‘n verhouding. Net soos die meeste gedigte ‘n verhouding na
die afloop probeer opvang.
II
Een van die grootste digters in Afrikaans, D.J. Opperman het
in sy letterkundige laboratorium – wat ek bygewoon het as kritikus, want ek het
toe verhale geskryf – se mantra was: skryf wég van jouself. Opperman het die
objektivering van die emosie voorgestaan en hy het jong digters probeer weghou
van pynlike en dikwels embarasserende onthullings oor die liefde. In Fanie
Olivier se Die mooiste Afrikaanse
liefdesgedigte kom ‘n mens wel onder die indruk van die feit dat die
liefdesgedig besondere eise aan die digter stel. Die meeste verse in hierdie
versameling handel oor afgelope en dikwels misgelope verhoudings.
Ekself het my hand aan ‘n hele klomp liefdesverse gewaag.
(Trouens, as ek Voyager-punte vir my liefdesverse kon kry, sou ek al om die
aarde kon vlieg.) En Opperman se waaksame woorde het deur die jare by my gebly.
Maar hoe gemaak met die liefde wat dikwels in ‘n nuwe vorm voor jou staan?
In die vers “Vlugvertraging” uit Vuurwiel probeer die spreker via John Stammers, die Britse digter
en Pablo Neruda, die Chileense digter, ‘n nuwe roete vind vir hierdie soort
gedig, juis omdat die digter reeds in Verdraaide
raaisels oor hierdie ervaring gedig het.
‘n Digter is uiteindelik ‘n soort teoretikus wat woorde moet
weeg en opsies moet ondersoek.
Vlugvertraging
Daar was ‘n keer in Santiago
in die stad van Neruda
toe die vliegtuig nie die stad
kon verlaat.
Nog ‘n keer in Londen
in die stad van Stammers
bly ‘n vlug uitgestel,
gekanselleer.
Oor die liefde het Neruda
en Stammers veelduidig
gedig: ”Vanaand dig
ek die seerste reëls”.
Hulle het dit reeds geskryf,
beide Neruda en Stammers.
Laasgenoemde met die geliefde
in ‘n hotel – met ‘n panoramiese uitsig.
Net ek, ek sien die vliegtuie
wat sirkel, draai:
die elektroniese glimming
van ‘n slaaplose horlosie.
Drome kartets
soos ligte op die landingstrook:
‘n laaste vlug in ‘n eensame
hotelbed.
Nie ver van hier
slaap jy onrustig,
onbewus-bewus-onbewus
van hierdie klein gedig.
Ook die kuberruim word ingespan, want e-posse het die
liefdesvers binnegedring nes film-verwysings soos Sleepless in Seattle en Casablanca.
Sleepless in Seattle
Bedags versend ons e-posse
na mekaar: twee reisigers
in stede vér van mekaar.
Snags besoek jy my in drome:
in die helder film van my
beeldryke onbewuste.
Miskien is drome niks meer
as ‘n e-pos versend uit
die donker skag van begeerte.
Ons sal waarskynlik nooit
in die werklikheid
mekaar só intens beleef,
of iewers, soos Meg Ryan
en Tom Hanks, op ‘n hoë
gebou mekaar moeiteloos
vind nie. Ons is immers
nie in Hollywood nie.
Maar in die landskap
van die bodemlose put:
die grenslose kuberruim.
Sleepless in Seattle
II
Toe word die versendings
minder driftig, selfs ingeperk.
Die twee reisigers in stede
vér van mekaar. Vasgevang
in daaglikse roetines, veral
die opruiming van verhoudings.
Skielik is daar weer kontak:
‘n e-pos, ‘n wedersiens:
ons telepatie van ouds hervat.
Miskien hoor ek jou opmerk:
om in ‘n convertible
‘n landskap
te verken, sit ons terug in Hollywood.
Dit bly alles praatjies vir die vaak:
‘n duiselingwekkende raakvat
van begrip, verstaan tot verruiming:
“Here’s looking at you kid!”
III.
Maar die liefde neem ‘n duisend vorme aan. En ‘n mens dink
hier aan die liefdesverse van Johann de Lange wie se Nagsweet vele onrustighede veroorsaak het, omdat kritici gevoel het
dat dit te openlik-gay is. 1. De Lange se besegging van die liggaam of lyf,
dwing bewondering af.
