Koos Human. ‘n Lewe met boeke. Human & Rousseau, 2006. ISBN 0 7981 4703 2.
Resensent: Joan Hambidge
I.
‘n Lewe met boeke is die
herinneringsboek van Koos Human, gesiene uitgewer en saam met Leon Rousseau die
stigters van Human & Rousseau. Human is ‘n voorste musiekkenner in hierdie
land. ‘n Kultuurmens dus in die oorspronklike sin van die woord: musiek,
letterkunde, wyn- en koskenner, geselsgenoot en uitgewer veral van ons grootste
skrywers: D.J. Opperman, Etienne Leroux, Karel Schoeman, Breyten Breytenbach,
André P. Brink, Wilma Stockenström, om enkele name uit te sonder.
Danie van Niekerk, op sy beurt, had weer
ander skrywers onder sy vaandel soos Elsa Joubert, Hennie Aucamp, Sheila
Cussons, Petra Müller, e.a.
Die boek is besonder keurig uitgegee met
‘n lieflike omslag na ‘n skildery van Marjorie Wallace – voor sit Koos Human
met Brink; agterop is Jan Rabie en Leroux.
Die boek bevat ongelooflike mooi en
relevante foto’s wat ‘n bepaalde tydsgees opsom, maar die leser wat
onverkwiklike skinderstories en uitflappery verwag oor skrywers se hebbelikhede
en moeilike persoonlikhede, gaan teleurgesteld wees. Dit is nie daardie soort
boek nie. Dit is keurig geskryf, dikwels met skroom, net met toevallige
innuendo of obiter dictum – hier word geen vuil wasgoed gewas nie. Op ‘n plek
word daar iets vermeld oor Opperman se tweede lewe ná Komas uit ‘n bamboesstok – dit is egter een van die min kere wat
Human sy masker laat val oor ‘n skrywer se verandering in persoonlikheid,
waarskynlik omdat die persoon nie meer leef nie.
Die belangrikste is dat hy dit onomwonde
stel dat hy nie die delikate verhouding tussen skrywer en uitgewer, wat ‘n
besondere vertrouensverhouding is, wil verongeluk nie. Hoe onverkwiklik tog
wanneer uitgewers een skrywer met ‘n ander bespreek, of ‘n wenkbrou lig wanneer
iemand bel, terwyl jy daar sit. Veral in Kaapstad, wat eintlik maar ‘n
plakkerskamp is en waar skrywers té veel weet, of wil weet, van mekaar se doen
en late. Of mekaar beswadder met het-jy-gehoor-so-en-so het op iemand se
sterwensbed probeer om Y testament te verander of X slaan sy vrou. Alweer.
Die vals-familieverbintenis van die
Afrikaanse skryfkolonie, met selfs ‘n jong kroeserige digter wat nou onlangs in
‘n e-pos aan my skryf dat hy al sou selfmoord gepleeg het indien hy so onder
die kritiek moes deurgeloop het as die uwe.
Hieruit hou Human hom.
II.
Nou waarom überhaupt so ‘n boek dan
aanpak as ‘n mens nie alles kan vertel nie? Hy skryf: "Deurgaans het ek die
vertrouensverhouding tussen skrywer en uitgewer na my beste vermoë eerbiedig en
vermy om, behalwe soms, in anekdotisme te vertel.” Dus geen sappige stories nie
– en as jy dit verwag, word jy versoek om eerder die boek toe te maak.
Vir my persoonlik lê die waarde van
hierdie keurig versorgde boek – Hans Bütner was die teksredakteur – dat dit ‘n
stuk geskiedenis vir die leser bewaar. Hierdie boek is ‘n uiters belangrike
tyds- en nie ‘n egodokument nie.
Dit is ‘n argief waarin jy kan lees oor
presies waarom Standpunte nie meer
met ons is nie. Hierdie hoofstuk was vir my openbarend, omdat hierdie verhaal
nog nooit volledig vertel is nie. Min lesers, wel diegene bekend aan my, het
onder andere geweet dat die gesiene tydskrif gesluit is weens probleme met Brink
se kopie. En nie omdat die tekste polities “gevaarlik” was nie.
Verdeeldheid in die redaksie was daar,
en ‘n mens sou jou afvra: was dit werklik net letterkundig of het politiek tog
maar ‘n rol gespeel?
