Petra Müller. Om die gedagte van geel. Tafelberg Uitgewers,
2012. ISBN 978 0 624 05446 7.
Resensent: Joan Hambidge
en langs die pad
die wintersgras
’n pels wat al
hoe digter pas
o laat my nooit
vergeet nie
– want ek sal
eendag sterf –
hoe bewertjie
die gras vannag
Om die gedagte van geel is ‘n ryk geskakeerde digbundel. Die
bundel is imposant en indrukwekkend in die ongelooflike kartering van ‘n jeug
en die herinneringe daaraan. Die gevoelige kind word hier aangetref en die
ouer, volwasse digter plaas haarself letterlik terug in die posisie van jong
kind wat alles om haar registreer. Die kind is reeds digter, hoewel sy nog nie
die woorde het om die primordiale gegewe te artikuleer nie. Dit is ‘n terugkyk
op ‘n lewe: die posisie van die ouer digter en jong kind word één in hierdie
terugkyk. Petra Müller het reeds in haar kortverhale hierdie gegewe aangespreek
en nou word dit in Om die gedagte van
geel poëties-sintuiglik verwoord.
Die buiteblad
met telefoonpale dui reeds die gesprek aan wat ons sal aantref in hierdie
bundel. Die gesprek tussen familie-lede, die onthou’e van ‘n geslag, die
stories wat ingebed lê in ‘n gemeenskap; ook die pynlike verhale wat ‘n familie
verwond (soos die dood van die geliefde broer wat regdeur die digkuns soos ‘n
fyn draad ingeweef is) én saamsnoer.
Om hierdie
bundel in al sy geledinge te takseer, was ‘n ongelooflik inspirerende ervaring.
Met elke herlees, word die leser gedwing tot ‘n bestekopname oor die posisie
van hierdie digterskap. Enersyds liries, andersyds ‘n sterk verhaalmatige
aanslag wat die bundel stuur.
Die verskillende
afdelings word vervolgens bespreek:
I. Telefoonpale
Die sewe kinders
rig dan ook die sewe afdelings. Hier word die kinders se “afluistering” van
familiegeheime en –skinder weergegee. Die verhale is “ontrou”, bygelieg, versin
– selfs verkeerd onthou, In “Taal in die lente” skryf die digter:
Die telefoonpale,
elk tot sy uiterste gestrek, stap deur die amper leë
landskap
waarin hulle lynreg opgestel is as betroubare draers
van ontrou verhale. Hulle huiwer nie.
Ek het ver gereis om deel te neem aan die gesprek.
Daar is soveel daarvan –
dit het ’n aaneenlopende gestroom geword
wat deur my ore in my kopbeen trek, en daar
’n sirkelende tinteling aan’t gang hou
wat
te veel geword het vir my (…)
Daar word ook
verwys na “sieners” en “drome” wat reeds die aard van hierdie gedigte bepaal:
ons beweeg as leser in die wêreld van die fantasie en herinnering.
Dat hierdie
proses moeilik is om te verhaal, word duidelik. Terselfdertyd weet die leser
dat hierdie bundel in ‘n vloed ontstaan het (“aaneenlopende gestroom”, “Taal in
die lente”, 10) en teen die res van haar digkuns gestel, is dit dan ook ‘n
gesprek met die ontslape broer, Nico van wie sy niks meer hoor nie. Sy gee
egter lewe aan hom en hierdie gedigte kan gelees word as ‘n “sirkelende
tinteling”. En sirkel of mandala is waarskynlik Jungiaans beskou, die
belangrike kode vir die lees van hierdie bundel. Die volwasse vrou wat
terugkeer na haar jeug en deur die gedigte alles heelmaak. Die simboliese getal
sewe (heiligheid) word ook geaktiveer. Die “Onvindbare Een”, met ander woorde,
die spirituele word eweneens betrek (“agtste”, 13) en in ‘n later afdeling word
die VaderGod van die Protestantisme verwerp vir ‘n ander ervaring van die
transendente.
Alles beweeg tussen
figurasie en heenwysing (14) met ‘n keuse vir laasgenoemde.
II. Agter ‘n drywende son aan
In “gedig vir
myself” word ‘n Oosterse dimensie ingeweef: die vel het so dun soos papier
geword (19) en die bundel Liedere van
land en see (1984) word geaktiveer in hierdie afdeling waarin legendes van
haar jeug in herinnering geroep word. Die binne-herinnering wat intiem is aan
die jeugervaring word vertaal in die gedig. In die praat-onthou is die
herinnering nie altyd betroubaar nie, maar dit tog deur die gedig gekorrigeer.
