Ingrid Jonker - Black Butterflies. Selected poems (2007)

Ingrid Jonker. Black Butterflies: Selected Poems. (Translated by André Brink and Antjie Krog)Human & Rousseau, 2007.

Reviewer: Joan Hambidge

I.

Years ago I read an interview in which the renowned poet, James Dickey, admits succinctly that he finds Sylvia Plath’s poems pathetic. How dare he! I thought indignantly at the time.

Lorelei-Jonker has been known to make an impression on many young Afrikaans readers, and even more so, on many young poets. Amongst others, she had had a great influence on Johann de Lange’s Waterwoestyn. For years I’ve been teaching a psychoanalytic course entitled ‘The Poem as Wound’ on the poetry of Jonker and Plath. At the back of my mind was the poet Johan van Wyk’s view that Jonker’s dates of birth and death formed the Jonker-text. Through the years she had gained god-like status in Afrikaans after Mandela read ‘Die kind’ in parliament. Jonker has also been immortalised in documentaries – her poems being read aloud sensitively and beautifully by Antjie Krog.

I am now where Dickey found himself with Plath in the Eighties. I can’t any more. I have supervised the final dissertation on the archetypes in the work of Jonker, Sylvia Plath and Anne Sexton. What is Jonker? What is myth? Where, damn it, is the text?

Very reluctantly I started  reading this collection. However, is has been done so astoundingly well by Brink, a novelist who in his day had tried his hand at committing a few poems, and Krog, a foremost poet. On the back cover Mandela is quoted as saying that Jonker had been poet as well as South African, artist as well as human being. Amid despair, she celebrated hope and new possibilities.

Few poets do a good job at translation. Johann de Lange is an exception: he proved his talent for translation with his recent collection of translations of Wilma Stockenström poems. Like the translations of Stockenström, lines such as ‘I shall tell him that you have not died’ (p. 86) give  new life to Jonker in this translation by two sensitive readers: one who’ve known her personally; the other one who’ve seen and admits her influence.

As would have been expected, the true Afrikaans sensibility of Jonker could not be translated. Because of this, ‘code switching’ takes place. The following poem, for example, carries both English and Afrikaans in its innards:

Two hearts

Two hearts I have

the one pumps blood

and the other really looks like

an appelliefiekosie

or a paddatjie   (p. 111)

The strong sexual innuendo would have been lost had ‘frog’ been used. Some words and concepts remain untranslatable. ( And ‘paddatjie’ is not, by the way, a word to describe a girl’s secret little place; it’s ‘parratjie’, if I remember correctly.)

Some Jonker poems are easier to translate; others, especially the ones about love and death, move into a dark unconscious space that does not surrender easily to the translated word.

The collection contains an extremely revealing and sensitive essay written by Brink about their stormy relationship and Jonker’s youth. This doomed relationship led to one of the most creative unions in Afrikaans, although the personal distress – especially Brink’s – has never fully been quantified. Ted Hughes could only silence the rumours after Birthday Letters presented his side of the story. Sylvia Plath is not seen as an angel anymore, indeed, Janet Malcolm shows in The Silent Woman that Plath is not viewed in a singular sense – there exists different versions of her – like a matryoshka doll.

Brink tells of Jonker’s relationships with Jack Cope, Uys Krige and others. He tells of the abortion that would remain with her for the rest of her life, especially seen against the background of her life-long sense of rejection and abandonment.

How ironic when she writes: ‘To stow myself away like a secret / in a sleep of lambs and of cuttings’ (‘L’art poetique’, p. 94), this while being continuously kept awake by all these interpretations, films, translations and analyses. She shares the fate of James Dean, Marilyn Monroe and Lady Di: people keep on projecting themselves onto these figures and turn them into symbols.

‘Kantelson’ becomes ‘Tilting Sun’ (beautiful!) and there are several troves for poetry enthusiasts . One would have expected to find the original Afrikaans poem next to the English version in order to compare the two. (Obviously, the collection was meant for an overseas audience.)

The poems have been superbly translated. The introduction is startlingly honest and all of my resistances and moans have been demolished by Brink’s contribution. I’m seeing Jonker with new eyes. The introduction points to her obsession with mirrors; to writing as reconfirmation. As a matter of fact, one could buy the collection just for the insightful essay. (In less flattering terms, I could have thought about Jonker as a borderline disorder personality type.)