‘n Mens moet immers ook die klok
terugdraai.
Die “gemengde ontvangs” en “mosie van
wantroue” is inderdaad ‘n ingewikkelde kwessie.
Wat ‘n mens eerder optel, is dat niemand
bereid was om die eindredakteurskap oor te neem nie en dat die tydskrif se
sneuweling nie alleen met die verlies aan borgskap te make had nie, maar met ‘n
onwilligheid om die harde werk oor te neem.
Human skryf so dat ‘n mens self tussen
die lyne jou afleidings kan maak.
Hier word verwys na ‘n telefoniese
gesprek, o.a. en Human bely in sy voorwoord dat hy nie dagboek gehou het nie en
dus op sy geheue moes staat maak.
III.
Die meeste afdelings moet myns insiens
gelees word as belangrike dokumente wat verdere navorsing sou kon aanstig. So
byvoorbeeld: in “Die slag van Magersfontein” word daar gekyk na die invloed van
sensuur en watter uitwerking dit op die skrywer se psige gehad het.
Dt is ook skrikwekkend in welke mate
sensuur iets is waarmee die uitgewer heel dikwels te make gehad het. In die
geval van Breytenbach, waar hy en ander hul in die openbaar van die outeur se
politieke standpunte gedistansieer het, erken die uitgewer ruiterlik dat dit ‘n
fout was.
En hoe het die helde nie geval nie!
Onthullend dat selfs ‘n skrywer van
Klaas Steytler se statuur moes ingee voor Vorster se boelietaktieke. Dit het
gegaan om die bekroning van Die huis van
die dowe en Vorster se woede hierop. Net boeke wat deur ‘n uitgewer
voorgelê is, kon op die kortlys wees.
Die oplossing: die uitgewer moes die
boek onttrek, dan sou daar geen probleem wees nie.
Dit het gelukkig nie gebeur nie. En wat
Human dan openbaar, laat ‘n mens koue rillings kry.
Opperman het die kelderingspogings
natuurlik stopgesit en Breyten het die prys gewen.
(En behalwe vir sensuur, is daar ‘n
verdere refrein: hoe dilwels die konkelings per telefoon geskied het, sodat
niks op skrif bestaan vir ‘n speurende navorser nie!)
Human eet na die furore met Breyten en
vertel hom van al die onder-die-tafel-spelery en in Vrij Nederland val hy natuurlik die hele spul aan.
Waarop Human, Rousseau en Opperman hulle
distansieer van sy politieke uitsprake.
En Breyten op sy beurt, in ‘n
skreeusnaakse brief, weier later toestemming vir die herdruk van Katastrofes.
En so beduiwel politiek, soos in die
geval van Standpunte, opnuut die
letterkunde.
Die wonderlike brief – in die klas van
sy satiriese resensie van Chris Brink se boek oor Stellenbosch in Die
Matie – word onderteken as “u smekende dienaar”.
IV.
Daar is pynlik-onthullende oomblikke
soos die gesprek met Mevrou Peter Blum – op straat. Hy nooi haar nie vir
verversings nie, want die herdruk van Enklaves
van die lig is vir hom belangriker. Grappig is die half-spottende verwysing
na sy moeisame tog weens ‘n seer knie en hoe treine verpas op die moltrein.
Mevrou Hetta Blum dink aanvanklik hy is
nie werklik Koos Human nie en ja wat vra sy van hom?
‘n Eksemplaar van Kook en geniet!
Die prag-ironiese vers van Elisabteh
Eybers verdien eweneens vermelding. Eybers is immers een van Human se grootste
invoerprodukte en uit die ontmoeting met mevrou Blum en uit die jarelange
verbintenis met Eybers, weet die leser dat hy geweldig ondersteunend optree
teenoor skrywers van gehalte.
V.
Elke hoofstuk in ‘n Lewe met boeke is ‘n
verslag van ‘n lêer in ‘n kabinet wat ‘n mens oopmaak. Vir die Afrikaanse leser
is dit ‘n belangrike boek, omdat Human hom altyd in die eerste instansie
uitlaat oor letterkundige gehalte.
Mark-gerigtheid is nie sy eerste drif
nie.
[Hierdie resensie word met vriendelike
vergunning van Litnet geplaas.]