Tongnaai I
Roekelose gevleuelde wilde man
op jou rasendmooi snelrooi motorfiets:
jy het jou lyf een nag vir my oop-
gemaak, ‘n fyn senuagtige roos,
‘n nuutgevonde herontdekte pyn.
Boude wit en rond soos eierdoppe,
sterk geheime kluis van die liefde.
Ek weet nie dat ek jou liefhet nie,
net dat jy oopvurk vir die woord
wat my reënende tong wil plant
teen ons dood. My heupe stamel.
Jou nat voorkop, bruin bene wat span
terwyl jy swetend spook en buitel
om te kom. Ek lê langs jou, krom
soos ‘n hand, luister na jou asem
wat gejaagd ‘n ander beeld wil oproep
agter jou saamgeperste oë:
‘n paar huise weg jou vrou en kinders
soos liefdesbriewe in ‘n laai vergeet,
afgesluit van ons agterbakse plesier.
Tongnaai II
Op jou maag, met een been hoog opgetrek,
kan ek sien tot waar jou blonde beenhare
strek, verdonker en verdig, en die dik rif
van jou horing tussen harde boude in verdwyn.
Judasoog wat vir ‘n tongnaai oper plooi,
geurige kreukel met ‘n vag bruin krulle,
ring wat ritmies knel as die eerste fel spasmas
die skoot diep uit my swaar balle boontoe bring
en stoot tot by die rooi geswolle knop wat klop
en taai wit wiele oor jou rug uitrol.
Jou lyf maak my jags vir growwe taal
- hol en horing, pielkop, fok en tos -
want in my mond is sulke soepel woorde
dik en vlesig en vrank soos jy.
In die twee gedigte “Tongnaai I” en “Tongnaai II” word die
twee dimensies van Orpheus en Eurydike se bestaan uitgespeel, te wete die
spanning tussen lewe en dood. Ook ‘n opposisie tussen die bewuste en onbewuste
is hier aantoonbaar.
In die eerste gedig behoort die geliefde nog nie volledig
aan die spreker nie. Hy is nog deel van sy konvensionele lewe; die bestaan waar
‘n vrou en kinders wag – afgesluit van die agterbakse plesier wat sowel die
seksuele dimensie as die verraad-element aktiveer. In die tweede gedig is daar
oorgawe aan die wêreld van die spreker; die geliefde spook nie meer om te kom
nie. Hy is dus nou die objek, volledig oorwin en besit deur die spreker. In die
gedig “Tongnaai II” wat as ‘n tweeluik met die eerste gedig gelees moet word,
word die geliefde tot objek verklaar. De Lange neem hier besit van die geliefde
soos wat ‘n man die vrou tot objek verklaar. Hy de-romantiseer egter die
liefdesdiskoers deur vuige woorde of begippe te gebruik. Die geliefde se anus
(dik rif) word beskryf en hy besing die penis as ‘n horing. Hy vertel ook vir
die leser presies wat in die liefdesdaad gaan gebeur. Die leser word
medepligtige, voyeur en sien hoe die anale seks plaasvind. Tongnaai is immers
sleng vir die betreding van die anus.
Dit word as ‘n “geurige kreukel” beskou, “ring wat ritmies
knel”. Ons neem ook presies waar watter effek dit op die spreker sal hê: die
ekstase van betreding of binnedringing. Bykans beskryf soos dit in ‘n
pornografiese rolprent ervaar word en ons sien hoe hy spuit oor die geliefde se
rug, om die ekstatiese oomblik uit te stel. Meer nog, die daad neem hom wég van
romantiese liefdeswoorde en hy verkies die gebruik van growwe, platwoorde in
die liefdesdaad. En ten slotte word die liefdeswoorde soepel in sy mond. Die
gedig is dan ‘n tongnaai met dik en vlesige en vrank woorde.
Die besondere vernuftige taalspel word in die gedig
“Tongval” verder ontgin. Om liefde te maak, is angelsisties, ‘n toespeling op
anglisisties. Omdat Vigs die liefdesspel bedreig, is dit iets met ‘n angel.