Rightly, Brink point out the shortcomings in past translations  of Jonker done by Plomer and Cope. Brink and Krog could also count on Ingrid de Kok’s advice.

II.

There are remarkable poems in this selection and to transport a poem from one language to another, from one chora (in Kristeva’s definition), is a difficult task. But the translators convinced me:

Bitter-berry daybreak

Bitter-berry daybreak

bitter-berry sun

a mirror has broken

between me and him…

My personal favourites are:

“My embrace redoubled me” (p. 114), “Lullaby for the beloved” (p. 115), and of course: “The child who was shot dead by soldiers in Nyanga” (p. 85).

A lecturer in modern poetry could design a course on the exemplary work done by translators from Afrikaans to English. Johann de Lange’s recent translations of Wilma Stockenström’s poetry entitled The wisdom of water with the Jonker-translations would be essential texts.

I recommend this selection for all Anglophone readers. There are apt footnotes for the non-Afrikaans reader, but obviously we all understand the word “bokkie” or “meidjie”, nie waar nie?

Don’t sleep

Don’t sleep, look!

Behind the curtains the day begins to dance

With a peacock feather in its hat (p. 63)

[This review has previously been published in Scrutiny 2: Issues in English Studies in Southern Africa, Volume 13, Issue 2, 2008.]

Daniel Hugo - Die panorama in my truspieël (2009)

Daniel Hugo. Die panorama in my truspieël. Protea Boekehuis, 2009. ISBN 978 1 86919 296 9.                   

Resensent: Joan Hambidge

I.

Daniel Hugo beklee ‘n uitsonderlike posisie binne die Afrikaanse digkuns. Hy het veral die vernufsvers ontgin en besondere hoogtes bereik met die limerick, die speelse vers en slim toespeling. My gunstelingbundel is Skeurkalender. Maar daar is ook te midde van die speelse en vernufsvers, ‘n sterk melancholiese draad wat deur sy digkuns loop. Enersyds speels, andersyds seer.

Verder is hy ‘n voortreflike vertaler en dikwels herdigter. Veral sy vertalings van Herman de Coninck is uitstaande. Dit moet steeds as ‘n vraag gestel word: waarom is Hugo se vertalings nie in Groot Verseboek opgeneem nie, terwyl ander vertalers wel gekanoniseer is?

Vir die digkuns-liefhebber is sy keuses uit die werk van Ina Rousseau en Olga Kirsch eweneens belangrike versamelings. En ook die werk van Philander benader hy met sorg. Hugo is ‘n kundige letterkundige en veral sy werk by RSG en sy vele onderhoude met skrywers, is van uitstaande gehalte.

Sy jongste bundel heet Die panorama in my truspieël uitgegee deur Protea met ‘n voorbladontwerp na ‘n foto van George Hugo, die digter se seun, en versorg deur Hanli Deysel, wat werklik mooi voorbladontwerpe maak. Die redakteur was die uitstekende Martjie Bosman.

II.

Die bundel begin met ‘n motto van De Coninck waarin die verhouding tussen die tydelike en ewige uitgespeel word met ‘n voorkeur vir die tydelike.

In die programgedig word die afwysing van die metafisika op ‘n komplekse wyse beskou. “Voyeur” (7) beweer dat God sy rug op ons gedraai het, maar kyk via die maan, ‘n kosmetiese spieël, na ons:

wat hy daarin sien, sal hom nog ‘n eeu

of so plesier kan gee en dan finaal laat gru –

mens sou dink God is ‘n digter: hy leef per-vers.

Tog is God nie afwesig nie. In ‘n winterkwatryn (28) lees ons:

II

takke knak en dakke kraak

in die noordwes wat loei:

god is weer met ‘n swaar hand

dié seisoen aan die snoei

Dit is egter ‘n God met ‘n kleinletter. In “Grootdruk” 30, opgedra aan George Weideman wat weens sig-probleme in groot font moes skryf, word die verhouding met God ook uitgespeel:

God rangskik versreëls

oor die vlakte – ry op ry

lê inkblou berge

In “Mossie en mens” (55) word God se kosmiese simfonie beskryf.

