Monday, February 25, 2013

Breyten Breytenbach - Die ongedanste dans (2005)



Breyten Breytenbach. Die ongedanste dans. Gevangenisgedigte 1975 – 1983Human & Rousseau, 2005. ISBN 0 7981 4402 5.

Resensent: Joan Hambidge

Tydens sy politieke gevangenskap vanaf 1975 – 1983 het die digter Breyten Breytenbach steeds ‘n enorme bydrae tot ons digkuns bly lewer. In hierdie periode is Voetskrif (1976) gepubliseer. Ná sy vrylating word die beroemde tronkbundels gepubliseer waarop kritici en teoretici uitvoerig en sinryk gereageer het. Van die belangrikste teoretici het geskryf oor hierdie moeilike, ontwykende en selfs uitdagende gedigte. ‘n Mens dink hier aan die studie van wyle Lisbé Smuts en die begeleidende kommentaar van Louise Viljoen, om twee belangrike name uit te sonder.

Die tronkbundels is nie meer beskikbaar nie. En dit is goed dat dit verskyn ook met ‘n ongepubliseerde gedig ingesluit, “Die glimlag”. Ampie Coetzee, eweneens ‘n skitterende leser van Breytenbach, verwys na die “onteenseglike bewys van meesterskap” in hierdie poësie en Brink het veral ten opsigte van die eerste bundels die Afrikaanse leser touwys gemaak om o.a. die Zen-Boeddhisme, Surrealisme en ander aspekte raak te lees in hierdie verbluffende digterskap waarin die “ek” ondermyn en telkens herbevestig word in die verkleurmannetjie-rol van die digter. Buffalo Bill, Bangai Bird, Jan Afrika, om twee bekende skuilname uit te sonder.

Coetzee verwys na die eenheid van hierdie versameling waarin die leser ‘n groot verskeidenheid poëtiese tegnieke vind met die merkwaardige verwysingsveld (dikwels vir die Westerse leser onbekend en duister). Ook is dit opvallend, soos Coetzee opmerk, dat ‘n mens ‘n enorme kennis aantref van iemand wat afgesluit was van biblioteke èn kontak met die lewende taal.

Juis hierom, meen ek, is daar soveel herskrywings of self-parodieë aanwesig. Die herskrywende digter besig met ‘n bestekopname van sowel sy lewe as sy digkuns. By Breytenbach is die een egter altyd die ander. (Ook in sy skilderkuns vind ‘n mens hierdie spel met spieëltekste.)

Hierdie versamelbundel vra dan ook vir ‘n saamlees met Ysterkoei-blues (2001) om juis die toespelings op verse tussen 1964 – 1975 te begryp. Voetskrif, Lewendood, Buffalo Bill, Eklips, Yk en Boek behoort tot die jongste versameling waarin die leser telkemale onder die indruk kom van die beeldvernuf en –vaart. Breytenbach is eenmalig en ‘n waterskeidende digter wat die poëtiese landskap van die kanon verander het soos min digters vóór of ná hom.

“ek is hier, parodie” gaan dan ook terug na die openingsvers in Ysterkoei. Nou is hier “’n arme B.B.” aan die woord, “sadder and wiser”. Daar is geweldig baie imposante verse in hierdie bundel en die digter se herskrywings van ander digters se gedigte word met soveel vaardigheid gedoen. In hierdie opsig dink ‘n mens aan ‘n vers soos “’n fragment van Rilke se Die neënde elegie uit Die Duino-elegieë” of die gesprekke met Paul Celan, Yehuda Amichai, Paul Verlaine, Cesare Pavese, om ooglopende name uit te sonder.

Of die digter vergas ons ook op die sogenaamde “nonsense vers”, soos in “dames en here” sonder die appels of pere. Die gedigte word ook soms van voetnote voorsien om die herskrywing of herdigting aan te toon. Hierom speel die parodie ook ‘n belangrike rol in die digkuns (“ek is hier, parodie”) en by herhaling is hierdie digter se beeldvaardigheid al besing en sy taalspel geloof(“koring soos deug op die land”) sodat die dubbel-beeld bly spook en nadraai. Ook die aanspreek van die self (“Arme B.B.!”) en die volledige vermindering en verminking van die ‘ek’/’yk’ is opvallend. Een van my gunstelingverse is “die dronke digter ontmoet sy eggo in die woordraaisel” waar ‘n blokkiesraaisel uit Rapport op Sondedag (sic!) 9 Mei die basisteks vir die gedig vorm.

Ook die geliefde Yolande tref is ons aan: “vroemôreverjaardagvers” – by die huweliksherdenking waar die verband tussen beeldende kuns en digkuns uitgebou en as ‘n soort illusie en koestering afgemaak word. Die geliefde moet die skilder/skiller (ook kuller!) onthou en weet dat die gedig ‘n soort skyn is.

Ook die oorlewingsdrang, die digter uitgelewer aan magte en drifte buite hom, is ‘n belangrike tema (“wat tel”) waarin Lorca, Rimbaud en Majakofski aangespreek word:

Wat bewys dat hulle miskien wys was in die woorde
van poësie
maar fataal min wis van oorlewing

Nie net buitelandse digters word geprys, by die naam geroep, vertaal of geparodieer nie. Ons vind ook die welbekende gesprekke met Opperman, die gesprek met ons verseboek, ‘n huldeblyk vir I.D. du Plessis en die allamagtige gesprek met Peter Blum:” ballade van ontroue bemindes”. 

Ook is die verse nostalgies en driftig in aanbod; vol emosie gelaai (dit is immers geskryf in tronkballingskap) en woede, selfs opstand. En terselfdertyd soms teer in die weerlose beeldgebruik waarvan min ander BB kan nadoen. Die vernuftige gebruik van Die Bybel en halleluja-lied is eweneens opvallend hier, soos die fyn beheersing van moeilike digvorme soos die villanelle. Min digters skryf so uitvoerig oor die dood en bevestig terselfdertyd die lewe in hul digkuns as Breytenbach:

alles wat in jou gekom het sterf
en wat uit jou beweeg het val weg en verval –
slegs die finale integrasie en illuminasie vergaan nie:
my eie dood is ek (p. 206)

Dit is ‘n ryk, opwindende versameling vir na-lees en na-dink. Elke leser van die Afrikaanse poësie behoort ten minste hierdie versameling aan te skaf van ‘n voorste en briljante digter.

[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Die Volksblad geplaas.]