Daar is ‘n begeerte om die liefde veilig te maak: hierom ‘n soeke na
uitdrukkings wat bloot op plesier ingestel is soos “seks gehad”, “naai” of
“kopuleer” waarin die spreker kortstondig bevry sal word van die gevaarelement
van die seksuele. Tog is die seksdaad tussen mans reeds aggressief in taal
verwoord: “kom”, “skoot”, “skiet”. Dus voor die bedreiging van Vigs, is die
seksuele alreeds in taal ‘n aggressiewe daad, juis deur die gebruik van
oorlogsmetafore. Hierom dan dat die dood retrospektief gesaai word, omdat daar
in nadenke of dig oor die seksuele gebruik gemaak word van sodanige metaforiek.
Tongval
Om te sê: ek’t saam met so-en-so
geslaap, is ‘n lieg,
want van slaap soos óns
dit ondermaans verstaan
was daar g’n sprake nie:
‘n neurotiese kwartier
op die agtersitplek van ‘n kar.
Of: ons maak liefde (angel-
sisties) terwyl ons met spits lywe
mekaar nóg dieper probeer
wond. Meer korrek sou wees
om te beweer: ons het seks gehad,
of: genaai, gekopuleer.
‘n Man sê, as hy kom (cum
op Amerikaans): ek gaan
skiet, of praat van skoot
as hy bedoel die liefdesvog.
Só word die daad van hartstog
aggressief, en word die dóód
gesaai, retrospektief.
Die “gevaarlike skoonheid” (soos Etienne Britz dit noem), is
wat hierdie verse so sterk maak. Maar dit is ook die vermoë om die liefdesgedig
in opstandige beelde te beskryf, wat die leser bybly.
IV.
Op die Versindaba se webblad vind ons hierdie speelse, jagse
vers van Daniel Hugo wat weer ‘n ander “spin” gee op hierdie soort gedig!
Hanekraai
klokslag met dagbreek steek
‘n morning glory
sy kop uit
saam met al die ander lig-
gevoelige organe wat geur
op hierdie lengtegraad
stel jou voor: triljoene ereksies
wat verskyn, weer verdwyn
en in ‘n Meksikaanse golf
reg rondom die aardbol dein
teen vyftien grade per uur
die aarde draai om die son
ter wille van ‘n voyeur
Hoe kan ‘n mens skryf oor die liefde sónder om Ingrid Jonker
of Breytenbach te betrek. Of Antjie Krog?
Die liefde wat gebitterbessie-dagbreek is of die
allerliefste wat by Breytenbach sóveel keer in landskappe van die taal aangespreek
word? Of Van Wyk Louw se aangrypende gedig oor die geliefde wat ‘n silwer
herberg in die sneeu bewoon?
Of Elisabeth Eybers?
Of Cloete wat die ouerwordende geliefde in soveel teerheid
opvang?
So dig Krog in haar agterstevoor-om-sonnet waar sy die toepassing
eerste plaas:
Sonnet
vanaand weet ek
dat ek jou nooit weer lief sal hê nie:
jou hande het te klein geword
om my vas te hou
jou liggaam te tenger
om my te bevry
ek het losgespoel uit pyn en hartseer
en uit jou
ek het koeie sien opstaan uit die gras
‘n dag sien sterf soos ‘n voël op sy rug
ek moet nou opstaan
en ‘n horison breek
omdat ek moeg is
vir jou nat snoet in my lies.
Of J.C. Steyn se taalspel in “Die grammatika van liefhê”:
Liefhê is ‘n
tangkonstruksie,
as eenwoord-samestelling ‘n abstraksie.
Die eenwoordsin-imperatief
is nypend ongrammaties: “*Hê-lief!”
(So ‘n sterretjie, ontaalkundiges,
lig u toe dat ‘n sin ontaalkundig is.)
Lief-hê (s)kort
dus ‘n onderwerp
en hê is – met
onderwerp – onderwerp
soos wees, wat is
word, aan deklinasie,
ouderwets, maar glo-nodig vir kombinasie.
Dus: “Jy/hy/sy het-lief.” Korrek?
Nee, ‘n voorwerp ontbreek, naamlik ek.
Maar die eerste persoon word verbuig,
as lydende voorwerp raak ek
my.
“Jy het-lief my.”?
Nee: Het en lief word deur my geskei.
Alleen as ek vra: “Het jy my lief?”
kom jy my naby –
byna-byna.
Hét jy dit nou? Begryp jy?
En hét jy nou my
en het jy my nou
lief, of liefgehad? Of sou jy, wou jy?
Is liefhet ‘n te
“groot” woord vir jou, te lank?