Die verhouding tussen gedig en lewe is bekende tema in Hugo se werk met die gedig as afbeelding of “glancende kiemzel” (Vestdijk). Die leser word dus gerig na die vers se bindmiddele en tegnieke word behendig uitgestal. In ‘n gedig vir Eybers, “Sonland”, word die verhouding tussen Afrika en Europa beskou met die wete dat die digter in sy taal gevange gehou word aan Afrika. Die slot aktiveer ook G.A. Watermeyer se bekende gedig en die digter maak hier die teks oop na ander gedigte waarin die verbintenis met taal en identiteit beskryf word. Eybers se afstand/verbintenis-spel word eweneens hier geaktiveer.

Die digkuns is ‘n obsessiewe proses, een waarna die digter vlug (“die donkerkamer van die digkuns”, “Filmologie”, 11) en die gedig is uiteindelik ‘n proses waardeur sin gemaak word en al wat sin maak.

Die ontginning van woorde se betekenisse, soos in “Die hakkelaar” 12, ‘n vers oor Barrie Hough, werk behendig rondom die leser se mede-skrywing van wat tersaaklik is. In Roland Barthes se terme word die leser dikwels genoop om ‘n scriptible (writerly)-lesing van die gedig te maak. ‘n Goeie gedig hoef dus nie ‘n filosofiese steling te maak nie; trouens, die gedagte-inhoude is dikwels maar aan die dun kant (“Sinne en sin”, 13), maar die spelende, saam-digtende leser lees nie vir filosofiese waarhede nie.

Klank en ritme en beeld is dus vir die digter Hugo waarom dit gaan, hoewel hy in die vers die verskillende maniere van doen erken.

Vir my is die skitterende “Loflied op die letterkunde” (20) ‘n hoogtepunt in Hugo se oeuvre en dit is nou onlangs tereg in Die Burger aangehaal op Wêreld-Boekedag. Hy wys in hierdie gedig op al die foute en vergissings, die stommiteite en leuens. Maar die gedig dekonstrueer die vorige stelling dat ‘n gedig nie ‘n filosofiese waarheid hoef uit te dra nie! Hierdie gedig lewer felle kommentaar op die traak-my-nie-agtige houding rondom die letterkunde wat alte maklik op pad is na ‘n pulpfabriek.

III.

Kemerkend aan Hugo se digterskap vind ons telkens woordspel (Poseidaan) en ‘n ontginning van die haikoe-vorm in ‘n handvol mooi gedigte. “Blanko blad” (27) vra vir ‘n saamlees met Opperman se Kuns-mis, onder andere. Daar is winterkwatryne wat goed werk en Hugo se vernuf is telkens by sodanige vorme opvallend. Sy bemoeienis met die digterskap word uitgespeel in “Lees by lamplig” (33) waar die digterlike woord as onskadelik gesien word. In “Bestemming” (34) word die titel geaktiveer en word die digterlike proses dan weer as gevaarlik gesien. Die digter is ‘n klein god wat skep en gedigte lewer kommentaar op vorige verse of  laat dit verval (“met dit gedicht…). Daar is dus verse wat kommentaar lewer op die proses en die eise wat dit aan die digter stel (“Kortsluiting”, 42 en “Toe en nou”, 44).

Daar is lykdigte en reisdigte aanwesig in hierdie bundel. En humoristiese verse oor ‘n kat soos Ogden Nash dit kon doen.

IV.

Daar is egter verse waar die blik in die truspieël dof en flets is. Hierdie leser dink ‘n vers soos “Verdubbeling”(45) illustreer dit by uitstek:

snags terwyl die naakslakke

op die sitkamer se mat

blink spore maak

doen ons op die dubbelbed

(ná ‘n paar doppe)

ons eie slakding: naak

Die herhaling van die woord naak, is hier onfunksioneel. Die gedig hou dus geen verrassing in nie. Hierdie soort spel eis veral die onverwagse rym of wending op. Dieselfde geld ‘n gedig soos “Naak” (46). “Paradyskloof” (47) kom eweneens nie verby die voor-die-hand-liggende nie, ofskoon die beeld van die tarentale se geskree wat soos ‘n geroeste swaai klink, ‘n oomblik van vervreemding of ostranenie skep.

Trouens, Hugo het al vantevore knapper en vaardiger gedig oor ‘n onderwerp soos “Huwelik” (39). 

V.

In die sterk slotvers “Die lang pad” (64) is die digter besig met ‘n bestekopname:

jy word gedwing om ‘n palindroom te versin:

begin is bestemming en bestemming is begin.

