Monday, February 25, 2013

Dolf van Niekerk - Nag op ‘n kaal plein / Loit Sôls - Die faraway klanke vanne hadeda (2006)



Dolf van Niekerk. Nag op ‘n kaal pleinHuman & Rousseau, 2006. ISBN 0 7981 4713 X.


Loit Sôls. Die faraway klanke vanne hadedaKwela, 2006. ISBN 0 7957 0235 3.

Resensent: Joan Hambidge

Dolf van Niekerk het twee bundels opgelewer wat my hartsnarte geruk het: Karoosange (1975) en Dubbelster (1996), wat een van my gunstelingbundels bly van hierdie digter.

Die jongste heet: Nag op ‘n kaal plein wat onder meer Van Wyk Louw se gedig nommer X uit Tristia oproep: daardie eensame persoon wat die meeue krummels voer op die verlate plein.

Die bundel sluit aan by die skrywer se outobiografiese vertellings Die aarde waarop ek loop (Lapa) en in die jongste bundel word ‘n bestekopname van die lewe gemaak. Die bundeltjie beslaan net 32 bladsye en is hardeband uitgegee.

Hierteenoor staan die praatverse van Loit Sôls in die bundel Die faraway klanke vanne hadeda, uitgegee deur Kwela. Die bundel beslaan 80 bladsye en die verse behoort tot die orale tradisie. Hierom die klankeffekte, herhalings van woorde en refreine, dramatiese wendinge, spel met die gehoor en daarna die leser.

Dolf van Niekerk se poësie werk met die wroeginge van die binnekamer. Die digter as esteet wat sig besig hou met ‘n bestekopname en inskryf teen (en met) die voorskrifte en tradisie van Groot verseboek en die eise wat die kanon stel. Suiwer Afrikaans word gebruik, terwyl Loit Sôls opsetlik skryf in Kaaps en beskou word as ‘n “performance poet”. As ‘n mens die digter eenmaal gehoor het, bly die gedigte saampraat in die geheue.

En daar is absoluut verruklike verse in in hierdie Kaapse boek wat al die reëls van konvensionele poësie oënskynlik ondermyn, maar tog met vernuftige strategieë werk, soos ‘n behendige slot of ‘n gemaak-dom-aanslag wat dan al ondermynende die gek skeer met ‘n konvensie (“hotel hollan”, p. 74) of my gunsteling waar ‘n kind se skoolboek, naamlik ‘n les in sinsbou, die onderwerp van satire word – en wat van hierdie kind uiteindelik gaan word binne sy gemeenskap van geweld en drugs.

Dwelms en skollies word aangetree, maar die belangrikste verkwiklike aspek van hierdie bundel is dat die digter vir ons die praat-taal van sy mense gee.

Die wrangheid van apartheid slaan deur – hier is dikwels armoede en armoede en armoede en ellende – maar, die humor en die vinnige swenkopmerking maak van hierdie bundel ‘n louter plesier om te lees.

Daar is ‘n  skerp blik, maar daar is nooit nawelstaardery of selfbejammering nie. Die digter kyk, teken op, gee ‘n “local clour” daaraan en maak gedigte wat jou in die maag tref.

“Die gangster” is ‘n desperado, ‘n “coward by nature” en die taalpuriste wat gedigte lees met verseboeke onder die arm moet besef hier het ‘n nuwe diskoers ingetree in ons digkuns. En dis goed so!

Daar is verse wat onmiddellik in verseboeke opgeneem moet word soos “die bêgie” wat soveel lewenswysheid verraai en ‘n digterlike vermoë om konkreet te dig.

In Goema-Afrikaans.

Niks kan verder verwyder wees as van praatverse as Van Niekerk se bundel nie.

Dit is ‘n bundel waarin die jeugdorp besoek word en die spreker beweeg tussen lewe en dood, werklikheid en fantasie.