Kort ons iets korters, met minder klank?
Iets soos min. Mín
jy my?
Of is jy dalk my aan ‘t vermy?
Een min een, dag ek, maak twee
of reken jy een min een maak niks?
Iemand minus iemand gee niemand.
Een minus ‘n ander
min vinkel of koljander
saam-saam geeneen saam.
Maar ons het soveel polfyntjies in ons digkuns dat ‘n mens
sal kan aanhaal en aanhaal tot in ewigheid.
“Mitsdese wil ek vir jou sê”…
V.
Roland Barthes se bekende A lover’s dicourse dra ‘n sub-titel, te wete “fragmente”. Miskien omdat ‘n mens nooit die geliefde in volledigheid kan beskryf of besit nie.
Die “discours amoureux” is in Afrikaans só veelsydig.
Barthes beskryf hoé die geliefde jou volledige universum word en dat jy later
alles as tekens van die geliefde interpreteer. Ingrid Jonker se beroemde
“Bitterbessie dagbreek” het hierom ookal ‘n parodie ontlok (www.litnet/poësie).
[2]
Barthes skryf oor die “angoisse” of agonie wat die geliefde
ervaar: die wag op ‘n wederwoord of ‘n verwerking van die afsegging, van die
verby-wees oftewel, die “cri de coeur”.
Is die parodie of pastiche nie dalk juis ‘n poging om
hierdie pyn te probeer systap nie?
Want die liefdesvers dra in sig die Petrarcaanse paradoks:
jy raak dikwels verlief op die projeksie wat dalk niks met die werklikheid te
make het nie. Laura, so skryf kenners
van die Canzoniere, het Petraraca
nooit geken nie en sy was ‘n maaksel / ‘n konterfeitsel.
Tog het hy bitterlik geween toe sy dood is.
In hul prettige en dikwels skunnige bloemlesing, Die dye trek die dye aan, bring Johann
de Lange en Antjie Krog die lyflike vers van al ons digters tesame. So buite
bundelverband, kom lê verse tesame en stig as’t ware nuwe betekenisse aan.
So ons het nie net liefdesverse in Afrikaans nie. Ons het
ook lyflike verse, naamlik waarin die liggaamlikheid van die liefde besing
of beskryf word. Sowel Krog as De Lange
het die sogenaamde platvloerse woord suksesvol binne die Afrikaanse gedig
ingedra; dikwels tot ontsteltenis van gevestigde kritici en lesers wat nie die
belangrikheid van hierdie dekonstruksie raaksien nie. Dit wil die liefdesgedig
met sy mymerende, valsifiserende diskoers neem na die harde, ruwe werklikheid
van die lyflike ontnugtering of ekstase waarmee die digter (en die geliefde)
moet saamleef.
En in hul antologie neem hulle ‘n vers op van I.D. du
Plessis (wat staan in Vreemde liefde,
1937):
Die rooi blom van begeerte het oopgegaan
en deur die bloutes van die nag gegloei:
Dit was die uur, en ek het opgestaan
om swyend met ‘n woesteling te stoei (p. 114).
Dalk ‘n gedig oor masturbasie? Of is die woesteling dalk ‘n
werklike persoon?
Of ‘n mens ‘n twakkie lus of op die babbeljoentjie baljaar:
die liefde (en die wellus) neem ‘n duisend vorme aan. Begeerte, jagsheid,
verlange, verdriet word dan dikwels verwar met Die Liefde. En gedigte tree in
gesprek met mekaar soos Van Wyk Louw en Cussons se liefdesgedigte bewys:
Abélard en Heloïse. Soms is die geliefde ‘n intieme afwesige, een wat moet
weggaan sodat jy oor hom / haar kan skryf en in Afrikaans het ons eerlike en
openhartige verse oor die gay-belewenis.
En “What abou’ de lô?”
Diana was ‘n wit nôi
Martin was ‘n bryn boy
skryf Adam Small oor liefde oor kleurgrense heen (Die dye trek die dye aan, p.206) en die harde realiteite van die
apartheidbestaan wat mense se lewens vernietig het.
Tog kan niemand waarskynlik wanneer dit oor die liefde
handel G.A. Watermeyer se slotstrofe in “Ballade op die dronkparty” troef nie:
Die liefde is die bitter glas,
die droë glas, die donker glas;
die liefde is die naverdriet
wat in die hart se holte pas.