Die tyd het geleer dat ‘n digter dikwels met ‘n mindere bundel uitkom by ‘n sterker bundel. En hopelik is die volgende bundel sonder mis op die truspieël.

Hugo se digterskap is een van vernuf én spel. André P. Brink het jare gelede Hugo se digterskap met ‘n kamerorkes vergelyk. En dis hoe ‘n mens hierdie oeuvre moet benader en waardeer.

Bronne: 

Roland Barthes: S/Z/ An essay. Hill and Wang, New York. 1970/1974.

Daniel Hugo: Speelse verse. Tafelberg, Kaapstad. 1988.

Relevante samestellings:

Olga Kirsch: Nou spreek ek weer bekendes aan. ‘n Keur 1944-1983. Human en Rousseau, Kaapstad. 1994.

P.J. Philander: ‘n Keur uit sy gedigte. Tafelberg, Kaapstad. 1996.

Ina Rousseau: Die stil middelpunt. Human & Rousseau, Kaapstad. 2003.

[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Litnet geplaas.]

Marlene van Niekerk - Die Sneeuslaper (2010)

Marlene van Niekerk. Die Sneeuslaper. Human & Rousseau, 2010. ISBN 9780798151818.

I. Is daar lewe na Agaat? 

Na die enorme sukses van Agaat, wat selfs deur Toni Morrison aangeprys is, staan die leser voor Marlene van Niekerk se jongste teks, Die sneeuslaper. Dit is ’n teks wat, soos Memorandum, selfrefleksief omgaan met die skryfproses en die leser plaas binne die komplekse problematiek van die moderne dosent as kreatiewe begeleier, die dosent wat as skrywer sy eie fabrieksgeheime aan jong studente moet verduidelik. Wat is myne? Wat is joune?

Binne die Afrikaanse letterkunde het DJ Opperman die eerste letterkundige laboratorium hier te lande gevestig en Van Niekerk (soos die uwe) is ’n produk van daardie skool. Party skrywers het nooit hiervan herstel nie; ander het vurig met die mentor in gesprek getree, soos Antjie Krog wat Opperman later debunk in Otters in bronslaai.

Van Niekerk se Die sneeuslaper (met ’n skildery van Marlene Dumas, Measuring your own grave, op die band) is ’n letterkundige skryfverslag. Dumas as ikoon (Krog het oor haar gedig en mindere ligte het ook probeer) begin reeds die voetwerk. Ons beleef aan die begin die skrywer se werklike intreerede (“Die swanefluisteraar”) wat met ’n vriendelike vergunning van die Universiteit van Stellenbosch hier sy lê kom kry, terwyl die slotakkoord, “Die vriend”, weer ’n Nederlandse gedenklesing is. Dus twee redes, die aanvaarding van die leerstoel aan die US en die Albert Verwey-gedenklesing gehou op 15 Oktober (jaartal nie vermeld) in Leiden. Die transponering van die gedenklesing en intreerede binne die ruimte van fiksie verander die aard van die teks. Soos die lewerike migreer, migreer die tekste. Soos die konteks verander, sal die leesaksie eweneens verander. In die vierde voetnoot verduidelik die skrywer dat die lewerikspieël vanaf die derde eeu vC gebruik is om voëls na nette of skutters te lok. Die voëls kom gehipnotiseerd op die draaiende spieël af en kan dus maklik afgeskiet word. Hulle sou dink, lees ons, dat dit water is, die son, of ’n swerm vreemde lewerike, of ’n nuwe aarde en hemel. Dit is dan presies wat met die leser gebeur wat hierdie teks verkeerd sal benader. As jy dus nie die spelreëls en al die knipogies (nudge nudge wink wink) begryp nie, gaan jy tweede kom. Hoe ironies dat ’n voormalige student die boek reeds blinkoog benader het. [1]

Die teks is dus ’n opgawe van wat van die moderne skrywer wat sig aan die universiteitswese bevind, verwag word. Etienne van Heerden se Asbesmiddag was eweneens so ’n verslag, soos Nabokof se Pnin en Lolita. Dikwels word die akademiese roman of ’n speurverhaal of ’n parodie. David Lodge is ons getuie hiervan. Tekste word deur die tyd ingehaal of mag voortydig met modes, giere en grille flirteer.