Die ouers se bevele en aanmanings is deel van die geheue en word ingebed in die
vers. Sy onthou hoe haar lyf in die gras afgeprent is en op dieselfde wyse is
die gedig ‘n afbeelding van al die herinneringe. “agter ‘n drywende son” (23)
kan gelees word as ‘n ars poëtiese vers. Die verdwalende kind word deur die
konstabel gevind:
met voor my oë die pragtige krom van
die hings
se nek -
Dit aktiveer die
Pegasus, die simbool van die digkuns wat veral in die vyfde afdeling
aangespreek word. Die eiesinnige kind se geite word deur die familie en
kennisse hanteer en begryp. ‘n Hoogtepunt is “Strykdag” (28) en die beskrywing
van die kuikens. ‘n Mens is hier diep onder die indruk van die digter se
sintuiglikheid en vermoë om die herinnering beeldend konkreet en aards te
verwoord. Deurgaans is daar ook die taal van die omstanders wat sy weergee wat
die portret outentiek maak. Dieselfde geld die gedig “deurskyn” (29) waarin die
tegelykertydsaspek van die digkuns verbluffend weergegee word. Die gekko met sy
prehensiele handjies word in die gedig opgevang:
deurskyn
in die keel van die gekko
klop deurskynend lewe; hy het nie so
geword nie, hy was nog altyd so
sy smagting is na die een
wit mot wat versot is
op wit lig
hierheen kom die gekko aand
ná deurskynende aand, met sy
prehensiele handjies
teen die ruit geplak
sy kake geluidloos oop
o begeerte! – en onstuitbaar
waar dit wegval deur die sku gedig (29)
In wanneer sy
die ruimte van die chora (Kristeva) betree, gaan sy die ruimte van die pre-simboliese
binne en bely sy dat sy hier sonder taal staan:
rivierboord
pa en ma, ter
herinnering
selfs ’n gewone
mens kan herinnering afskil:
die yslike
nawellemoen
wat sy vorm ook
tot in sy afskil
hou
en wat prut hier
eenkant uit
soos ’n naelstring
nie behoorlik
afgebind nie –
nog ’n nawel,
nog son, ongedoop, ruig,
’n geel-al
waarvan ek die taai sop
tussen al agt
vingermikke uitsuig
ek bly hier
sonder taal staan; hier
kan hulle my kom
haal (30)
Die gevoelige
kind word van buite beskryf en
dikwels in die derdepersoon laat praat soos in die aangrypende “sonsak” (33) en
feministiese lesers sou geweldig baie voorbeelde kon kry van verse waarin die
proses van menses (die “bloedstondige”, 34) ook die oorgang van die
pre-simboliese na die simboliese orde vergestalt. Emily Dickinson kon glo nie
die tyd gelees het totdat sy begin menstrueer het nie. Hierdie gevoelige verse
aktiveer telkemale die spanning tussen die ouer digter wat die prosesse van
seksuele en digterlike ontwaking ver-beeld.
Die jong kind
leer ook deur ander se gesprekke van die “harde hartstog” en die “doodstil
dood” (36).
III. Om mee te begin
Nie om dowe
neute nie word daar verwys na Velázquez en Escher in hierdie bundel: beide
bekend om hul dubbelportrette, hul manjifieke hantering van vlakke en
spieëlinge.
Die verkenning
van die seksuele word so intiem en teer verhaal dat dit die leser se asem
wegslaan. En dit word met soveel oorspronklikheid weergegee soos “naweek op die
dorp” (43) getuig:
naweek op die dorp
liefhê is erger
as kerkbasaar: jy kan jou lyf
maar skraal hou
en agter stoele inskuif onder die gebed
om vir ta’ San
Steyn, wat die voorste bakker
van ons omtes
is, met die elmboog te beduie: jy wil
dié lemoenkoek
met die oranje skilskaafsels
en die
okkerneutklonte hê –
maar dit sal nie
so gebeur nie, dis vir dominee
bedoel
en reg oorkant
jou, kyk, staan hoeka ’n seunsmens
met sy hande
voor sy mik gevou
jóú oop-oog en
beskou
(43)
‘n Donkerrooi
dahlia word onthou soos “n gewone huisvrou / ‘n sonsverduistering: met
beskadigde oë” (45) en die simbole van son/sonsverduistering word eweneens ‘n
belangrike stramien in hierdie bundel wat werk met die opposisie van stilte en
praat. Met die wete dat die aarde nie eenvoudig is nie; nog minder opgesom kan
word (48). Die verhouding met die liefdevolle, begrypende vader (“op jou eie,
in die stil kombuis”, 53) rig die lieflike woorde van die digter. Hierom kan sy
nuwe name stook…
Die vader
beskerm ook die gevoelige, dromende kind:
(…)
waar Ma die
borde warm melkkos op die tafel sit en sê:
maar kind, waar
was jy dan die hele tyd gewees, ons soek
jou al van
dinsdag af, en jy laat weet ons niks
van jou; het jy
ons nou vergeet
Pa, sy felblou
oë reguit op my: los haar
dat sy eet
(“die eerste
desember daarná”, 55).