Hierdie gedig staan op bladsy 308 van Brink se Groot verseboek 2000.
Uitinge oor die liefde, wellus, begeerte – te veel om te
noem. Maar dit bewys uiteindelik Neruda en Cussons se stelling reg dat daar
geen digters is nie, maar alleen ‘n digkuns. Elke woord ontlok ‘n wederwoord.
Joan Hambidge, Kaapstad 23 Januarie 2010
Bibliografie
Barthes, Roland. 1979. A
lover’s discourse: Fragments. New York: Hill and Wang.
Brink, A.P. 2000. Groot
verseboek 2000. Kaapstad: Tafelberg.
De Lange, Johann. 1991. Nagsweet.
Johannesburg: Taurus.
De Lange, Johann. 1998. Die
dye trek die dye aan. Kaapstad: Human & Rousseau / Tafelberg. (saam met
Antjie Krog).
Hambidge, Joan. 1989. Verdraaide
raaisels. Kaapstad: Human & Rousseau.
Hambidge, Joan. 2009. Vuurwiel.
Kaapstad: Human & Rousseau.
Olivier, Fanie. 1992. Die
mooiste Afrikaanse liefdesgedigte. Kaapstad: Human & Rousseau.
Endnote:
1. Oor die omstrede bundel Nagsweet is die volgende geskryf:
T.T. Cloete resenseer Nagsweet
in Beeld van 8 Julie 1991 (“Die
erotiese as vertrekpunt…”). Cloete wys op die ooreenkoms tussen Nagsweet en Wordende naak. Die vertaling van Musuo Takahashi se “Portret van
myself aan die begin” plaas die gedigte in ‘n bo-Afrikaanse literêre geselskap.
By die aansluiting by soortgenote in ander tale, bevind die digter hom in ‘n
geselskap waar die wenkbroue nie meer gelig word oor hierdie soort gedurfde
gedig nie. Die bundel is sterk afgestem op ‘n bepaalde erotiese tema. Aan die
een kant is so ‘n distinktief-tematiese fokus beperkend, maar die beste gedigte
in die bundel bring vanself ‘n perspektiwiese verwyding. Cloete wys daarop dat
van die belangrikste belewenisse wat uit die erotiek groei, teleurstelling en
verydeling is. Of die ontdekking van die dood agter die sterk uiterlike van die
mens. Hy wys op die viriele liggaamlikheid in die bundel, wat ook fragiele
breekbare liggaamlikheid behels. Vir hom is van die beste gedigte
foto-portret-gedigte. In ander gevalle sou ‘n mens kon praat van gebeeldhoude
of anatomiese gedigte. Die gedigte het nie net in hul deskriptiewe kwaliteite
trefkrag nie; ook die ritme is fel en die versreëls eindig dikwels abrup. Daar
word ook vernuftig met die taal omgegaan. In te veel gedigte kry ‘n mens egter
die indruk dat die digter te demonstratief omgaan met die onverbloemde taal;
asof hy ‘n saak wil uitmaak vir die nuwe, vrye gebruik van woorde wat voorheen
heeltemal of byna taboe was in die Afrikaanse digkuns. Sommige gedigte bly
steek in die seksuele en mis hierom dimensie. Daar is egter uitstekende gedigte
met baie verrassende momente. Hoewel hy soms ‘n brute gedig kan skryf, is De
Lange op sy beste in staat tot die vertaling van die mees delikate, getemperde
menslikheid en tot ‘n geraffineerde sintuiglikheid en taalgebruik.
Joan Hambidge bespreek die bundel in Beeld van 10 Oktober
1991 (“Agter die gedurfdheid lê ‘n stuk weerloosheid”) en wys op die
deurbraak-hoogtepunt-bydrae van hierdie bundel. Die uitgewer moet geloof word
om die manmoedigheid en daar word gewys op die feit dat die bundel eers as
Tongnaai bekend gestaan het. Die homoseksuele-aspek word uitgelig met die
obsessionele verkenning van die teks-as-liggaam. Die gedig word ‘n fallus /
liggaam wat aan die leser aangebied word – hierom sal / gaan dit skok of walg
of aantrek. Roland Barthes se The
pleasure of the text word hier tot sy uiterste gevoer.