II. Trompe-l’oeil

’n Intreerede, ’n grafrede, ’n veldwerkverslag en ’n gedenklesing speel telkens in op mekaar sodat die grense van die verhaal as afgeslote eenheid geproblematiseer word. Die vrou wat haar verkyker vergeet het, ’n bundel kortverhale, word eweneens aan die vergetelheid ontruk, en die leser word telkens voor Van Niekerk-hebbelikhede (met opset) geplaas: ou uitdrukkings, vername woorde, Neerlandismes, toespelings, ruie verbeeldingsvlugte, en so meer. Dis hoe ek skryf, dis hoe ek dink, dis hoe ek lees en ervaar, is die grondbeginsel van hierdie vertellinge.

Uiteraard is daar oëverblindery en vals bodems en ek het hierdie teks gelees saam met Mario Vargas Llosa se The perpetual orgy wat in 1975 by Faber & Faber verskyn het. La orgia perpetua. Lees as ’n plesier wat buite woorde bestaan, is die basiese uitgangspunt van Vargas Llosa se siening van Madame Bovary. (Helaas het my voetnoot vir Die Burger nie die internet gehaal nie en ek plaas dit graag as ’n eindnota[5].) Lees as jouissance, soos Barthes en Kristeva dit benoem het, en die leser word uiteraard toegelaat om eerder ’n scriptile as lisible lesing te maak. 

Die oog vir die kleinste besonderheid en die spanning tussen Stellenbosch en Amsterdam is van meet af part en deel van hierdie teks.

III. Die (ont-) blote storie

Aan ’n blote verhaal is daar geen plesier nie, het hy beweer, dis die glipraam van die aanbod wat tel, en die verskole tersydes. Handelinge en gebeure moet herhalend wees, of omgekeerd of geminiaturiseerd, of verlangsaamd, of versnel binne-in die omlysting van die verhaal. Die skrywer moet afgebeeld wees in die vertellerkarakter in die verhaal, wat weer ’n verhaal vertel van iemand wat ’n verhaal vertel, ensovoorts. Of andersom. Die ontwerp van die kader is die wagwoord. Wie vertel wat vir wie, wanneer, waar, waarom, en veral hoe, dis die punt ... (125)

Die skrywer (én verteller) in die teks besin oor die verskillende funksies van skryf en lees. Hoekom lees en vertel ons stories? Die siening van Flaubert, om te ontvlug uit ’n gewelddadige samelewing, kan haas nie ontken of geïgnoreer word nie. Kan ’n skrywer enigsins die voorblad van ’n koerant troef met ’n “stranger than fiction”-aanslag? In ’n Sondagkoerant beleef ons ’n waarskynlike huurmoord versus ’n opgestelde huurmoord. (By ’n STIAS-kollokwium vroeër vanjaar het die filosoof Van Niekerk ’n koerantberig gebruik om die komplekse verhouding tussen skryf en sosiale verantwoordelikheid te bespreek.)

Verhaal 1

In hierdie teks leer die leser implisiet van die fabrieksgeheime van die outeur, soos: dat daar afstand geskep moet; “cut to chase”; gee aandag aan die werklikheidsgehalte; leer hoe om skrywersblokkasies te hanteer. Deur Kasper (in die eerste verhaal) weet ons dat daar verkykers gebruik word en die verteller gee die “dummy” van haar eerste boek aan hom – hierin skryf hy vir haar ’n brief wat verhaal word! By implikasie put die mentor soveel uit die student as die student uit die mentor. Daar sal altyd intertekste in die spel kom: die eerste verhaal speel terug op Eybers se swaan wat oor sy dubbelbeeld gekeer bly.

Ons leer dat daar altyd ’n strikdas nodig is by ’n varkslagtery (33). Die briewe, kassette en sand van Kasper Olwagen skep vir die mentor ’n verhaal: dit is haar ruwe materiaal en die sand word in die sandloper geplaas wat hierdie leser-as-aanhoorder by die Intreerede (in die werklikheid) meegemaak het. Is hy alter ego? Is hy muse? Bestaan hy? Dit maak ten slotte nie saak nie, want die leser leer deur hom die basiese beginsel, die verskil tussen wat ’n skrywer moet wéés versus wat ’n skrywer moet skrýf.

Op ’n vreemde manier het die student dus nie sy kursus gestaak nie; hy het nuwe lewe geblaas in die fantasie van die skrywer oor sy ontmoeting met ’n vreemde persoon. Hy het bewysstukke dat hierdie persoon wel bestaan het. Dit mag delirium wees, dalk ’n skisofreniese uitbarsting, want die verhaal word vertel vanuit ’n siekeboeg in Amsterdam. En die verhaal eindig met ’n gedig wat dus iets wil vertel (of voorspel?) van Van Niekerk se eie kreatiewe versugtinge, naamlik om terug te keer na die digkuns.

