Wednesday, February 6, 2013

J.C. Steyn - Sonkyker: Afrikaner in die verkeerde eeu (2008)



J.C. Steyn. Sonkyker: Afrikaner in die verkeerde eeuTafelberg Uitgewers, 2008. ISBN 9 780624 046486.

Resensent: Joan Hambidge

Op dieselfde tyd wat ek gevra word om die Sonkyker van J.C. Steyn te resenseer, behandel ek met my MA studente in kreatiewe skryfwerk Die grammatika van liefhê (1975), daardie imposante bundel van hierdie taalman. Steyn is ‘n hoogs bekroonde skrywer en sy biografie oor N.P. van Wyk Louw bly vir my een van die grootste biografieë geskryf in enige taal. Tuiste in eie taal (1980) is ‘n belangwekkende baken oor taalpolitiek, ‘n studie wat deesdae weer vra om ‘n herwaardering. Wanneer ‘n taal sy amptelike status verpand, dan…
Sonkyker (letterlik klipsalmander)  is metafoor vir Steyn, ‘n sku persoon, maar ‘n stip, intelligente waarnemer van hierdie komplekse samelewing waarin die Afrikaner vanaf die Boereoorlog tot nou in ‘n posisie van stryd, herdefinisie, veragting, stryd staan. Die Afrikaneridentiteit wat ‘n taalidentiteit is, lei tot simplistiese stellings, soos dat Afrikaans die taal van die onderdrukker, verdrukker is. Wat is Antjie Krog, wonder ‘n mens? Maar vra maar die gemiddelde Engelssprekende oor Afrikaans en 1976 word as ‘n strydpunt voorgehou.

Ek begin dus my bespreking as ‘n bewonderaar en as ‘n jong student skryf ek in ‘n MA-verhandeling oor Dagboek van ‘n verraaier (1978) – natuurlik onder wyle Elize Botha wat Sonkyker as ‘n boek tipeer wat haar aangegryp het. In hierdie boek word die leser bewus van hoeveel keer Botha flink agter die skerms opgetree het.

Die hoofstukke word geanker rondom ‘n foto van ‘n vriend of familielid. Anekdotes, herinneringe word dan weergegee sodat die leser ‘n besondere insig kan kry in hoe Steyn na die lewe kyk. Vir my is die aangrypendste gedeelte die vertellinge oor die moeder en haar versorging.

Die skuheid vir lof en aanprysing is ‘n familie-kwaal.

Rondom die Van Wyk Louw-biografie se navorsing en uitvoering van hierdie fenomenale taak, kry die leser ‘n blik agter die gebeurde om. Heerlik humoristies (en menslik) is die erkenning van foute. En ‘n beskaafde reaksie op negatiewe kritiek op sy werk. (‘n Tersyde: Carlo Ponti was die vervaardiger van Doctor Zhivago. David Lean is die regisseur.)

Vir hierdie leser was dit eweneens aangenaam om vertellinge oor kollegas te hoor, soos oor die perfeksionisme van Harrie Müller, ‘n voorste literatuurwetenskaplike wat nooit op loop gegaan het met die jongste modes en grille binne die bedryf nie. Soms word mense se magsposisies uitgewys. Die kwessie van Afrikaans en die amptelike status (eers deur net ‘n handvol ondersteun) en later ‘n sterker gevoel van eensgesindheid, word ook behandel. Ons verneem waar die bynaam die “die groot krokodil” vandaan gekom het en die waardevolle werk van ‘n uitgewer soos Danie van Niekerk word geboekstaaf.

Die boek handhaaf ‘n balans tussen historiese feite en ‘n persoonlike interpretasie en siening daarvan. Dis ‘n outobiografie, ‘n lewensherinnering. Die outeur besef die gevaar van naamsmousery en soms word name verswyg. Of moet die leser self besluit was die jeugvriend se dood selfmoord of nie?

Privaatheid word eerbiedig, soos in die geval van ‘n predikant se redelik dubieuse optrede tydens en ná ‘n aanval. Die leser lees wel tussen die lyne wat werklik gebeur het.

Die leser word verryk met historiese gegewens en hoe die landskap van ons politiek verander het: Dr. Verwoerd, die ontugwet, sensuur, die verbod op Kennis van die aand, outydse waardes, wetenswaardighede – soos oor Christaan de Wet – die ou Sappe, verlig versus verkramp, en dies meer.

Sy beskrywing van Jan Spies is wonderlik. Sy blik op Daniel Hugo in die kol. So ook die vriendskappe met gewaardeerde kollegas. Daar is dikwels suggesties en innuendo’s wat die leser self moet voltooi in die gemoed. Waarskynlik uit respek vir naasbestaandes.
Die boek is besonder mooi uitgegee met ‘n foto van ‘n pragtige witkopseuntjie op die voorblad en ‘n ouer Steyn op die agterblad.

Vir my was dit openbarend dat daar kritici was wat koel was oor sy digbundel. Vaderland, kon hulle nie lees nie?

‘n Mens raak bewus van ‘n leergierige man wat letterlik die hele moderne wêreld van perdekar tot internet meegemaak het.

Dit is goed dat hierdie boek verskyn het. Dis ‘n historiese verslag geskryf uit die perspektief van taalgevoelige en sensitiewe mens wat Afrikaans op soveel vlakke verryk het.

Danie Botha se monnikewerk as redakteur word uitgewys.

Die boek is bedoel vir ‘n nismark, maar dit is ‘n belangrike dokument, pragtig uitgegee en taalkundig goed versorg.

Dit is bekend dat daar ideologiese teenstand was vanagter die skerms, maar dat daar danksy wyer denke besluit is om die boek te publiseer.

Dit is ‘n Afrikaner-blik op die geskiedenis. Maar die geskiedenis moet steeds kennis neem van boereadel wat met onverdrote ywer hul werk gedoen het.

Dit is die werk van ‘n alleenloper, ‘n alleenstander, ‘n sonkyker.

‘n Skugter Vrystaatse klipsalmander.

In Johannesburg en in Nederland.

9 Augustus 2008

[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Die Kerkbode geplaas.]