Die tekste word as ‘n volledige ontkleedans gesien nie as ‘n
blote gaping tussen liggaam en kledingstuk nie. Die taalvaardigheid en knap
strukturering van die gedigte temper die morele besware. Die patriargale
oortreding van die taboe word verwoord deur gebruik te maak van die
Orpheus-mite. Hambidge wys daarop dat De Lange die interpretasie gebruik van
Woods se Articulate flesh. Die
terugkeer na Hades is vir De Lange ‘n metafoor vir die ootreding van ‘n
seksuele taboe, meer spesifiek die sterk taboe dat ‘n mens in die Hades van
homofiele liefde mag afdaal. ‘n Ander weergawe van die mite beweer Orpheus het
weens die verlies aan Eurydike hom volledig van vroue weggekeer en die Meinades
het hierom sy liggaam volledig in repe geskeur. Orpheus is egter binne folklore
die vader van die gays. Hy staan vir ‘n man-gesentreerde wêreld selfs vir
misogonie. Orpheus is vir De Lange beeld / simbool van die digter wat telkens
met verlies moet worstel en alleen uit hierdie toestand kan skep. Die opbreek
van Orpheus se liggaam en sy verhouding met mans ná sy verlies aan Eurydike is
vir De Lange voorts beeld van die digter se opbreek van woorde en die
versplintering daarvan. Psigoanalities gelees, is dit ‘n bundel wat die leser
dwing om af te daal in die Hades van die eie onbewuste ten einde meer te wete
te kom oor die eindes of verloop van jou eie vleesgedig. Dood en erotiek word
dus nie om dowe neute nie so saamgedig.
Verlies en verbrokkeling – twee bekende De Lange-motiewe –
word in gedig na gedig teruggevind. Die opbreek van Orpheus se liggaam
(vermoedelik uit wraak, omdat hy hom nie aan die Meinade wou oorgee nie) word
‘n metafoor vir die poëtiese werkswyse in die bundel. Daar is ‘n bykans
aggressiewe opbreek van (vroulike?) taalpatrone in hierdie bundel te bespeur en
verbrokkeling, onvolledigheid én onvervuldheid
lê ten grondslag van elke gedig. “The true body is the broken body,” aldus
Norman O. Brown en hierom is dit onmoontlik om in die liefde ooit die hele
liggaam volledig te te beskryf. Agter die gedurfdheid, die openlike vulgariteit
en selfs liederlikheid vir die swakkes van hart, lê ‘n stuk weerloosheid. Dis
‘n manjifieke bundel, omdat die digter in hierdie bundel begin wegdig van sy
vroeëre amper té romantiese aanslag.
In sy bespreking van hierdie bundel in Vrye Weekblad van 12 – 18 Julie 1991 skryf Etienne Britz vermaaklik
oor “Nagsweet: Nóg ‘n aangereikte
warm patat”. Hy verwys na boeke waaroor resensente hul nie uitlaat nie en hy
meen dat Merwe Scholtz op bladsye 56 – 57 ‘n blerts tamatiebredie (of
hoesmedisyne? dalk pyptabakkwyl?) uitgestort het op die boek. Weens die
weerlose inhoud het dit volgens Britz buitengewone beskerming en toeligting
nodig. Sy geliefde promotor was die ideale man om dit te doen, aangesien hy die
dekadente literatuur immers briljant teenoor sy studente verdedig het en hy het
‘n hele akademiese loopbaan gewy om te verduidelik dat die talige vorm, die eie
stilistiese wetmatigheid – en nie die inhoud nie – die kwessie is wat saakmaak
in poësie.
Britz skerts verder deur te verwys na Cas van Rensburg se
brief aan hom na sy stuk deur Insig
geweier is: hulle stel nie belang in ander resensente se menings nie. Britz vra
tersaaklike vrae oor die resensie-bedryf en die gekonkel agter die skerms. Dan
merk hy op dat hierdie bundel reeds die vernedering moes deurmaak dat dit deur
Tafelberg afgekeur is. Hy wend hom tot die Vrye
Weekblad om hierdie onthulling te doen en bely dat die bundel se tematiek
hom nie persoonlik aanspreek nie. Hy was selfs ‘n bietjie ongesteld oor die
onsanitêre voorstellings in hierdie bundel. “Hoe nader ‘n literêre werk sny aan
pynlike of onaangename waarhede, hoe harder moet ‘n mens tog veg teen jou eie
selfingenomenheid, teen jou eie sone van gerief en veiligheid, want hoe nodiger
het daardie werk jou vermoë om dit te kan lees”, meen Britz.