Verhaal 2

Hier is ons by die grafrede. En ’n grafrede is per definisie die teenoorgestelde van die Intreerede wat die lewe gedenk. Tog is ons by die dood van ’n persoon sterker bewus van die bydrae van ’n mens as by ’n intreerede, omdat daar afsluiting en dus “closure” is. Die grafrede, gerig aan Mevrou Oldemarkt, oor haar broer Willem, is eweneens ’n kunsteoretiese besinning. Vir ’n tegnikus praat hy te geleerd en kan die leser Van Niekerk as buikspreker hoor. Dit was ook my beswaar teen Memorandum: mooi gegewe ja, maar ’n karakter wat so filosofies-geleerd kan praat? Boonop klink al die verhale dieselfde – die register is nie afgewissel nie.

Of is dit ’n geval van skoenmakers loop sonder skoene?

Die verhaal lewer sinryke kommentaar op hoe skrywers uit die lewe kaap: ”’n blik op die verskole dimensies van die lewe” (64), of “’n Goeie verhaal is soos ’n appelboord wat gevind moet word in die digte newels van die taal” (71), verneem ons in die relaas van Willem aan die oorledene se suster. Dit gaan hier om die kuns as “skoonheidstroos” en die vertolking van die ontslapene se kunswerk én kunssiening. Dit is dan ’n verhaal oor dubbele verlies: die dood van die vriend wat sy verlange na ’n beeldskone meisie probeer vergestalt het. Die verhaal wentel rondom die spanning tussen stilte en perkussie (slagwerk).

Thys Human betrek die aanhaling op bladsy 79 om die kraaines van verlange te beklemtoon [3]. Die ambivalente verhouding met die skryfobjek word hier uitgewerk: sonder haar is hy ’n droogdok, met haar kan hy nie anders as om obsessief elke emosie, elke beweging te noteer nie. Maar, die verhaal is ’n konterfeitsel as ons op bladsy 94 ’n ander perspektief vind: die verhaal is ’n verdraaiing van ’n gay-obsessie oor ’n buurman wat afgeloer is. Skrywerskap word so gelykgestel aan leuen en voyeurisme. Teen die einde van hierdie verhale is daar ’n inbuiging na die ander verhale in die boek – wat ons bring by Verhaal 3.

Verhaal 3

Dit is die titelverhaal en Helena Oldemarkt stuur ’n gedig (vertaling!), ’n brief, transkripsies (weliswaar geredigeer) oor ’n hawelose aan ene professor Sprinkhuizen. Hy is die direkteur van die Landelike Onderzoeksteam Onbehuisend in Amsterdam. Sy is ’n doktorale student wat besig is met navorsing en hier lees ’n mens ’n kritiese kommentaar op wat navorsing vir ’n skrywer behels: jy vertaal, jy redigeer, jy stuur briewe, jy staan onderhoude toe …

Ons het ’n verhaal oor hobo-spotting, en die noukeurige beskrywing van Amsterdam as stad neem die leser terug na die eerste verhaal waar die mentor dit duidelik stel dat ’n skrywer nougeset moet waarneem. Die clochard is ook digter en dra dramaties sy tekste voor wat Helena opneem. (Die verhaal speel in op die eerste verhaal met sy opnames en kassette.) Die verhaal gaan eweneens terug na die vertelling: Helena se kommentaar oor haar broer, Willem die skrywer wat, nes sy, ’n voyeur was/is. Karakters beweeg na volgende verhale en die migrasie van karakters is kenmerkend van ’n selfrefleksiewe teks wat die ontologiese grense tussen verhale bevraagteken. Die verhale se grense is dus vol openinge en met elke nuwe optrede kry ’n karakter ’n nuwe narratologiese fiksie. Alles stroom deur grens en eeu aaneen.

In hierdie verhaal word daar eweneens besin oor die rol van die digkuns en die begeerte om eerder digter as romansier te wees. Hierdie clochard praat poësie (“ek is van wêreldrampe alleen maar seremoniemeester”) en soos Simenon se boemelaar is hy ingelig en intelligent.

