D E E L I
I
Hierdie is dan my eerste en persoonlike
reaksie.
Só word die brieweboek van Elize Botha
bemark:
Hierdie
lywige bundel van sowat 700 bladsye is deur Heilna du Plooy saamgestel uit
briewe van Elize Botha en verskeie skrywers en ander bekendes. Skrywers en
digters soos Audrey Blignault, Hennie Aucamp, NP van Wyk Louw, Elisabeth
Eybers, Lina Spies en baie ander het met Botha gekorrespondeer. Party briewe is
diep ontroerend, ander laat jou hardop lag en ‘n klompie lees jy herhaaldelik
om die besonderse insig daarin. Die briefskrywers skets die klein en groot
gebeure in hulle lewens, deel hul menings oor boeke en mense en vertel van die
dinge wat hul lewens moeilik of vreugdevol maak. Dit is ’n intieme teks wat by
baie lesers byval sal vind.
Op die voorblad is daar ‘n foto van ‘n jong
en mooi Elize Botha, met daardie bekende handtekening. Agterop ‘n foto van die
ouer, meer beleë kanselier.
Hoe beskryf ‘n mens Elize Botha, een van
ons grootste prosa-lesers en fynste stiliste?
Op ‘n keer is daar na haar – ietwat
sardonies – verwys as die boegbeeld van die Afrikaanse letterkunde. Haar lewe
van 1930 – 2007 is gekenmerk deur groot vriendskappe en lojaliteite. Van Van
Wyk Louw, die Oppermans, Audrey Blignault, Alba Bouwer, Etienne Leroux, T.T.
Cloete, J.C. Steyn …
As jong student begin ek ‘n MA by haar. En
daarmee saam het ‘n kosbare lees-vriendskap begin.
Die uitgebreide feesmale aan’t huise in
Colbynstraat was soos gister; later in restaurante toe sy dikwels moes reis om
haar verpligtinge as voorsitter of komiteelid na te kom.
Op ‘n keer bring Elize (ek het haar altyd
formeel (en met respek) as doktor aangespreek totdat sy op ‘n keer my versoek
het om haar Elize te noem) vir my die jongste Saul Bellow van ‘n oorsese reis: The dean’s December.
Op ‘n keer koop ek vir haar, op versoek,
George Steiner se roman The Portage to
San Cristobal of A.H. (1981) op ‘n reis in die buiteland.
En sowel Bellow as Steiner is vir hierdie
bespreking ter sake. Bellow se onvergeetlike brieweboek is meer as briewe. Dit
is ‘n kroniek van ‘n briljante skrywer, intellektueel, gesaghebbende – en ook
mens. ‘n Mens sien sy humoristiese kant in briewe aan Philip Roth en wat hy
maak van Hannah Arendt. Jy sien sy verhoudings met sy kinders, sy geliefdes, sy
donker kant. Dit heet Saul Bellow –
letters (Penguin, 2010).
In ‘n laaste brief aan my (daarna was daar
vele telefoongesprekke en boodskappe op my antwoordmasjien, veral die laaste een
het ek bewaar) verwys sy na Steiner se lesing aan die UP: "Around a table we
will take a text, no critics, no secondary journals, no critics of criticism …
we’d learn to read it together again …” (14 Januarie 2001).
Hierdie brief was lank soek en daar ontdek
ek dit een middag in ‘n laai saam met ‘n brief van Eybers aan my. Ek skandeer
dit dadelik en stuur dit vir Heilna vir opname.
Dit inspireer my ook om ‘n gedig vir haar
te skryf na haar kommentaar op my Louw-vers in Lykdigte:
Elize Botha (1930 - 2007)
Shatter your leaves before the mellowing
year.
Bitter constraint and sad occasion dear
Compels me to disturb your season due ...
Milton
Gyselaar van sentimentaliteit,
tipeer jy jouself speels in 'n brief
aan my op 14 Januarie 2001 gestuur.
Jou stem bewaar ek steeds digitaal
op 'n moderne antwoordapparaat.
Oor die lotgevalle van 'n gedig
- wat weggeneem word, wat bykom -
skryf jy insigryk in jou mooi handskrif.
Jy dink na oor George Steiner:
"Around a table we will take a text,
no critics ..."
Vannag kyk ek na jou dubbellees, 'n
keerweer,
van 'n lykdig oor jou mentor in Amsterdam.
Agter die sigwaarde van 'n gedig
kon jy inkyk en hierdie variant
van afskeid én erkenning, 'n eulogie ja,
laat my wonder oor toeval en toeverlaat:
'n brief uit Amosstraat 34, Colbyn 0083,
herversend deur die Posman van AllesWeet.