Hy tipeer die boek as ‘n gevaarlike skoonheid. Die bundel
doen die dapperste werk wat ‘n literêre teks kan doen, naamlik om vir alle
mense ‘n stuk vryheid te probeer wen. Dit is ‘n boek soos wat Hermans die
funksie van die literatuur omskryf, naamlik ‘n boek wat die eensaamheid van
alle mense ophef. ‘n Boek wat troos, bevry, bevry en stimuleer, omdat ‘n mens,
meen Britz, ‘n lewe so erg of erger as jou eie lewe daarin kan terugvind. Geen
boek om dus aan te reik na tweede of derde resensente nie. Dis egter ‘n boek om
vol deernis te lees, te verduidelik en te beskerm.
“Hierdie tong is ‘n springmes” is die bespreking van Wilhelm
Liebenberg in De Kat (Desember 1991
Jg 7: Nr. 6). Hy meen dat die belofte van Wordende
naak, bekroon met die Rapport-prys,
in ‘n sekere sin vervul word. Hy noem dit kaalgatpoësie. Hy analiseer die
betekenis van die begrip loergat in die bundel: die loergat in die openbare
toilet en die loergat in die tronkdeur. Die suggestie is vir hom dat die leser
‘n mede-gevangene word en deur die lees van hierdie poësie geraak en daardeur
ryker sal word.
Onderliggend aan die bundel is ‘n soort
“Judasoog”-metafisika – met al die implikasies an verraad – waarin die “dieper”
betekenis van wat die mens bespeur, self ‘n loergat blyk te wees. Hy beskryf
dit as ‘n postmodernistiese mîse-en-abyme. Dit maak verder van ‘n arsenaal van
seksistiese metaforiek gebruik. Die metaforiek gaan gepaard met ‘n verhouding
waar oorlog intiemer as liefde blyk te wees, waarin die minnaars blote
skermmaats is vir latere vyandigheid. Hier, volgens Liebenberg, gaan dit om mag
soos dikwels ook in “hard core”-pornografie die geval is. Die tong word met ‘n
springmes vergelyk, terwyl die “liefde” nie anders kan as om diep wonde te laat
nie.
Ten slotte vra Liebenberg of die manier waarop die
vervreemding (wat hierdie soort verhouding meebring) as tekenend van die
menslike kondisie gesien kan word. Hy vra dan of dit projeksie is en hy wonder
of De Lange nie hier dalk perspektief op die wyer werklikheid begin verloor met
sy nou fokus deur die loergat nie.
Andreij Horn meen in Die
Volksblad (10 Junie 1991) egter anders.”Verstommende talent misbruik” is
die opskrif van sy stuk waarin Horn anti-gay-uitsprake maak. Hy stel hierdie
bundel gelyk aan ‘n bevrydingstryd waarin die persoon aanvanklik die nuwigheid
van sy regte misbruik. Volgens Horn was Wordende
naak ‘n “stylvolle” betreding van die homoërotiek. Hy noem die gedigte “soms tydloos elegant” en
“met ‘n onweerstaanvare begrip vir die eise van die homoseksuele leefwyse
afgerond”. Volgens hom het hierdie bundel baie simpatie gewek en is dit alles
tekens van ‘n “volwasse verwerkte emosiebalans”. Horn bevind dat hy kuns gemaak
het uit die pyn van “uitsluiting en verwerping”. Horn meen hy kon voortgebou
het op die begrip van Wordende naak,
maar hy het egter ‘n bundel gelewer wat hy beskou as een met groteske verse.
Hierin word die kru-aspekte van homoseksuele omgang in die fynste besonderhede beskryf. Hy bevind
dat die bundel walglik is. Horn skryf: “De Lange verkrag jou daarmee. Hy doen
sy ding sonder aansiens des persoons. En hy druk dit in jou keel af. Hy vryf
jou dit onder die neus. En hy stoot jou van hom weg.” Hy erken wel die
meesterlike hantering van die woord. Hy bevind dat hy ‘n knap digter is met ‘n
verstommende talent wat onmiskenbaar is. Hy hoop dat De Lange uit hierdie
“fase” sal breek en hy mis die volwassenheid en beheersdheid van ‘n Wordende naak.