En in Memo 12 het ons die essensie van die skryfkuns: die glipraam van die aanbod, die verhaal-binne-die-verhaal, die omkering van verhale, die versnelling, die omlysting, en dies meer. Die ouroboros-beginsel: die begin sluk die einde in (soos dit in hierdie boek gebeur) en niemand staan ooit op vaste grond nie (125).
Hierom is Alice in Wonderland ’n interteks, soos Zen en Rumi. 

Die vertellinge illustreer die beginsel van liminaliteit, omdat tekste inspeel op mekaar en ’n herlesing of herkyk (vide die verkyker as motief in die boek) opeis. En hierdie vertelling lewer implisiete kommentaar op familieskap: wat dit beteken om oewerloos te wees en sonder die sekerhede van ouers of ’n ondersteuningsisteem. Is die sneeuslaper werklik wie hy voorgee om te wees?

Die verhaal – veral na die uitstalling van die fotomateriaal – neem ons terug en die einde van hierdie verhaal aktiveer Aucamp se siening dat ons geduldig ryp word vir ons slotte. Dit is ’n verhaal oor verlies, oor eindes.

En slotte is dan ook sleutels, wat ons neem na die slotverhaal.

Verhaal 4

Oor vriendskap handel hierdie verhaal wat aangebied is as ’n gaslesing, en meer spesifiek, die Albert Verweygedenklesing. Hierdie verhaal bou die spanning tussen Amsterdam en Stellenbosch verder uit. Weer eens word ons teruggeneem na die reeds geskrewe tekste: oor die verantwoordelikheid van fotografie (dit waaroor daar so pas besin is) en die kwessie van mimesis, poësis en parodie. (Van Niekerk parodieer ook haar eie skryfstyl en manier van vertel.) Die skrywer se politieke verantwoordelikheid (veral in die tagtigerjare) kom aan bod en hoe moeilik dit nou is om teen die heersende orde in opstand te kom. Die skrywer in sy ivoortoring, die invloed van musiek, filosofie, die werklike Van Niekerk versus die fiksionele Van Niekerk word hier geproblematiseer.

Ons dink aan Derrida se essays oor vriendskap. En beteken vriendskap dat jy alles moet opoffer? En selfspottend (wanneer mense huisvesting gebied word) blyk l’art engagé ’n ongemaklikheid te wees.

IV. Memoranda

Dit is ’n boek wat uitdagings stel. Dit hou waarskynlik soms te lank aan en die ruie vertellings speel inderdaad met feit en fiksie soos Crous aandui [1]. Dalk is die politieke systappery opsetlik; ’n beswaar wat Visagie aanroer [2].

Verder is die romantisering van die kuns, ’n o so verhewe bedryf, plek-plek te dik aan­gesmeer. In die bundel is daar baie Amsterdam en baie Stellenbosch, maar van plekke soos Karatara en Khayelitsha lees jy feitliks niks nie. Ook die boemelaars is uitstalstukke vir ­estetiese verwondering en nie ­allereers sosiaal-ekonomiese ge­margi­­naliseerdes nie.

Tog lewer die boek wel politieke kommentaar. Dit is inderdaad ’n moeilike terrein, soos Human aantoon, omdat dit deur geleerdes al snuif getrap is [3].

Langs die kluif romans wat besin oor skrywerskap neem dit ’n plek in. Veral JM Coetzee se Elizabeth Costello is ’n duidelike gespreksgenoot. Die leesversperrings is met opset; die outeur noop jou om terug te keer, by herhaling, te besin, eerder as om net troos te vind in ’n gladde, tekstuurlose verhaal. Die ryk tekstuur is waarskynlik hierdie boek se krag én ondergang. By tye selfkoesterend, oordrewe, maar dis beslis nie ’n teks wat jou sal koud laat nie.

Die teks kan ten beste met ’n kaleidoskoop vergelyk word: dieselfde vertelling vanuit ’n ander perspektief, dieselfde karakters met ander name, dieselfde skryfproblematiek oor die werklikheid, oor verbeelding en die rol van die skrywer as openbare figuur, kom hier aan bod.

Daar ís lewe na Agaat! 

Eindnotas

[1] Marius Crous as voormalige student van Van Niekerk resenseer dit in Beeld: “Vernuftige en poëtiese spel met feite”, fiksie, 22 November 2010.

[2] Andries Visagie resenseer die roman in Die Burger: “Bruisende talent”, 22 November 2010.  