En die
verbeelding van die kind sien ons die gedig “groot katte” (55) waar die lig wat
by die venster ingly ervaar word soos ‘n tier!
IV. Lief
Hierdie afdeling
resoneer met Die aandag van jou oë:
gedigte vir die liefde (2002) waarin die verloop van liefdesverhouding
beskryf word. Ook word die metafisika in hierdie afdeling onder die loep
geneem: dit is egter ‘n God wat buite woorde lê, ‘n panteïstiese God wat verder
as ver is. Dis nie die troostende Drie-enige God van die Protestantisme nie,
maar eerder ‘n ervaring van die transendente wat hewig resoneer in die gemoed
van die digter. ‘n Andersoortige blik word op Eva gegee in belangrike gedigte
en die leser word nogal uitgedaag deur die gesprek met die Bybel en ons kennis
hiervan.
In “Gety” (65)
word die iteratief-duratief, die wordende proses deeglik verbeeld:
Gety
Klaarte is nie
hier nie: klarighede moontlik,
maar nie klaarte
nie. Niks is klaar nie
tussen jou en
my. Dis alles aan die word,
gedurigdeur. Die
golf het aangery gekom
en oorgestort;
dieselfde water bly. Dis ons
wat in die golf
geskyn het toe ons nog
dolfyne was. Die
golf het aangery
en oorgestort.
Die water bly,
ons bly dolfyn
(65)
In hierdie
afdeling word die proses van liminaliteit ook beskryf – die oorgang van een
dimensie na ‘n ander:
lumen
illuminasie is
nooit stil
lig kan nie tot
rus kom nie
val sus
val so
bly hang in
wimpers
en in reënboë,
selfs ná
die wintersdag
verstryk het
dit is vir my
verskriklik:
hierdie inkyk in
jou oë
(67)
Die geliefde as
‘n teenspeler word in “bewonderinge” (68) uitstekend verwoord. Telkemale word
die leser voor wendings geplaas: en lieflike liefdesverse soos “hartstog” (77).
In “oor die ontmoontlikheid van pornografie” (80) – in hierdie dae van Pippi se
veloorplanting – word die vel gesien as iets wat jou besit:
Die vel is
liefde se moerland – daarom dat dit so verwoed kan
stilbly – ook en
veral waar dit alles
het om te
vertel.
In “Sandsteen”
(88) word die reis na Tibet gesinkopeer met die herinneringe aan die
Boesmansrivier; in “jy wat” (91) is ons in Jordanië.
V. Somer in Eleusis
Hier is daar die
soektog na “na poësieë uit ’n ander tyd” (94) bekend aan die digter se
gesprekke onder andere met Russiese digters. Die vurigheid van die
jeugherinneringe word nou meer gedistansieerd en besinnend weergegee. Tog is
daar weer eens die digter se unieke beelddrif (“En die druiwe hang soos tepels
onder blare”, 98). “Pottebakker” (106) sluit aan by die tradisie van die lykdig
en die digter se eiesoortige liefdevolle vertrekverse vir haar geliefde vriende
en mede-reisigers.
Eleusis, glo die
geboorteplek van Aeshylos, is die ruimte waar die antieke religieuse seremonies
gehou is.
Uitsig oor die uitgrawings by Eleusis
Eleusis (Greek: Ελευσίνα - Elefsina,
Ancient Greek: Ἐλευσίς - Eleusis) is a town and municipality in West Attica, Greece. It is situated about 18 km
northwest from the centre of Athens. It is located in the Thriasian Plain, at the northernmost end of the Saronic Gulf. It is the seat of administration of West Attica regional unit.
It is best known for having been the site of the Eleusinian Mysteries,
one of the most famous religious events of the ancient Greek
religion, and the birthplace of Aeschylus, one of the three great tragedians of antiquity.
Today Eleusis is a major industrial center, with the largest oil refinery in
Greece.
[Eleusis - Wikipedia, the free encyclopedia. Afgetrek 2 Julie 2012]
[Eleusis - Wikipedia, the free encyclopedia. Afgetrek 2 Julie 2012]
VI. Met Afrika af
Ook hier vind
ons gedigte vir die self waarin die intieme reiservarings, werklik en
verbeeldend, verwoord word. “goue kalf” (113) vra op sy beurt om saamgelees te
word met Sheila Cussons se brandende verse, die “verwasende ekstase”. In
hierdie afdeling is daar ‘n terugkeer uit die “heidenlande”. Die kode van Jorge
Luis Borges (“hommage”, 115) wat homself annoteer, speel weer in op die digter
Petra wat haarself annoteer.
