Thursday, March 27, 2014

Huldeblyk: Hennie Aucamp (1934 – 2014)

Hennie Aucamp (Foto: Edrea du Toit)

“Nogtans sal hy nooit van ons weggaan nie, hy sal deel word van die landskap wat ons liefhet, en mettertyd sal hy meer en meer by ons wees, pleks van minder en minder. Want die lewe word meteens helder na sy dood. Terwyl die mens nog leef, verhinder sy gestalte jou om hom duidelik te sien. Net sodra die liggaam weg is, kom die onvernietigbare gees na vore, en kom staan in alle helderte voor jou. Dan sien jy ook dat ons bestaan, van óns kant af gesien, ‘n ondeurdringbare raaisel is, ‘n newel in party opsigte, wat eers moet weggaan voordat ons tot sien kan kom. Die klein, vodsige bekleedsels van aardse struwel en trawal verdwyn meteens uit die gedagte en net die wesentlike bly oor. Daardie wesentlike maak die agtergeblewene sterk, omdat dit self die krag van ‘n hele lewe bevat.”

- Petra Müller, in ‘n brief aan E. Kotze aangehaal in Slag van die breekbrander


I  Enkelvlug

Op 20 Januarie het ek Hennie Aucamp die laaste keer gesien. By On the Rocks. ‘n Heerlike saamkuier en vrolike geskerts met akademiese vriende om sy verjaarsdag te vier. Daarna het ons ‘n paar keer telefonies gesels en my skatpligtigheid aan Aucamp mag ek nie onbetuig laat nie. In Die Burger van 22 Maart maak ek die volgende punte:

 1. Hy is waarskynlik die skrywer met die meeste fasette: kortverhaalskrywer, aforis, bloemleser, digter, dagboekhouer, kabarettis, liriekskrywer, resensent, Boesmankenner, kunskenner, genderteoretikus…

2. Hy het skrywers, veral gay-skrywers, geleer om sonder skroom oor hul ervarings te skryf;

3. In sy kortverhaalhandboek, Die blote storie (1986), leer hy jou veel van die tegnieke van skryf;

4. Die belangrikste raad wat ek ooit van hom ontvang het: jy moet eers ‘n ervaring emosioneel verwerk alvorens dit “werk” as verhaal of gedig;

5. Sy verlies binne ons letterkunde is enorm en Johann de Lange se Vreemder as fiksie (1996) belig hierdie kompleksiteit met die wete dat Prinsloo, Danie Botha et al. nie sou kon doen sonder Aucamp as baken nie;

6. Sy jongste digbundel Skulp het sopas verskyn by Protea.


II  Die lewe is ’n grenshotel

Met sy dood, beleef ons die einde van ‘n belangrike era. Daar is geen gay-skrywer wat nie iets aan Aucamp verskuldig is nie en hierdie belangrike aspek het Johann de Lange alreeds gekarteer in sy kortverhaalbundel Vreemder as fiksie (1996) met ‘n voorblad waar drie gesigte, Aucamp, Prinsloo en De Lange, een word. Aucamp se “Vir vier stemme” – opgeneem in sy bundel Volmink wat in 1982 verskyn het, is ‘n kragtoer. Gebaseer op ‘n werklike verhaal wat die skrywer vanuit vier perspektiewe vertel, word die tragiese dood van ‘n jong man weergegee en die aannames oor seksualiteit aan die kaak gestel. Die blote storie – met die sub-titel – ‘n werkboek vir kortverhaalskrywers gee die mentorkant van Aucamp weer. Hy deel wenke en hy plaas elke keer ‘n bepaalde tegniek binne die wêreldletterkunde. Waarskuwings soos dat die vertelling nooit verby sy slot moet beweeg nie, is bepaald belangrike raad vir elke skrywer.


Skulp (2014: Protea Boekhuis) dra die veelseggende motto:

Am I indifferent, then, to my own death? 
No, it’s not a matter of indifference, but
rather a kind of distance, a sort of
screen which is very difficult to
describe in words.

Amos Oz, Late Love


Rooi ontploffing

Die vrou van die oorkantste balkon
het iets roekeloos gedoen:
twee kleibakke gevul met malvas,
en dood met die lewe versoen.

