Reisrubriek | Die Groot Boek etc. (2020)

Sondag 29 Maart | Dag 3

Daar is vandag geen koerant beskikbaar nie; net aanlyn te lese. Vriende bel en almal klink onrustig oor wat op ons wag. Die klein hotel langs die holte vir my voet se wekroep Cloud 9 klink nou ironies.

Alles is stil. Op Versindaba bruis 'n polemiek oor 'n digbundel waarop ek reageer (Resensie/ Nagblind (Francis Grobler) - Versindaba):

Dewald Koen se nugter reaksie is tersaaklik.

Ek resenseer al vanaf 1980 en is opgelei in die letterkunde. Al hou ek nie van 'n digter nie, fokus ek op die bundel voor my. Ek verklaar my belange: die teoretiese posisie en plaas dan die bundel binne die bepaalde sub-genre. Praatverse kan nie vergelyk word met ars poëtiese verse nie. Narratiewe gedigte werk anders as speelse gedigte. Verder is dit tersaaklik om na vernuwing te kyk, hoewel dit te dikwels as 'n eis gesien word. Nie almal is 'n Opperman of  'n Breytenbach of  'n Cloete wat die landskap van die digkuns radikaal verander het nie.

Daar is geen digters nie, net 'n digkuns het Neruda (en Cussons) verklaar. In Nagblind wat ek gelees het, staan daar 'n paar goeie verse. Om dit as n "kragtige, eiesoortige en eenmalige leeservaring" te tipeer, is oordrewe.

Jare gelede - om en by 1993 - het wyle Hennie Aucamp vir my 'n brief geskryf en gewaarsku dat woorde soos hoogtepunt, uitstaande, e.d.m. die boek skade berokken, want jy skep by die gewone leser 'n verwagting wat verkeerd is. Trouens, gewone lesers het al opgemerk dat boekresensies hier te lande die Afrikaanse letterkunde na een groot hoogtepunt laat lyk.

Om resensies te skryf, is inderdaad 'n ondankbare taak. En kollegas wil juis nie resenseer nie, omdat persoonlike aanvalle en verdagmakery dikwels jou voorland is.

'n Resensie is 'n eerste reaksie van 'n kundige persoon. Jy moenie daarop reageer nie, behalwe in jou skryfwerk. Neem uit die negatiewe resensie wat te lere is en as jy dink jy word "misverstaan", moenie jou vriende vra om te reageer nie.

Niemand hou van kritiek nie. In die kreatiewe skryfklasse wat ek aanbied, het 'n digter nog altyd uit kritiek geleer en 'n beter gedig geskryf.

Ek skryf tans 'n werkboek vir jong digters wat van hierdie punte verduidelik en verhelder. Daar is sterk debute in Afrikaans. En nie almal (terloops) is bekroon of beloon nie.

Wanneer jy publiseer, moet jy alles ken in jou taal, ten minste (het Opperman in sy letterkundige laboratorium gemaan).

Dewald Koen hét gelyk. Ons is 'n klein letterkunde, met min letterkundiges wat bereid is om te resenseer en juis hierom moet die danser van die dans geskei word.

Moet gedigte byvoorbeeld "toeganklik" wees? Wat sou ons dan met Wallace Stevens gedoen het? Ek dink byvoorbeeld dat Marius Crous se jongste bundel (wat ingewikkeld is) baie kwessies goed uitdaag.

Die uwe het die meeste uit 'n negatiewe resensie geleer. En as jy nie die kritiek op 'n bundel kan hanteer nie, is die bundel nog in jou buik. Die digter wat sy of haar sout werd is, hou aan. Vir die rekord (en verskoon die anglisisme): die kritiek tans is milder as in die tagtigerjare toe André P. Brink 'n digter vermorsel het in een paragraaf.

Oordeelsfoute word deur die tyd uitgewys. Oorskattings en mislesings is beide verkeerd. 

Nini Bennett is geregtig op haar mening. Ek het nie haar kritiek as persoonlik ervaar nie.
Vanoggend weer begin met die Groot Boek en is verstom hoe patrone sig herhaal.