Marthinus Beukes resenseer die bundel as “Die sweet van die
erotiese spel” in Die Transvaler (12
September 1991). Hy sien voyeurisme as ‘n vooropgestelde tema in hierdie bundel
en hierom moet die oog as kode raakgelees word. Alle seksuele verhoudings is
dus momenteel in hierdie wêreld van cruising wat hy tipeer as
reisigers-van-een-nag. Hy vind egter dat die eensydige beskrywing van die
homoërotiek ‘n beswaar is wat teen De Lange ingebring kan word, omdat die
seksuele daad geteken word as pervers, liefdeloos en sig slegs ten doel stel om
seksueel te bevredig. Die heelheid en
duursaamheid van die enkelverhouding bestaan nie en die spreker bly voortdurend
soekend. Die bundeltitel kan gesien word as ‘n simptoom van vigs en
tuberkulose. Hy let op die deurdagte komposisie van die bundel met die motto’s
om die onvoltooidheid van verhoudings, alleenheid en soeke na geliefde(s) oor te
dra.
Henning Snyman bespreek die bundel in Rapport van 14 Julie 1994 (“Skokkende word literêre skoonheid”). Hy
verwys na die komplekse aard van hierdie poësie wat begryp moet word binne die
denksfeer waarbinne dit bestaan. Hy kan egter net lukrake opmerkings maak by
gebrek aan ruimte. Hy sien die bundel as ‘n tweeluik van Wordende naak en die leser moet bekend wees met die digkuns van
Whitman, García Lorca, Allen Ginsberg, W.H. Auden en Wilfred Owen. Op sigwaarde
handel die gedigte oor die lyflike, maar met die ordende mag van die woord word
die oënskynlik skokkende gegewe tot literêre skoonheid verwerk. Die bundel
beantwoord aan die elementêrste eis van die letterkunde: die styl moet die
gegewe pas. En, dit moet mensgerig wees. Alhoewel die meeste van die gedigte as
flitse van die gay-wêreld beskou kan word, word dit ook die verhaal van
menslike eensaamheid, vir die vrees vir die tyd en ouderdom, die tragedie van
onvervuldheid en verlore liefde, die ironie van menslike illusies en verlangens
en die wrangheid waarmee ons helaas moet saamlééf. Dit word ‘n inventaris van
dié emosies wat menswees kenmerk. Die eerlikheid van die gedigte mag moontlik
skok, maar as sodanig daag dit die samelewing en sy moraliteite uit tot gesprek
en self-ondersoek. Dit is ontbloot van huigelary en so gelees, lewer dit
sosiale kommentaar. Dit is ‘n gesprek wat steeds wag op ‘n antwoord. De Lange
bring met hierdie bundel ‘n nuwe volwassenheid in die digkuns en dit is ‘n
volwassenheid, volgens Snyman, wat nie terugstuit vir tematiese waagmoed nie.
Dit is vorm die poëtiese ekwivalent van Aucamp se Volmink: dit is ‘n verslag van “volmaaktheid in die verminking”.
In ‘n berig van 7 Desember 1990 in Die Volksblad (“Uitgewer sê nee vir bundel”) word berig dat die
bundel Judasoog, die eerste titel vir Nagsweet,
afgekeur is deur Tafelberg uitgewers en toe uitgegee is deur Taurus. Die
skildery van Battiss gee ‘n realistiese afbeelding van ‘n manlike
geslagsorgaan. Die uitgewer, Danie van Niekerk verwys net na die meningsverskil
oor die omslag van die bundel en lewer egter nie kommentaar op die inhoud van
die bundel nie.
2.
Bitterbessie dagbreek
‘n Huildronk op Ingrid
Bitterbessie dagbreek
bitterbessie nag
Lacan het gebreek
tussen ons met mag
Vind jou in my verse
nes korrels lood
alles bly méconnaissance:
‘n vervloekte woord
Reis deur herinnering
beweeg ek deur vergeet
verdwaal ek in ‘n kring
wat terug lei na my leed
Vind net ‘n eggo
in kierang nabootsing
om opnuut so bedroë
‘n pastiche voort te bring
Eggo is ‘n antwoord
antwoord is ‘n eggo
bitterbessie dagbreek
bitterbessie nag
Joan Hambidge