[3] Thys Human resenseer die roman in Rapport: “Welluidenheid van wegglydende woorde”, 6 November 2010.

Dis ’n verhaal oor ’n jong perkussiespeler wat ’n beeldskone Asiatiese meisie ontmoet, maar dan deur haar verlaat word en gevolglik sy tromstel uitbou met alles wat bespeel kan word om dié verdwene geliefde voor te stel: “Sy hele kamer het hy omgebou in ’n slagwerkinstallasie, buise, glase, sade, skulpe, opgehang aan toue kruis en dwars en elke dag daarin geklim soos in ’n takelwerk en dit saggies aangeraak, asof om haar, wat versink het in die kim, tog nog aan die vaar te kry na daardie eiland waar die liefde altyd duur, ’n land van somernagte, en hy die bootsman in die kraaines van verlange.” (79)

[4] Cilliers van den Berg resenseer die roman in Die Volksblad: “Die sneeuslaper ’n pragtige boek”, 22 November 2010.

[5] Voetnoot  Die Burger, 11 November 2010:

Die meeste lesers is bekend met Mario Vargas Llosa se fiksie. Sy studie oor Marquez en die rusie tussen hulle is sedert die bekendmaking van die Nobelprys vir letterkunde afgestof. Sy werk as letterkundige verdien ook vermelding en sy studie oor Flaubert: The perpetual orgy (1975) en in Engels eers in 1986, is ’n besondere imposante werk.

Hy reageer op Flaubert se lewe, sy briewe, skryfdrang, reise en verklaar waarom hy Madame Bovary so ’n belangrike roman vind. Ons kom veel te wete van Llosa wat bely hoe hy as jong mens soos ’n kannibaal boeke verslind het. Oscar Wilde se stelling dat Lucien de Rubempré se dood vir hom ’n groot drama was, ervaar hy as ’n letterlike werklikheid. Romankarakters kan jou lewe verander en die eerste afdeling heet: “An unrequited passion”.

Hy wys hoe felle kritiek van twee vriende op ’n manuskrip Flaubert se siening van die skryfkuns dramaties verander het.

“Ons dink jy moet die boek in die vuur gooi en nooit weer daaroor praat nie,” was hulle striemende kommentaar. 

Of Du Camp en Bouilhet gelyk had, is nie ter sake nie. Dit het Flaubert so aangespreek dat hy hierdie klassieke roman vir ons gelewer het.

Llosa se studie waarin nie geskroom word om sy eie reaksie te registreer op ’n boek wat hy telkens herlees nie, herinner aan Vladimir Nabokof se Cornell lectures (1980) waarin daar ook etlike tersydes is oor die invloed van die roman op sy lewe: beide Madame Bovary en Lolita het morele reaksies ontlok. So gesien, word hierdie studies nuttige kompendiums om twee groot skrywers se siening van skryf en letterkunde te begryp.

Llosa bely hoe hy die stadig-bewegende romans van Henry James nie kon lees nie, totdat hy ’n essay van James oor Flaubert gelees het wat sy siening van James verander het.

Groot letterkunde, voer Mario Vargas Llosa aan, is ten slotte altyd gevaarlik. So ’n boek wys vir die leser hoe óntoereikend die lewe se wette en voorskrifte is. In sy transformasie van die lewe tot kuns is vorm uiteindelik die grootste verdediger téén die lewe.

In ’n brief bely Flaubert (5 Oktober 1856) dat sy roman méér vertel van sy geduld as van sy talent; méér van sy werketiek as van talent. Mario Vargas Llosa herskryf hierdie opmerking met die volgende woorde: “His genius is wrought of patience; his talent is the work of labor alone.”

In Afrikaans is DJ Opperman se briljante Digters van dertig waarskynlik die beste voorbeeld van ’n skrywer wat alles gebruik om ander digters se werk te begryp en oop te maak.

En die titel van Llosa se studie?

In ’n brief aan Mademoiselle Leroyer de Chantepie: “The one way of tolerating existence is to lose oneself in literature as in a perpetual orgy” (236).

Daardie brief van 4 September 1858 klink nog steeds tersaaklik, omdat Flaubert (soos vele skrywers) voortdurend in stryd was met die lewe. In ’n aktiewe polemiek, soos Mario Vargas Llosa dit klinkend stel.

[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Litnet geplaas.]