Omgord die lendene van die verstand, vermaan die Boek Petrus. Ek probeer gesprekke vermy dat ons dalk langer ingeperk sal wees. 

Distopie en hoe romans hierdie ellende al vir jare voorspel, is 'n harde werklikheid.

Deon Meyer se Koors is 'n sprekende voorbeeld.

In foongesprekke en watapserasies voorspel mense soos 'n latter day-Nostradamus dat die inperking langer sal duur. Dit blyk my Achilles-hiel te wees, hierdie negatiwiteit. Ons is nou in boot camp of dalk 40 dae en 40 nagte in die woestyn - en al wat daar is, waarsku my buurman, is Zen. Hy lees vir my uit sy Zen-boek voor en hoe ons die nou moet waardeer.

"Vra jouself af waarom jy so kwaad word as mense voorspel dat dit alles langer gaan duur. Is dit dalk wat jý vrees?"

En tog het ek al die oomblik besing in Indië en sal dit op hierdie binnewaartse reis onder die knie moet kry:

Oggend in Jaipoer

Vanoggend spring ‘n apie stout

oor die marmeragtige hotelbalkon;

‘n kleurvolle olifant stap langs sy mahout

en ‘n kameel trek ‘n skewe waentjie vol hout.

‘n Ou man verkoop sy ware, gister en more.

Maar dis vandag wat my boei: die ‘santosh’:

‘n helder wintersdag soos Indiese brokaat of goud.

Ek ontken nou die armoede of ‘n droë waterbron;

op die kameelwa lê daar immers genoeg brandhout.

Die oggendstond hier hét goud in sy mond

toe ‘n vers hieruit ontspruit plots.

(uit: Vuurwiel, 2009).

Ek gee vir hom Spirited Away terug wat goed eindig. Na die metamorfoses - waar die goeie die bose oorwin - is die meisie terug by haar ouers. Hulle wil weet waar sy was? Alles dalk net 'n droom? Het hulle dalk vergeet dat hulle ook in 'n ander vorm kortstondig bestaan het?

My buurman leen vir my Mr. Robot. Hierdie reeks van Sam Esmail met Rami Malek as Elliot Anderson in die hoofrol is vol in die kol. Elliott is 'n sogenaamde kubersekuriteitsingenieur en 'n hacker wat aan kliniese depressie en sosiale angs ly. Mr Robot (vertolk deur Christian Slater), 'n sogenaamde "insurrectionary anarchist", 

stel hom aan om aan te sluit by 'n groep ondermynende "hacktivists". Hulle doel is om alle skuld te probeer uitwis deur die onsigbare E korporasie aan te val ...

'n Ongelooflike reeks. Dat daar altyd iets agter die skerms gebeur  en in hierdie dae van die korona-virus - wat 'n hele wêreld letterlik tot stilstand geruk het, is hierdie reeks iets wat aan die keel gryp. Hoe daar altyd agter die skerms magte aan die werk is.

Ek kyk tot by die tweede snit. 

Nou weer lees in die Groot Boek. Jakobus waarsku dat die vyeboom nie olywe kanvoortbring nie. 'n Pragtige beeld wat op soveel sake betrekking het.

En waak ook teen dubbelhartigheid, skryf hy.

Soveel wysheid en ware poësie vind 'n mens hier.

Om 8 is daar mense wat jil en hande klap. Ons het nog 'n dag oorleef.

© Joan Hambidge

Reisrubriek | Agter slot en grendel (2020)

Op elke buitelandse reis word die dae afgemerk. Soveel dae weg, soveel dae oor. In 'n notaboekie word dit opgeskryf en dieselfde prosedure word nou gevolg vir die inwaartse reis.

Met die uitbreek van die koronavirus word ons agter s1lot en grendel geplaas van 26 Maart tot 16 April 2020.