(30)


Wenresep

Jan Pierewaaier, Jan Pierewiet 
hou min konserte en sing één lied.
Hou dit lig, raai hy aan, en dis genoeg:
’n klinkende naam en ’n volbloed-hit.

(44)

Ek het op my blog oor verskeie aspekte van Aucamp geskryf (Hennie Aucamp 80)

Aucamp se belangrike bydrae tot ons digkuns mag veral nie onvermeld gelaat word nie. As behendige beoefenaar van veral die sonnet, moet ons hom huldig. Hittegolf, ‘n hoogtepunt in sy oeuvre, het in 2002 by Homeros verskyn en ek het soos volg oor hierdie bundel geskryf: 

Hittegolf (wulpse sonnette met ‘n nawoord) bevat ‘n hele aantal uiters bedrewe sonnette van die skrywer Hennie Aucamp. En oor die struktuur van die sonnet het Ronnie Belcher wel deeglik geskryf en ‘n mens sou ook jouself die vraag kon afvra: waarom vind ons soveel ‘gebreekte sonnette’ by digters uit die tagtigerjare?

Wat my eerder interesseer aan hierdie interessante versameling is die gebruik van die voetnoot/verklaring by elke gedig. Hoekom vind ‘n digter dit nodig om inligting by te sit? In L.S. van Leon Strydom word hierdie tegniek vermaaklik uitgebuit: die gedig word verironiseer deur die voetnoot.

Berlin von damals: nóg ‘n fiksie

Maskeer, soos alle skrywers pleeg te doen,
die I.D. van jou oermodel.
Ook Spender speel dié dobbelspel –
en List se naam word blink geboen

tot Lenz, esteet, in sy roman The Temple,
wat met sy foto’s stilweg stempel
die ganse Weimar-kavalkade
voor Sonnenuntergang – und Schade.

Maar Spender – “great big spender’ -
van name, mense en ‘n tyd –
moet jy jong Leavitt dit verwyt,

hom uitroep tot privaatheid-skender,
as hy jou in sý fiksie plaas?
Waarskynlik, ja. Want negatief, helaas.

Dan lui die voetnoot: “Die eerste weergawe van David Leavitt se boek, While England Sleeps (1993), is onttrek omdat die skrywer en digter, Stephen Spender, hom te ná gekom gevoel het. Beide Spender en Leavitt gebruik foto’s van die beroemde Herbert List as omslae: Spender vir The Temple (1988); Leavitt (saam met Mark Mitchell) vir die bloemlesing The Penguin Book of Gay Short Stories (1994).

Dosente leer studente dat voetnotas nodig is. Dit is om erkenning te gee of om iets te substansieer wat nie in die hoofargument genoem kan word nie, omdat dit ‘n breuk in die argument kan veroorsaak.

In Johann de Lange se Vreemder as fiksie word verhale ook van voetnotas voorsien. In Koos Prinsloo se Weifeling is daar endnotas…

Dit is dan eintlik ‘n ironiese gedig hierdie, want die ‘in’-leser herken hier ook ‘n persoonlike dilemma: naamlik hoé Aucamp destyds moes gevoel het toe Prinsloo sy privaatheid geskend het in ‘n verhaal “Portrait of the artist” (in 1993) en een wat De Lange behendig uitbrei in sy weergawe A portrait of the artist as a young dog” in die genoemde Vreemder as fiksie (1996). (Dalk het hy nie die ironie besef dat hy ook in verhale oor “bekendes” geskryf het nie?)

Mag ‘n mens oor (h)erkenbare figure skryf? Veral as die name nie blink gepoets word nie? Is alle skrywers nie maar wesentlik besig om oor hul eie lewens en ervarings te skryf nie? Is skrywers nie maar besig met ‘n Madame Tussauds van die woord nie?

Of die dramatis personae Spender/Leavitt, Aucamp/Prinsloo, Aucamp/De Lange is, maak nie saak nie. Die gegewe bly identies. Die toneel van die skrywer.

Die skrywer wat ‘n storie sal vertel ongeag die prys wat dit mag inhou.