Die
Jode-vervolging en deernis hiermee kom eweneens aan bod.
VII. Met die auto af see toe
In die
slotafdeling keer ons terug na die jeugervaringe en –indrukke. Aan die
stemloses word stem gegee, soos Herklaas Wessels wat nooit ‘n boek geskryf het
nie. So sluit die slotafdeling aan by die eerste: die sirkelgang van lewe en
dood, onthou en gedig. Die broer se dood word eweneens besweer: sy sal nooit
weer oor hom skryf nie; tog doen sy dit (129). Hiermee sluit hierdie bundel dan
ook aan by die eerste: Obool (1977).
Onvermydelik
word die vers oor die broer uit hierdie bundel opgeroep, waarskynlik een van
die mooiste lykdigte in Afrikaans. 1. Hierdie traumatiese ervaring kan gelees
word as ‘n pynlike wond en ‘n uitwerping uit die paradys.
Ons vind dat ook
– soos dit gaan in spirituele ontdekkings – ‘n stropingsproses, hier onder
andere deur die woorde van Rumi:
dra water aan see toe
staan op die strand
leer alle woorde af
leer een woord af
(153)
(153)
Hierom dan uiteindelik die
“silwer stilte” (158) wat in haar ore roep.
Met hierdie bundel
wou ek volstaan deur sommer die hele bundel net so vir die leser aan te bied.
Hopelik is my kanttekeninge van waarde vir die leser wat in hierdie bundel die
werk van ‘n meester aantref.
Hierdie bundel
het my weer teruggeneem na Jung se herinneringe aan sy jeug en hoe die
perseptiewe jong kind alreeds sekere ervarings het wat die ouer persoon se lewe
sal bepaal. Memories. Dreams, Reflections versorg deur Aniela Jaffé het in 1961
verskyn by Random House. In hierdie besinnings oor die lewe (en dood) word die
leser teruggeneem na die prosesse wat in hierdie bundel verbeeld word: die
psigiese parallellismes en die konneksie tussen ervarings, tussen toe en nou
(418). Hierdie bundel vergestalt wat
Jung die mandala (van die Sanskrit)
noem en volgens hom is dit ‘n bewys van die heel-heid van die psige – iets wat
die leser aantref in hierdie bundel (367).
Die skadu in
hierdie bundel is die dood van die geliefde broer waaruit sy regdeur kreatiewe
vuur put. By herhaling keer sy terug hierna om telkemale dit te aanvaar in die
gemoed. Die broer, en geliefde figure soos die vader en moeder, is “mythologems” waardeur haar psige werk
(342).
Die sterk
verhalende element van hierdie bundel moet beklemtoon word, ofskoon dit alreeds
in Swerfgesange vir Susan en ander
(1997) aan bod kom. Hier word mense ook by die naam genome, maar hulle word
sterk mitologiese karakters.
Petra Müller is
nie ‘n digteres of vroulike aanvulling nie; sy is volwaardig digter, in die
oorspronklike sin van die word al skryf sy oor intens vroulike temas.
Ek het hierdie
bundel in een vloed gelees – gedink hoe sou sy Die aandag van jou oë kon troef. Wel sy hét veral met die eerste
drie afdelings. Dit is ‘n bundel van die hierosgamos:
‘n versoening van al die opposisies in hierdie digterlike onbewuste. ‘n Boek
oor die omtes van die hart. 2.
Endnote:
1. Nico Müller,
verdrink op 5 November 1961. Ter herinnering
Petra Müller
Hoe sal ek jou van hierdie volgehoue stilte red?
Kyk, die jaar is dragtig –
bome swel, riviere was
en mispels gooi hul vrugte op die grond.
Die jaar het al sy rykdom reeds gebaar
en bly nóg dragtig, swaar met jaar vir jaar
se steeds herhaalde vrug.
Die dae lê soos jong granate in ons hande, seun;
elke pit bloei rooi.
Ons het jou op die stam geënt.
Ons het jou in die grond geploeg.
Ons het jou naam by dag en nag geroep
tot selfs die voëls dit verder dra,
en jý, met al jou ongeskonde vreugdes
van hand, van voet en mond,
verklaar jou daagliks onafhankliker,
groei altyd vaster in die honger grond.
Die wintergras word wit
en om die heuwels loop die paaie
na alle verre oorde aan.
Ek moet jou naam nog eenmaal noem, in liefde en verset.
Hoe anders sal ek jou van hierdie volgehoue stilte red?
[Uit: Obool, 1977]
2. Joan Hambidge. “Müller
se poësie is 'n liries helder landskap” het eers verskyn in Die Burger en
is ook beskikbaar op hierdie
blog.
[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Versindaba geplaas.]