Nie vir my iets om na uit te sien nie. Ek moet beweeg, ander mense sien, restaurante besoek, gym én swem. 'n Soort kontrole na 'n dag van skryf.

'n Paar dae voor die lock down dink ek Saterdag is al Sondag, omdat alles so stil is.

Voor Cyril Ramaphosa se aankondiging begin plekke sluit. Ek is net betyds Maandag 23 Maart om my laaste opname by FineMusicRadio te maak. Hierna geen programme met aanbieders. 'n Spookstasie as jy wil.

Die bestuurder sal wel musiek van sy huis uitsaai.

Orals is die spanning tasbaar. Taxi-bestuurders en kelners is bekommerd oor wat kan gebeur. Mense vrees dat hulle hul werk sal verloor. 

Ek besoek vir oulaas, om afskeid te neem van my vriende wat werk by Haiku, die Hussar Grill en Col'Cacchio, gewilde eetplekke.

Daar is geen ambiance nie. Die kos lekker, maar almal lyk beswaard. En boonop geen drank na ses nie.

Hoe oorleef 'n mens? Love in the time of cholera ...

Dagboek hou en neerskryf soos dit presies gebeur het en ervaar is, sal 'n uitlaatklep wees. Daar word inkopies gedoen en die Duitse slaghuis bo in Kloofstraat word besoek. Whisky word aangevul en die wynkelder staan sterk. Met alkoholvrye bier.

Woensdagnag is daar 'n boodskap dat die digter, Chris Brunette, aan 'n hartaanval gesterf het. Hy was 'n oud-student in kreatiewe skryfwerk, o.a. onder my leiding. 

Die nag is vol drome en herinneringe aan hom.

Donderdag 26 Maart

Die volgende projekte word aangestip:

Belangrike tekste sal herlees word soos Die Bybel van Openbaring tot by Genesis.

'n Herlees van Moby Dick en Groot verseboek.

Daar is vele boodskappe op die selfoon. Almal het vir oulaas inkopies gedoen en waarsku dat die winkelrakke leeg is.

Ons hou 'n braai onder. My bure en ek. Ons is luimig en geniet die aand en lekker kos van die Duitse slaghuis.

Drink wyn. Maak reg vir die inperking.

More is nog 'n dag.

Vrydag 27 Maart | Dag 1

Ek mediteer en lees Openbaring, Johannes ...

Verneem van die grimmigheid van God.

Op Netwerk24 word die eerste dood in Kaapstad aangekondig. 'n Vrou van die noordelike voorstede wat nooit gereis het nie.

'n Polisiewa ry deur die stil straat voor my studeerkamervenster verby.

Fopnuus op UCT se ITS-boodskap. Studente kan nie aanspraak maak op 50GB gratis data nie:

Hoax: ICTS offering free data

Dear UCT colleagues and students,

We are aware of a message doing the rounds that ICTS is offering 50GB of data to registered UCT students in order to assist with online learning. The recipient is then required to click the provided link to access this data.

ICTS has no such arrangement in place and ask that you please delete the message as it is a hoax. We also ask that you please do not share the fake message with your contacts.

Regards,

ICTS Communications

Customer Services Division

Information & Communications Technology Services (ICTS)

University of Cape Town

Ek werk in my studeerkamer en kyk na buite.

Daar sit 'n bedelaar op die hoek van die straat. Onder die rooi robotlig. Hy verdwyn so om en by tienuur.

Bure in die blok stry en baklei en ons moet hulle tot orde roep. Die spanning begin alreeds sy tol eis.

Ek voltooi die resensie van Jeanne Goosen se biografie deur Petrovna Metelerkamp 'n Lewe vol sinne.

Edmund White se 1993 monumentale biografie van meer as 703 bladsye oor die Franse skrywer Jean Genet bly dié baken in hierdie sub-genre. Daar is eweneens ooreenkomste tussen hierdie twee uitsonderlike skrywers wat telkens die grense van die gemeenskap uitdaag in hul werk en lewens.  Beide buite die grense van die bourgeoisie se siening van aanvaarbaarheid.