Gedigte het ‘n voetnoot of endnoot. Een wat miskien nie altyd bekend is aan buite-lesers nie. Maar die ingeligtes, die twee (liefdes)- of (haat)partye ken dit. Die brose skoonheid van sonnette wat by Petrarca uitval in die oktaaf en sekstet. Verbeelding en werklikheid. Drif en ontnugtering. Alles glo te make dat toe hy Laura op 6 April in 1327 in ‘n kerkie in Avignon gesien het, is hy oorweldig deur die liefde.

Maar as Laura kon praat? Sy wat volgens Norman O. Brown die rede vir die Canzoniere was: die drif agter die gedigte?

Wat sou sy skryf? En dis hierdie intelligente spel wat Aucamp in sy reeks sonnette met die leser speel. Of dit is die agtergrond agter die teks wat hy via ander boeke bekend maak, of dit is ‘n bekende skildery of ets wat langs die sonnet staan gemaak word via ‘n verduideliking of kundige skets.

‘n Gedig soos “Pylvak”(p. 49) vra van die leser navorsing of belesenheid:

Waar begin volwassenheid by ‘n matinee-idool?
As hy ophou om sy hare en brouers te kleur
en jaarliks hom minder aan uitstulpings steur
en meewarig leer kyk na sy stuurse ou voël.

Die rolmodel hier is die filmakteur
wat sy image van vroeër dekonstrueer;
die Fransman Delon – geen spring chicken meer –
speel, wys en ironies, Casanova ontfleur.

Mastroianni is ‘n ander, en Josephson die Sweed,
wat hul ouderdom benut het, en hieruit kon skep
“ronde” karakters, wat jy nooit weer vergeet:
poefters en praalhanse; aftands, verlep;

maar elkeen ‘n mens, en hul oë sein deur,
uit ydel gesigte, ‘n fyn connoisseur.

Anders as die Vlugsout-rubriek en vinnige aforismes op Litnet is hierdie sonnette werklik uitstekend en goed afgewerk. Dit is gedigte wat tot in die fynste vesels afgewerk is en wat tegnies behaag.

Dit bevat ook ‘n kundige nawoord en ‘n flapteks van Johann de Lange wat ons terugneem na Aretino en Brecht se tekste. Aucamp se tekste bevat dikwels insigryke essays wat die leser van onnoembaar belangrike inligting voorsien. En hier is hy bepaald in die kol wanneer hy die skroomvalligheid rondom ruige taalgebruik in die letterkunde bespreek. Tereg wys hy op Krog se boesem-eerlike gedigte; ‘n mens behoort egter ook die baanbrekerswerk van Johann de Lange in Nagsweet te vermeld.

Hier speel Aucamp voortreflik met die struktuur van die Engelse sonnet.


III  Allersiele

Aucamp is ook aforis, skrywer van die kortsneller en die kwatryn. In sy pasverskene bundel Skulp staan daar ‘n paar lieflike kwatryne wat ek graag met my leser deel:

Die terugkeer

My verse kom skoorvoetend nader, 
asof hulle my oproep wantrou;
en ek pleit: Wees geduldig, veral nou,
al ooit gehoor van die Verlore Vader?

(7)


Bliksemsnel

Gister, eergister was hy heel en gesond 
en stal hom nakend ten toon;
maar toe slaan toe die Groot Onpartydige,
en nou is hy weg, onverskoon.

(46)

Party is tipies Aucamp snaaks:

Transvestiet

Sy stoppelbaard prik sy grimering 
en daar is swelsels onder sy oë,
maar die liggaamstaal en o! die ring!
bevestig sy alvermoë.

(38)

Hierdie leser sien in hierdie bundel ‘n afskeid aan die lewe. “Moet nooit bitter word nie,” het hy eenkeer gewaarsku, “want bitterheid maak jou onaangenaam vir ander mense, maar veral vir jouself.”

Ons moet nog nadink oor twee afgeskeepte tekste: Kommerkrale: ’n AB-jap vir akoliete (1983) en Pluk die dag: aforismes en ander puntighede (1994).