III
My M.A. onder haar begeleiding het ironies
genoeg gehandel oor Die ek-verteller in
die belydenisroman. En dit is hoe ‘n
mens hierdie brieweboek moet benader: as belydenis, konfessie – maar uiteraard
die ingeboude aspek van die belydenis is ter sprake. Daar is ‘n toehoorder
(aanhoorder) aan wie die brief gerig word met tegnieke wat beheer, selfs
afstand, impliseer. Hierdie “naked I” verdoesel dikwels meer as wat sy bely deur
tegnieke van ironie en die bybring van tekste. En ‘n brief moet binne ‘n
bepaalde tydsgewrig gelees word. Só beskou, is dit dan ook ‘n dokumentasie van ons
taal en letterkunde.
Daar is geweldig baie te waardeer uit
hierdie boek. Ek onthou hoe sy vir my as jong student gedigte wys van ‘n
onbekende digter, opgeneem in Tydskrif
vir letterkunde.
“Dis fantasties!”, roep ek uit.
“Dink jy ook so?”, vra sy. Later sou ek
uitvind dat die skuilnaam T.T. Cloete was.
Deur die jare was daar ontmoetings –
dikwels by glansgeleenthede – waar sy ‘n boekprys moes oorhandig. Op panele was
sy ‘n sterk teenwoordigheid – wat dikwels teen die mode van die tyd sou
argumenteer vir die sterker letterkundige teks.
Vandag gee ek haar gelyk vir tweekeer wat
ek saamgesleep is deur die tsoenami van ‘n “gewilde” keuse wat by nabaat iets
verraai van die tyd. Maar hierdie toekennings is altyd ‘n stuk werklikheid wat
skrywers daaraan herinner dat pryse subjektief is en deur die tyd bepaal word.
IV
Watter briewe sal ‘n mens bybly?
Sy noem haarself ‘n beroepsleser, selfs
verminderend ‘n amateurleser. Dit was sy nie. Elize Botha kon Etienne Leroux lees;
ook Opperman. In haar brief aan wyle Paul Cilliers, die filosoof, artikuleer sy hoe onderdele / sitate in ‘n
teks “geartikuleer” moet word na aanleiding van sy intreerede. [1] Haar sieninge
in navolging van die werk onder Louw en die impak van Hellinga en Scholtz se Kreatiewe analise van taalgebruik (620).
Hier verduidelik sy haar sensibilities en die impak van T.S.
Eliot op haar denke.
Hierdie gesprek tussen twee intellektuele
karteer Elize ten beste. Afgerond, stilisties in beheer, immer bereid om in
gesprek te tree. Hierom is ‘n Festscfrift
aan haar tereg benaam as ‘n Lewe in
woorde. In die inleiding beklemtoon Heilna du Plooy dat briewe wel ‘n vorm
van literatuur is, maar dat dit eerder nader aan die lewe lê in die
onafgerondheid daarvan. “Die brief is uiteraard meer soos die lewe self, vol
onnodige detail en ‘n bietjie rommelrig omdat dinge herhaaldelik gebeur en
herhaaldelik vertel word, omdat belangrike dinge soms verswyg word en ander per
ongeluk weggelaat word “ ( xviii).
Die gesprekke tussen haar en Hennie Aucamp
wys hoe twee meester-stiliste op gebeurtenisse reageer.
Elize Botha se belangrikse bydrae, afgesien
as haar posisie as ‘n eerste vrou op soveel vlakke, is nie alleen tot die prosa
nie, maar veral tot die essay. [2] Daardie kort prosa-stuk rondom ‘n
lewenswaarheid. Vele van hierdie briewe is essayisties in aanbod.
Haar eensame jeug het waarskynlik haar
gesprekke op papier voortgedryf, maar diegene wat haar geken het, weet ook:
Elize Botha was ‘n gewer, ‘n óm-gewer.
‘n Paar maande voor haar dood, bel ek haar
op. Die pers begin stories skryf (en aas) oor haar naderende dood.
Ek prys haar oor haar pragtige essay wat sy
geskryf het oor Doris Lessing wat die Nobelprys gewen het.
“Hoor hier, Joanie. I am still hanging in here.”
Dit was Elize. Sober. Eerlik. Wat ‘n mens.
Wat ‘n literator.
(Word vervolg)
Endnote:
1.
Cilliers vereer ek in ‘n gedig
in Lot se vrou.
2.
Elize Botha was op soveel
vlakke ‘n eerste vrou: Voorsitter van die Akademie, Kanselier, eerste vroulike
van die Direksie van Nasionale Pers.
© Joan Hambidge