*

Crito kap (alweer) na my oor die resensie van Goosen se digbundel:

Crito meen dat ek nie 'n diepgaande analise van Goosen se digkuns maak nie.

Liefdesgedigte (van die mooistes), sinisme, buitestanderskap (soos gay-wees), die donker kant van die psige: vrolikheid en depressie, musiekverwysings, weerloosheid, surrealistiese beelde, die gedig as nooduitgang ... 

Al hierdie kwessies ís aangestip. Boonop word die leser verwys na Nicole Holm se voorlesings.

Crito het al dikwels bely dat hy/sy resenseer wanneer die boek nie gelees is nie; hierdie keer is dit duidelik dat hy/sy nie die resensie verstaan het nie.

En oor die argief: daar is 'n verwysing na Janet Malcolm.

Dit is - vir die rekord - 'n koerantresensie, nie 'n verhandeling nie.

*

Dit is noodsaaklik om 'n roetine te volg.

My buurman leen vir my die animasie-rolprent Spirited Away (千と千尋の神隠し) van 2001. Dit vertel die verhaal van Chihiro Ogino, 'n tien jaaroue dogtertjie wat na 'n nuwe woonbuurt trek. Die vader  (hulle ry 'n duur Audi) neem 'n kortpad (so bekend aan die feëverhaal waar die kortpad die onbekende impliseer) en die dogtertjie beweeg in die wêreld van die Kami (geeste). Aanvanklik dink die vader hulle is in 'n pretpark, so bekend aan Japan.

Haar ouers vergryp hulle aan kos en verander in varke. Hiervoor is die heks Yubaba verantwoordelik. 

Haku probeer haar red en oor die rivier neem.

Sy kry 'n werk in Yubaba se badhuis en probeer haarself en haar ouers te bevry.

Yubaba neem haar naam weg en haar nuwe naam is Sen. Nou ontdek die dogtertjie sy het haar regte naam vergeet en Haku waarsku haar as sy nie haar regte naam kan onthou nie, sal sy dié wêreld  nie kan verlaat nie. (Oor die hele kwessie van naamgewing en hoe jou naam jou identiteit bepaal, word in hierdie film ondersoek.)

In die varkhok kan sy helaas nie haar regte ouers herken nie.

In die badhuis word daar teen haar gediskrimineer omdat sy 'n mens en nie 'n gees is nie. Om haar te red, nooi sy No-Face binne. 'n Stink gees – die een wat veroorsaak dat riviere vuil is – besoek haar. Omdat Sen hom skoonmaak, kry sy 'n magiese koekie.

Papier shikigami val 'n draak aan en Sen besef dis Haku in 'n nuwe vorm.

Verskillende metamorfoses kom aan bod.

'n Wonderbaarlike film waarin die mag van fantasie en metamorfoses aangestip word. En met implisiete sosiale kommentaar.

(Word vervolg)

*

Ek stap deur my vesting en dink aan Suzanne Juhasz, Cristanne Miller en Martha Nell Smith se  Comic power in Emily Dickinson wat by die University of Texas Press  in  1993 verskyn het.

Daar bestaan ook lieflike cartoons van Dickinson wat "reis". 

Sun       Mon    Tues    Wed    Thurs    Fri     Sat

Visit pantry      Visit          Visit front porch Back home

                  foyer          (weather permitting) (to my room)

Die wêreld soos ons dit geken het, sal nooit weer bestaan nie. My psigoanalis dink dit is goed dat hele wêreld tot rus kom en wys op argetipiese patrone.

Nou eers oefen voordat ek weer skryf.

Om 8 nm is daar 'n luide hande geklap in my buurt. 'n Kerkklok beier.

Ek kyk 'n reeks wat my buurman vir my leen. 

Saterdag 28 Maart | Dag 2

'n Lug vol helder wolke. Die lug bó die stad was nog nooit so skoon as vandag nie.

Ek begin deur Judas en Johannes te lees. Oor hoe omgee vir ander ook goed is vir jou.