Toe die digter en regisseur, Stephan Bouwer onverwags oorlede is, het Aucamp geskryf dat ons nog nie sy impak kan bepaal nie. Dieselfde geld Aucamp wat op soveel fronte ons letterkunde verryk het. Dis waarskynlik altyd moeilik om iemand so kort na sy dood “in te skat”, veral as sy oeuvre so groot was. Hy was ‘n ware gewer, op alle vlakke.  Dit is dan my hartseerwals.

Endnote:

1. Aucamp het die volgende pryse ontvang.

1970 – Tafelbergprys
1974 – W.A. Hofmeyrprys
1980 – ATKV-prys vir Drama
1996 – Recht Malan-prys
1982 – Hertzogprys
1987 – Fleur du Cap-toneelprys
2004 – ATKV-Prestigetoekenning
2004 – Fleur du Cap-teaterprys vir lewenswerk en bydrae tot teater
2004 – Afrikaans Onbeperk Kanna vir Lewensbydrae
2004 – LitNet se Mont du Toit Kelder-wyngedigtekompetisie
2006 – Gustav Preller-prys vir Literatuurwetenskap

2. Op Versindaba se poësieblad kan die leser 'n groot gerf verse van Hennie Aucamp te lese kry (Versindaba » hennie aucamp. Besoek 23 Maart 2013).


Tuesday, March 25, 2014

Andries Bezuidenhout - Veelvuldige gebruike vir huishoudelike toestelle (2014)


Andries Bezuidenhout - Veelvuldige gebruike vir huishoudelike toestelle. Protea Boekhuis, 2014. R150. ISBN 978 1 4853 0072 4.
Resensent: Joan Hambidge

Perhaps, because one spirit animates the whole, the past was not lost but transformed.
Frank Kermode in An appetite for poetry (115).

Vooraf

Met die bestudering van hierdie bundel word die leser bewus van ‘n dubbel-blik op die geskiedenis. Die klein, intieme lewe van die gewone mens, maar ook die groter gang van die geskiedenis wat die sensitiewe mens registreer en probeer begryp, word onder die loep geneem. Hierdie leser het die idee van die camera obscura ‘n handige leesstrategie gevind. Die dubbel-blik – die spel tussen hier en nou – word in etlike sentrale gedigte uitgewerk. Dit is ‘n bundel wat bepaalde vrae stel oor die posisie van Afrikaans en die Afrikaanse digkuns. 

Tydens die skryf van hierdie resensie het ek weer die essay oor Walter Benjamin gelees, opgeneem in J.M. Coetzee se Inner workings (Vintage, 2008), oor Benjamin se posisie as skrywer. Die politiek van sy tyd – met Stalin in die agtergrond – word ‘n subtiele troop vir die kodes in Bezuidenhout se bundel wat kommentaar lewer op die veranderinge in ons samelewing. Veral sy landskapverse en gedigte oor die platteland lewer aweregse politieke kommentaar. Die titel van hierdie digbundel speel dus in op die 1936-teks: The work of art in the age of its technological reproducibility.

Die tegnologie van reproduksie dus.

Walter Benjamin (1892 – 1940) was ‘n Duitse filosoof, kritikus, essayis, uitsaaier, aforis, vertaler. Andries Bezuidenhout vertolk ook verskillende rolle en ook sy werk as vertaler (herdigter) moet in ag geneem word.

In die endnote word die invloed van musiektekste erken – soos die onoortroffe Tom Waits en ander. Dit is eweneens belangrik vir die leser om die gesprek tussen liriektekste en digkuns na te speur: Danie Marais en Hunter Kennedy is onder andere voorlopers hier. Die gedigte is praatverse, maar sonder om oor te tuimel in bloot verkapte prosa.

