Dolf van Niekerk. Bleek Planeet. Protea Boekehuis, 2013.
ISBN 978 1 86919 921 0.
Resensent: Joan
Hambidge
en in die lewe en die dood
is elkeen uiteindelik alleen
Hierdie reëls staan opgeteken in Dolf van Niekerk se bundel Nag op ‘n kaal plein (2006), een van my
gunsteling-bundels in Afrikaans. Van
Niekerk se verse soos opgeteken in Karoosange
(1975) is nes die Karoo: gestroop. Dit is primordiale verse wat nie net oor ‘n
landskap handel nie, maar die menslike psige opvang en karteer. Dubbelster (1996) wys op die
dubbelspraak in hierdie digkuns wat oor sowel landskap as innerlike ervarings
handel. Sy jongste bundel, die vyfde, heet Bleek
planeet (Protea) waarin die digter hom binne die eko-politiek bevind. Maar
dit is net een kant van die munt. Met sy eko-politiese aanslag is daar eweneens
gedigte wat handel oor ons lotsbestemming:
moet swoeg om die sin
van woorde te verhaal (“Braamblom”, 61)
“Without a global revolution in the sphere of human
consciousness, nothing will change for the better in die sphere of our being as
humans, and the catastrophe towards which the world is headed – be it
ecological, social, demographic or a general breakdown of civilization – will
be unavoidable”, lui die motto van Václav Havel. Die bundel aktiveer ook die
werk van Al Gore en vele films waarin die mens se plundering van die planeet
uitgespel word.
Ons dink eweneens aan die radio-advertensie wat voorspel ‘n
nuwe wêreldoorlog sal handel oor die gebrek aan water; iets wat ons as
vanselfsprekend aanvaar. Dan natuurlik is daar ‘n ander gesprek: die hele
kwessie van skalie-gas en die impak wat dit mag hê op die ekologie.
Hidrobreking (of “fracking”) het voor- en teenstanders. Voorstanders beweer dat
daar nie genoegsame bewyse vir “skade” is nie; teenstanders wys weer op die
ónmoontlikheid om die proses terug te draai sou dit negatiewe gevoge inhou. Op
Litnet is daar ‘n debat hieroor gevoer.
Maar ons wil fokus op die gedigte.
Die motto van Havel is dan die sub-teks vir die gedigte: die
digter verset hom teen die mens se grypsug. Hiermee tree die digter in gesprek
met Petra Müller se Liedere van land
en see en T.T. Cloete se Met die aarde
praat. Sy verse is egter nie net landskapgedigte nie, maar ideologies
gelade, met ander woorde: die politiek van ekologie. Twee jonger digters soos
Johann Lodewyk Marais en Martjie Bosman skryf eweneens oor hierdie kwessie.
Op ‘n vernuftige wyse word Dylan Thomas se beroemde gedig –
wat deur taalkundiges wyd geanaliseer is – in “Nuwe seisoen” (13) as aanwysing
gegee: ”The force that through the green fuse drives the flower…”. Nou kry dit
‘n ironiese aanslag, want “die aarde smag / na ‘n wonderwerk” (14). En
“Veertienstrome is ‘n enkel sliert, / Gariep se bedding ‘n droë loop; / spruite
verstik in slik” (14).
Vir my is die mees aangrypende gedigte in hierdie bundel die
metafisiese verse wat op ‘n besondere wyse die mens se verhouding met die
“klein en silw’rige planeet” – in Van Wyk Louw se woorde – uitstippel. Ek dink
hier aan verse soos “Meditasie” (49), “Kapel” (47), “Brandskilder” (45),
“Brandskilder II” (46). ‘n Sentrale vers in die bundel is “Oikonomos” (29) met
die volgende slot:
Die groen planeet bly tol in sy baan,
uniek tussen sterre en planete –
mistieke huis van lewe en sterwe,
enkel in die mens se kom en gaan.
Bekende gestroopte verse – Van Niekerk se handtekening –
vind ons hier:
my windharp
sing
in ballingskap
wat sing
my windharp
aan die wilgertak
waar nooit
karoowind waai (22)
Teen die hidrobrekers of “frackers” in die Karoo, verset die
digter hom in ‘n gedig waarin hy dit omkeer in ‘n ars poëtika:
snags boor ek
na die oergesteente
van die Groot Karoo
en elke dagbreek
bid ek droë woorde op (20)
Die simboliek van die Karoo word beklemtoon deur die ruimte
in hoofletters te plaas. Hiermee beklemtoon die digter dat dit vir hom ‘n
heilige plek is en een waar hy woorde vind. Die skryfproses word gelykgestel aan
die gebed en die spiritualiteit word gekoppel aan die daaropvolgende vers:
die eerste
herfs al
het die aarde
in U tuin
bly hang –
‘n laat
granaat (21)
Die bundel is dan die werk van ‘n ouer digter en sluit aan
by die tradisie wat Helize van Vuuren as laatwerk beskryf. In die werk van ouer
digters – soos by Breytenbach nou onlangs in Katalekte – is daar ‘n
bestekopname.
Die skryfproses is ‘n “swoeg om die sin / van woorde te
verhaal” (61), maar ook ‘n “magiese verwildering” (60). Enersyds dan soos die
digter skryf ‘n “register van vrede”, maar andersyds ‘n bewuswees dat die dood
oor alles huiwer (“Mastos”, 56). In hierdie opsig is die teenstrydigheid van
die lewe ‘n proses van “blom en sterf” (“Tuinier”, 53). Die besegging van die
Onsienlike in enkele verse gee ook hierdie bundel ‘n mistieke kwaliteit.
Terselfdertyd is daar ‘n bewuswees van die aardse:
…Die aarde
is nie van my nie maar ek is van sy stof (40)
wat ook die Bybelse gegewe herhaal. ‘n Mens sou eweneens ‘n
Jungiaanse lesing van hierdie bundel kon maak met al die toespelings op
kollektiewe bewussyn en die verwysing na vensters aktiveer ‘n mandala. “Elegie
vir ‘n verlore aarde” – oor See-at-hl, ‘n Christen, uit 1854 – wys op die
primordialiteit van hierdie bundel en die voortdurende stryd tussen maghebbers
en die Ander wat hom verset teen kolonisering. Die Amerikaanse president se
bevel dat hy sy grond moet ontruim, word ‘n dwingende “objective correlative”
oor die prosesse van kolonisering en grypsugtigheid. Hierdie lamentasie is ‘n
hoogtepunt in ons digkuns: niemand besit die arend se vlug oor bome nie en dit
is nie óns wat die dagbreek maak nie.
Die palinode op I.L. de Villiers in sy laatwerk is eweneens
tersaaklik.
Die digter is opgeleide filosoof, maar die wysbegeerte
bedreig hier nie die digkuns nie, omdat alles in konkrete beelde vertaal word.
Hierdie skrywer het in 1958 gedebuteer met ‘n lang en
waardevolle bydrae tot ons prosa en digkuns.
Van Gannavlei
(1958) dan tot Lang reis na Ithaka
(2009) bly Dolf van Niekerk ‘n suiwer stem in Afrikaans – wat bevestig word met
sy jongste bundel. Dit is ‘n man wat doelgerig op die aarde loop, sónder
pretensie of voorgee. Met elke lees word ‘n mens onder die indruk gebring van
‘n belangrike digterskap oor al die opposisies in die mens se gees op soek na
die Onbekende, Onsigbare, Oneindige…
[Hierdie resensie word met vriendelike vergunning van Fine Music Radio geplaas.]