Die woord hét vlees geword ...

Besluit om kruideniersware aan te vul. Ek eet min in hierdie dae, maar rook meer as gewoonlik. Die strate is leeg.

Die lawaaimakers het kalmeer; die ander bure eet waatlemoen op die stoep en ons besluit weer op 'n braai.

Ek het dag een oorleef sonder besoeke aan buiteplekke.

Vanoggend vertel ek vir my bure van 'n reis na Nepal en Indië. Op die grens tussen die twee lande wag ons op ons toerbus wat nooit opdaag nie. Ons gids bly verseker die bus sal enige oomblik opdaag, maar ons weet hy lieg.

Vasgevang op die grenspos wag ons. Waarskynlik soos baie mense nou wat wil terugkeer na 'n huis iewers ver in Zimbabwe of Malawi.

Die bus daag nie op nie en uiteindelik moet ons vertrek op 'n bus vir die locals. Met hoenders en bokke en gillende kinders ...

En onder, so by my kool, is daar 'n gat in die bus se vloer. Die grond is reg onder my voete.

Uiteindelik kom ons veilig aan in Varanasi (How to Get to Nepal from India; Travel from India to Kathmandu).

En vir jare daarna het ek altyd vir my vriende en studente van hierdie skreeusnaakse reis vertel. Geruk uit my spreekwoordelike gemaksone, maar iets wat altyd oneindige plesier verskaf by die oorvertel. Ook die reis deur die Indiese woestyn en die ervaring van slaap in die woestyn.

Miskien wanneer hierdie 21 dae verby is, sal ons kan terugkyk na 'n uitsonderlike tyd, 'n binnewaartse reis, in die self ín.

Daardie man wat stap in Jodhpoer

Daardie man wat stap in Jodhpoer,

nuus wag hom in vanaand:

soos hy stadig stap deur die stofstrate

met bedelaars en handelaars

– as getuies dat hy hier gewandel

het op die laaste dag van die week –

sal hy moontlik‘n koerant koop,

dalk aan kasjoeneute peusel,

water afslaan teen die stad se blou muur,

verder wonder wat hy vir aandete gaan kry,

nuus kyk en môre gewoonweg aangaan,

sy lewe sonder voorval noemenswaardig

of inmenging van die noodlot. Tot op hierdie punt.

Tot hy verneem sy vrou, sy toeverlaat,

het vandag skielik aan ‘n hartaanval beswyk.

Môre sal hy anders deur die strate van Jodhpoer stap.

Vir oulaas ‘n blom koop vir die klein, eenvoudige begrafnis,

die stoet deur die strate volg. En wag op sý laaste nag

wanneer sy stoet hom inwag.

Om agter die oomblik in te sien,

dit op te vang of kundalini te vind,

so ja so, is die skryf van hierdie gedig.

(uit: Vuurwiel, 2009).

Uit ons gemaksone, vorentoe en agtertoe kyk.

En probeer nadink oor waarom die aarde nou tot rus moes kom. 

© Joan Hambidge

Gedig | Joan Hambidge - My dubbelbed (2020)

My dubbelbed

Hoe moeilik - nie waar nie -
om 'n dubbelbed reg te ruk
na 'n nag van drome en nagmerries.
Die dubbelbed bloot 'n benaming,
foutiewe beskrywing van die slaper,
enkel onder 'n duvet waar 'n gedig opgeskryf
in blou koki deur wind en wasmasjien verweer,
geduldig toesig hou oor ek en my en al die selwe:

Die Amasone

Net soms, net soms laat Hy van hom hoor:
skryf met ‘n penstreep teen die lug oral oor,
stuur ‘n teleks per aardbewing (woedend en koud)
of praat woordeloos in ‘n magiese oerwoud.

Nou is daar ellendes soos die korona-virus
en veral o waar o waar is die liefde
van voorverlede jaar? In watter herberg rus
daardie verdwene geliefde tans?
'n Nuwe vers vind nou 'n rusplek hier:

As

Soos die aarde om sy as draai,
so bly ons in die vergeetboek blaai:
indien ek jou nooit ontmoet het, was
al hierdie onthoue nooit 'n as.