In die gedig “Die die kleur van woorde” (10) is daar ‘n motto, en motto’s rig ons lesings:

R]hetoric is the art of saying well that which may or may not be true, and it is the duty of poets to invent beautiful falsehoods.
– Otto in Baudolino (Umberto Eco)

Die naam Umberto Eco aktiveer semiotiek en die naspeur van tekens. En hier het ons dus “die waarheid gelieg” (T.T. Cloete). In The role of the reader (Hutchinson, Londen, 1981) verduidelik die semiotikus hoe die dialektiese spanning tussen ideologie en letterkunde funksioneer: al is daar ‘n sosiologiese (of politieke dimensie) wat die teks aktiveer, moet ons steeds die teks as tekensisteem benader of oopmaak. Die “corroboration” tussen ons kennis van wat buite die teks lê en dit wat die teks-as-teks aanbied, met ander woorde, die narratiewe strategieë, is ons fokus (125 – 127).

In die woorde van die digter: ons  moet fokus op die “stip brandwagte in flesalbaster” (10).

Nou kyk ons na die “beautiful falsehoods”…

Moet ons die gedig benader soos wat ons die aanwysings lees oor hoe om ‘n Bosch-wasmasjien aan te skakel? Of is hierdie kennis onderliggend wanneer ons ‘n bundel lees oor “huishoudelike toestelle”? Narkotiseer ons dit of blaas ons dit op?, in Eco se terme.

Bosch het immers ‘n “Service world-wide” vir “Hausgeräte” en die nommer en e-pos-adres bestaan. Hulle spreek jou ook aan as “Sehr geehrter Kunde” en nou Liewe leser, begin my resensie eers:

I

Andries Bezuidenhout bely in die nawoord (“Bestanddele”) dat ‘n gedeelte van hierdie bundel voltooi is aan die Universiteit van Stellenbosch onder leiding van Marlene van Niekerk en Willem Anker. Hierdie bundel is ‘n besondere vooruitgang op die digter se debuut Retoer (2007) en dit is met groot plesier wat ‘n mens hierdie digbundel lees oor “huishoudelike toestelle” – uiteindelik ekstensies van ons self – wat al in die verlede veral die domein van die vrouedigter in Afrikaans was. Die endnote verduidelik dan ook hoe hy homself as digter posisioneer:

Veelvuldige gebruike vir huishoudelike toestelle

Vertaling van die aanhaling van Walter Benjamin, uit Über den Begriff der Geschichte, gewoonlik in Engels vertaal as Theses on dialectical materialism

“Daar is ’n skildery van Klee, getiteld Angelus Novus. ’n Engel in die afbeelding lyk of hy stip oor iets nadink, maar op die punt is om daarvandaan weg te beweeg. Sy oë is gesper, sy mond oop, sy vlerke gespan. Dít is hoe die engel van die geskiedenis moet lyk. Sy aangesig is na die verlede toe gedraai. Waar iets vir ons soos ’n ketting van opeenvolgende gebeure lyk, sien hy ’n enkele katastrofe wat onophoudelik soos wrakstukke voor sy voete neergesmyt word. Die engel sou graag wou verpoos, die dooies opwek en dit wat gebreek is, weer heelmaak. Maar ’n storm woed vanuit die Paradys, het hom aan die vlerke beet en waai so onstuimig dat die engel hulle nie weer kan sluit nie. Die storm dryf hom genadeloos die toekoms in, waarop sy rug gekeer is, terwyl die rommelhoop voor hom ten hemele aangroei. Hierdie storm is dit wat ons vooruitgang noem.” (p. 15)

Die digter is ‘n bekende sosioloog en die leser vind telkens slim toespelings op die “sosiologie-van-die-gewone-mens”. Die digkuns moet natuurlik altyd in die eerste (en laaste instansie) ten spyte van filosofiese of metafisiese inhoude of temas as gedigte oortuig. En dit presteer hierdie bundel volledig.

KOMBUISKOMPLOT

Years later he’d stood in the charred ruins of a library where blackened
books lay in a pool of water. Shelves tipped over. Some rage at
the lies arranged in their thousands row on row. He picked up one
of the books and thumbed through the heavy bloated pages. He’d
not have thought the value of the smallest thing predicated on a
world to come.
– Cormac McCarthy, The Road

elektroniese harte, meganiese parte
blink gewaarborg, in elk se plek
’n bataljon gesneuwelde modelle
mikrogolf menger skottelgoedwasser
grassnyer stofsuier vrieskas versapper
waarteen waarsku ons huismaats so?
huisraad is deesdae skugterder,
deur klep, prop, draad en pyp
saamgebind tot ’n stomheidseed
wasmasjien tuimeldroër yskas stoof
strykyster broodrooster wekker waaier
waaroor fluister ons huismaats so?
kan tentakels wat toestelle konnekteer
dalk iets in die lug bespeur, ’n ramp,
armageddon, die atmosfeer wat verdamp?