Dit is ‘n bundel wat ten beste beskryf word as die digkuns van die primordialiteit. Ou verliese, wonde, onafgehandelde sake word deur die besoek aan die tuisdorp tot lewe gebring, met die wete dat dit alles skuilhou in ons herinnering en psige. Net ons weet presies wat met ons gebeur het, hoe ons dit beleef het en hoe dit ons psigies vermink of verryk het. Die yke op die siel.

En dit is hier waar Dolf van Niekerk met groot beheer in beweeg. Daniel Hugo noem tereg hierdie bundel ‘n kragtoer in die publisiteitsstuk wat die bundel vergesel.

Dit is ‘n bundel waarin “die misterie van die lewe / en die wonder van die dood” (p. 26) gekarteer word. In die beskrywing van ‘n uil wat in ‘n kerk invlieg – Gedig nommer 23 – word ten slotte so beskryf:

sprei sy vlerke in ‘n seëngebaar
en sweef minagtend oor die gemeente
wat leweloos in sy oë weerkaats (p. 27).

In gedig nommer 18 word die jong kind se ervaring van siekte en geloof aangrypend verwoord, maar my allergunsteling-vers is gedig nommer 17 waarin die kind se ervaring van die atoombom op Hirosjima en Nagasaki beskryf word. Alles is vér en onwerklik en so eindig die digter sy gedig:

Die radio raak stil; uit die kas se onsigbare mond
kom die helder stem van Tito Schipa
en onverstaanbaar pleit hy oor una furtima lagrima (p. 21).

Daar word in die wêreld van die buitenissige inbeweeg (14, p. 18) en op ‘n vreeslose wyse word die bo-natuurlike gekarteer, dit wat ons in drome, telepatiese ervarings ervaar, oftewel die domein van die “unheimliche” soos Freud dit beskryf het.

Omdat die verse inbeweeg op oeroue herinneringe, ervarings, drome en inbeweeg in die nie-kenbare, is die struktuur van die verse vloeiend.

‘n Mens kry dikwels die gevoel dat die gedigte as’t ware die digter besoek het en by ‘n eerste lees het dit my sterk herinner aan Opperman se “Kroniek van Kristien”!

Ons werk dus hier met gedigte van transformasie, van verse wat as numineus beskryf kan word.

Die openingsvers begin met “Kaal plein onder die maan” wat die leser terugneem na die ruimte van die jeug, waar alles “versteen staan” in die herinnering. Die “gestolde wêreld” van die jeug neem ons uiteraard ook na Nuwe verse, en die “vlerkklap van vlermuise” na die donker bestaan tussen lewe en dood.

Dit is bykans asof die skrywer soos ‘n dooie die plek van sy jeug besoek en besig is met ‘n bestekopname: hierom die ervaring dat iemand bykans soos hy lyk (p. 6). In gedig 4 is die trourok dalk ook ‘n doodsgewaad en die leser huiwer voortdurend tussen twee dimensies, twee vlakke wat die gedig aanbied.

‘n Vrou wat die geliefde, die byna-man in die oorlog verloor het, hoor Marlene Dietrich se blommelied wat implikasie een van die sterkste aspekte van hierdie bundel maak.

Die spel tussen die hy en sy word vernuftig volgehou in hierdie bundel waarin die digter telkemale probeer om ‘n oomblik vas te vang. Alles saamgevang in “patrone van genoegsaamheid” (p. 16).

Die herinnering bly voortduur in die oomblik, die nou met die wete dat

en in die lewe en die dood
is elkeen uiteindelik alleen (p. 24).

Die bundel beskryf die misterie van die lewe en sy verliese (‘n geliefde hier) . Daar word getob oor die wonder van die dood en goddank vir die wonder van die digkuns van Dolf van Niekerk.

Dit gaan uitermate goed met ‘n digkuns wat twee sulke dwingende en uiteenlopende stemme kan huisves.

[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Die Volksblad geplaas.]