© Joan Hambidge

Interview | Oliver Findlay Price – Catalien (2020)

1. Please explain the title.

It's made up of two words – “cat” and “alien”. Anyone who has lived with a cat knows that this is the most personal of domestic animals. He or she treats us as some kind of superfeline companion, inferior in sensing presences, and sometimes in need of comforting and sympathy. I use the cat as metaphor for us humans, and preserve her idiosyncrasies to highlight human behaviour – as in “Academy Cat”. The other idea running through the collection, “alien”, is autobiographical. When I was barely out of the archaic level of consciousness of early childhood the family broke up. Harbouring a fractured personality, alien in a strange world, I ask the existentialist question, “Why anything at all? Why not just nothing?” and implicitly conclude nothing is normal. Everything, abnormal. All behaviour, not only mine, is underscored by a quest for normality, for safety. This collection uncovers the quest.

2. A current trend in philosophy reflects on animals and identity. To name a few titles for instance S. Baker's Picturing the beast. Animals, identity and representation and Derrida's The animal that therefore I am and C.P. Freeman Embracing humanimality: Deconstructing the human/animal dichotomy. What are your views?

I think the individual animal should be central to our ethics, as is the individual human in a liberal democratic setting. J. M. Coetzee comments that the environmentalist values eco-systems above individual animals. This is a gross flaw in  narrow rationalist thinking. The natural human response to animals is kindness – hence the keeping of pets. So children have to be taught that it's okay to kill and eat animals. I had an uncle who, when he learned at seven where bacon came from, gave up eating meat for the rest of his life. He became a professor of philosophy. Coetzee, through his main character in Lives of Animals, states that experiment on animals is “anthropocentric” and “imbecile”.

In The Animal That Therefore I Am, Jacques Derrida wonders what the cat sees and thinks when it follows him into the bathroom and sees this naked man. He ponders, am I, like the cat, an animal? Is the cat, like me, a person? The self is not autonomous – its heteronomous other is not necessarily human. The scene with the cat evokes the fluidity of identity (a masculine fear). Language is proof of our inability to know the world outside of our own projects, outside of our own autobiographical efforts, and not proof of our understanding of the world. Therefore our assumptions about animals are flawed – for example, Heidegger says animals know the world only as “utility”. On fraudulent grounds humans define themselves in opposition to animals – so claiming superiority.

3. You see the poet as “alien” – does the writing of poetry imply making things strange (ostranenie) as Sklovsky stated?

I see everything as strange; that anything exists at all is strange. It may take poets or philosophers to see this. “Seeing” is not “making”, but seeing, we bring to the conscious human world the preciousness of all things – they could so easily not be. With awareness comes vision – change of heart. We uncover vision with subtlety, under cover of the warp of our words. I do not choose the literary device, “defamiliarizarion”, but out of my fractured experience my poetic project often coincides with its method.

4. In “Territorial Cat” – to name an example – you allow the cat to speak. How did this occur?

Territorial Cat

Landlord of seven erven,

all inhabited, four by humans,

one by a Dalmatian sheepdog

where I trespass during her sleep,

the rest by two passing feral cats

whom I see off with fearsome efficiency,

a grey mongoose who claims right of way

which I tolerate diplomatically,

then lizards and mice who

pay rental with their lives.

Birds I leave alone – I know

my limitations – a flutter of wings is poor reward,

a mouthful of feathers no reward at all.

I roll on my back for Jack, the border collie,

then slip home through my private gate

for supper of tinned sardines

before a night on the stars.

An uncalculated example of “ostranenie”. Like humans, the cat is a territorial animal. If it had the gift of speech this is what it might say … and I give it the human vision of a solitary night on the stars.

5. In “Everything Is Miracle” you conclude: "The Spring morning opens in booming silence." Why does poetry often deal with silence?    