[ 9 ]

Die programvers kondig dit goed aan: “elektroniese harte, meganiese parte” en die leser staan stil by gedigte met afdrukke en sketse. ‘n Mens kan nie help om die kinderfilm Toy story op te roep nie en ‘n kollega in die filosofie wat oor hierdie film ‘n analise gemaak het via Descartes se “cogito ergo sum”.

Daardie tentakels mag dalk iets bespeur?

Bekend aan ons tydsgees word daar erkenning gegee aan ander digters (Elisabeth Eybers in “Welverdiend”, 43; Leonard Cohen in “Dagdroom”, 61; gert vlok nel in “Johannesburg, Someraand”, 67)) soos hierdie gesprek met ‘n tydgenoot Johann Lodewyk Marais duidelik illustreer:

VRAE OOR VERE

Hoe ’n piet-my-vrou daar uitsien moes ek teen dié tyd wis,
maar ek weet nie eers vir welke kleur om uit te kyk
teen doringkoppie of staatsdienswolk nie.
“Liefling, ek stuur vir jou ’n piet-my-vrou”? Klink nie reg nie.
Van ek kan onthou, hoor ek: piet-my-vrou,
maar kon nog nooit een op heterdaad betrap nie –
nie langs vervlugtende goudvisdam of swembad nie.
’n Verskil in veer of predisposisie
tussen mannetjie- en vroutjie-piet-my-vroue?
Of piete-my-vrou? Twee piete vir ’n stuiwer.
Waar om sout te strooi vir vere-inspeksie –
op varsgekapte grasperk of in plumbagoheining?
Piet-my-vrou, Johann Lodewyk Marais het jou
sekerlik van snawel tot vlerkpunt beskryf.
Het jy ’n kuif, dalk die frok van ’n wulpse transvestiet?
Is daar subspesies aan jou stamboom,
vertakkings wat anders gebek-en-klou is –
die gewone-grou-piet-my-vrou,
die rare-blou-gespikkelde-piet-my-vrou,
die gestol-in-verwikkelde-vaart-piet-my-vrou,
die teen-die-skemer-gespykerde-piet-my-vrou,
die oostelike-voorstede-met-bakkie-piet-my-vrou?
Meld aan, Piet-my-vrou, as voorbeeld van jou spesie –
hoekom jou geheimsinnig agter koorsbome hou?
As jy nie oppas nie, Google ek jou.

Hierdie gesprek (en vraagstelling) gaan natuurlik verder terug: ons hoor hier Leipoldt 2., maar nou met die moderne tegnologie waar die digter die retoriese vrae verruim deur selfs na google te gaan vir verdere inligting. In ‘n besondere slim vers word ‘n gesprek met Jan Lion-Cachet gevoer.

GEREFORMEERDE HEILDRONK
OP JAN LION-CACHET

(ná ’n besoek aan Burgersdorp)

as die oggend oopbreek is selfs die winter helder
vlas fladder bo en hier onder is jou beker al koud
die moer en die papbord se vet gestol
maak die boek toe trek die gordyn toe
sê hulle moet die stoof stook hulle moet water kook
en as warrelwinde stofwolke opklits dink jy soms terug
onthou jy winters polders meulens wat knars
en beur en pomp teen vog wat in mure muf
onthou jy hoe pa hout in die herd pak die huis kil
en klam lig skuifel flou oor die vloer stil
lê gragte onder gerwe rook teen die lae lug
dit was lank gelede vir jou ’n skeepsreis ver
na ’n ander vaster land jou mense altyd op vlug
hoe reis jy van die laeland avondland waterland
na hierdie land waar alles bars en los is
waar dorings deur die sole steek
die son die vel se bolwerk breek?