As phenomenon, silence is layered. We seek it, peal off the layers and discover it has sound, which points, at its core, to complete absence of phenomena – our destiny. But the quest is exhilirating, the outcome unknown.

6. As an English South African poet I detect Afrikaans words: jonkmanskas, trek (etcetera) – do you read Afrikaans at all?

I think the two languages enrich each other. “Jonkmanskas” cannot be translated – it would lose its identity. I translated a Toon van den Heever poem ("Wis Uit!") which appeared in Stanzas 4, June 2016. I find Julia Kramer's poetry very exciting. It rings with passion and the wilderness. Yes, I do read Afrikaans (with a dictionary nearby).

7. I admire the following poem. Please explain to us:

The Kidney of Rhetoric

The normality of humanity

is a bloodied heart and

mathematic head.

Can humans be humane?

Adjective to a miscreant noun

delicately nourished on slivered livers,

minced thigh stuffed in tubes of gut,

screaming butchered knees 

and severed ligaments?

What a destiny!

To be normal.

The word “kidney” also means temperament, or nature. The poem is about the interior body parts of animals, and the astonishingly atrocious use we make of them as food, even delicacies, which we have changed through a strange perversion of our minds into a normal practice.

8. In some poems you play with form. Please reflect on the importance of form for you.

In this collection I use the villanelle and the sonnet. I like the challenges of keeping the tone conversational and to the point, within the structure, and of displaying the form, its rhymes and rhythms, its repetitions, to the enhancement of the story told.

9. The significance of the biblical references?

In “Original Sin” I parody the literalist reading of the Genesis story, still pervasive in some quarters of Christian practice (though many Christians have moved beyond the mythic level of consciousness into rational and post-rational levels). The poem is designed to unlock adherence to an essentially foolish and destructive explanation for the phenomenal reality of human experience. Humour and the rhymed sonnet sharpen the satire.

© Joan Hambidge

Resensie | Jeanne Goosen – Het jy geweet ek kan toor? (2020)

Jeanne Goosen – Het jy geweet ek kan toor. Hemel & See Boeke, 2020. ISBN 978-1-928283-38-6

Resensent: Joan Hambidge

Ek leef op die kantlyn

grotesk trots op my andersheid

Hierdie bundel moet saam met Goosen se Los gedagtes (aforismes) gelees word. 

Die bun­del beslaan 'n tydperk van meer as vyftig jaar en die broksgewyse, nie‑opeenvolgende gedigte is met sorg uit die verskillende bronne byeengebring, verduidelik die samesteller Petrovna Metelerkamp, wat tans besig is met 'n biografie oor Jeanne Goosen.

Goosen skryf met die hand. Sy hou dagboek en daar is vele notaboeke. Sy is 'n veelkantige figuur: sowel digter as romanskrywer; dramaturg en kabarettis. 

Die letterkunde is vol van werkboeke met onvoltooide werk, verskillende weergawes en nagelate verse. Daar is die Tristia-sketsboek en Helize van Vuuren het al gewys op die verskillende titelvariante en brugtekste in Literator 7, 1986. Daar is Opperman se bundel Sonklong oor Afrika (2000) deur J.C. Kannemeyer versorg. Johann de Lange het 'n keur gemaak uit Wilhelm Knobel se digkuns postuum: As die woorde begin droom (2011).

Hierdie soort teks is 'n argief. Dis 'n navorsingsbron vir die soort leser wat reeds gepubliseerde tekste wil vergelyk met wat in die lou-oond is. Watter motiewe word herhaal? Hoe word beelde gesirkuleer? In die woorde van Marietjie Coetzee, kundige oud-uitgewer: “My gevoel tot dusver is dat jy alles moet insluit omdat sommige versreëls of strofes ook as ‘konsepte’ van latere gedigte beskou kan word. Vir ’n navorser dus belangrik omdat dit iets van die skeppingsproses van die gedigte vergestalt. Daar resoneer selfs versreëls of langer gedeeltes van haar prosawerk in die versameling. Gedeeltes wat dalk nie op peil is nie, openbaar Jeanne as mens, as ‘rare voël’. ”

Die bundeltitel dui op die skryfproses, soos Goosen dit stel:

Ek met taalgebrek

moes swygend losgoed speel

met pyl en boog en rats

my eie wondbaarheid kwes

ek ken nie ek.

Maar uit die koel fontein van jou mond

het ek my dors geles

en my eerste woorde, skugter gesê:

Ek is moeg.  (16)

Goosen het van die mooiste liefdesgedigte in Afrikaans geskryf. Oor die verlange wat haar "dertig en droef" gemaak het.

Hoe moet ek sê hoe ek regtig voel?

Vanoggend het my geliefde

die haard verlaat.

Sy, met haar mooi oë en sagte lyf

het in die wêreld verdwyn. Sy is elders aan diens nou.

Hunkering is ’n wond.

Dit het – soos woede – ’n toekoms.

Hoe – hoe moet ek sê

hoe moet ek sê, hoe ek regtig voel?  (25)

Verskeie kere ondersoek sy die donker kant van haar psige. Hierdie gedig aktiveer die motto uit Om 'n mens na te boots(1975) wat die plesier van malheid ondersoek via Dryden: There is a pleasure sure in being mad which none but madmen know.

Depressie

Dis so afgryslik soos dit nice is ook

die vrees is om in vrees te leef

en ’n vrees vir die verlies daarvan

O, die ekstase van afgryse  (55)

Goosen is bewus van haar dubbel-aard:

Twee diere het ek:

die een is ’n afshow-gat

’n regte clown

dis ek orraait

Die ander optel-gryse

is skugter

Dis ook ek

immer aan ’t

koes koes koes

vir menslike aanraking  (84)

En sinisme oor die mensdom, vind 'n mens ook hier:

Dood is ’n geheime organisasie. Dis ’n party animal. (129)

Die diva Coertse word besing en Goosen het 'n enorme kennis van musiek:

Vir Mimi Coertse

21 Februarie 2008

Ek hoor jou stem. Ons praat 

en my niere verdriedubbel

Ek jubel uit twaalf harte 

Hoe lief het ek jou nie

My verdwene verstandtande

gloei in die oorsprong van hulle oerwortels

O my nar

my droewige lemoen

jy sing Stabat Mater

jy die pragtige jy

die onvernietigbare rooi ballon

teen die hemelruim.  (98)

Die bundel is ver van "af" of voltooid, maar die voorwoord waarsku jou dat jy fragmente gaan lees. En selfs in die lopers, is daar verstommende oomblikke wat jou weer terugneem na haar veelkantige oeuvre.

Die boek neem sy plek in neffens die lang galery van onvoltooide tekste. 'n Mens dink aan Truman Capote se Answered Prayers: The Unfinished Novel. Hieroor was die kritici uitermate bitsig, hoewel daar volgens hierdie leser nagelaat is om te kyk hoe dit resoneer met sy ander werk.

Hierdie boek het my weer laat nadink oor die argief as 'n bewaringsplek, stoorplek, maar ook om 'n portret te gee soos Janet Malcolm doen in The Freud Archives (Papermac, 1984).

In die digter se eie woorde:

“Wanneer ek die dag ’n gedig skryf, ís dit vir my ’n ‘noodgeval’. Ek moet dit dán doen, anders word ek siek en onregeerbaar en bakleierig. Skryf laat my beter voel. Vir my is dit iets soos om sekere gevoelswaarhede bokant die intellektuele analise te stel, maar sonder om die rede te verwerp. Surrealisme is ook vir my ’n lekker wegkruipplek.”

Gaan luister hoe Nicole Holm Jeanne se gedigte voorlees (26 Jeanne Goosen gedigte gelees deur Nicole Holm - YouTube).

Ons kan nie soos wees nie Jeanne nie. Jeanne is 'n kreatiewe wonderwerk. Dink net hoeveel keer het mense nie al geuiter "ons is nie almal so nie"!

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)