(…)

[46]

Op Litnet verskyn ‘n profiel van hierdie skrywer wat ‘n slim toespelings verhelder. (ATKV-Skrywersalbum: Jan Lion Cachet (1838–1912) - Erika Terblanche | LitNet. Besoek 1 Maart 2014)


op hiérdie vlaktes het jy stuurs jou stoere kerk kom bou

het jy pen en toga opgeneem gedig en betoog
met totius pannevis en hoogenhout sodat ons moedertaal
gehoor kan word in raad kantoor en skoollokaal

[47]


Hierdie vers aktiveer ook die bekende “Di Afrikaanse taal”:


Di Afrikaanse taal

Ek is ’n arm boerenôi,
By fele min geag:
Mar tog is ek fan edel bloed,
En fan ’n hoog geslag.
Uit Holland het my pa gekom,
Na sonnig Afrika;
Uit Frankryk waar di druiftros swel,
Myn liwe mooie ma.

Hul skel my uit fer Hotnots myd;
Mar ek gé daar ni om;
Want an myn lipiis kan jy siin,
Fan wat geslag ek kom.
Soet floei di woordjiis uit myn mond;
Dit het ek fan myn ma;
Mar as ek bid dan hoor je wel,
Ek is ’n kind van pa.

Myn sussi, wat uit Holland kom,
Di hou ferniit haar groot:
Di lug is al te skerp fer haar;
Sy is al amper dood.
Di dokters kom nou bymakaar,
Hul maak tesaam ’n “Bond”;
Mar tog met al die doktery
Word sy nooit weer gesond.

My niggi met haar stywe nek,
Di loop in rooi satyn;
En baing jonkmans loop haar na;
Sy denk hiir baas te syn.
Maar as die awentuurtji kom,
Dan is di klomp by my.
Dis “hartji” voor en “hartji” na:
“Laat ons ’n bitji fry.”

As ek maar eers myn fryer het,
’n Digter fol fan moed;
Een wat my om myself bemin,
En nie mar om myn goed;
Wanneer die fryer tot my kom
Fat ek hom by di hand,
En maak ek hom, hoe swak ek skyn,
Nog koning in di land.

Want ek het onder in my kis
’n Ware towerstaf,
Wat ek nog fan myn ouma het,
En nimand weet daar af.
Hef ek di staf op, “Moedertaal”,
Dan volg di land my na:
En ek is net nou koningin
Fan heel Suid-Afrika.

Erika Terblanche wys daarop dat die bekende Sewe duiwels ook deur J.D. du Toit vergelyk is met Hildebrand se Camera obscura. En die digter Bezuidenhout skryf dan ook ‘n vers waarin die camera obscura-idee ‘n belangrike metafoor is vir die begryp van die geskiedenis. (Ek kom later hierop terug.)

Eco word aangekondig oor die retoriese strategieë : [R]hetoric is the art of saying well that which may or may not betrue, and it is the duty of poets to invent beautiful falsehoods.” – Otto in Baudolino  en die spel tussen beeldende kuns en digkuns is ‘n verdere belangrike kode in hierdie bundel. Die digter is immers ook skilder en vir die liefhebber van die ekfrastiese gedig is hier veel te vinde.

“Digitaliseer” (11) praat eweneens met ander digters (“hoe het dit skielik stil geword”) en ‘n mens hoor ook Boerneef en Olga Kirsch in hierdie gedig verder, wat gelaai word met moderne tegnologie en woede. “Hoe kokerbome breek” (12) is ‘n soort saluut aan Wilma Stockenström se Monsterverse en uitmuntende klip-gedigte.  In “Aansoek om betrekking” (14) is die arbeidsosioloog aan die woord in ‘n satiriese vers wat die ou spanninge tussen wit en swart uitwerk, met ‘n ironies-treffende slot:

Net dít, Mevroutjie, as u een ding sal doen –
as Mevrou my tog maar Tannie sal noem.
Hierdie sosiale gewete vind ons ook in die volgende vers:


MEV. BREIVIK SE KONFYT

(aan die slagoffers by Utøya)

Resep nog helder, maar die pen onseker
as sy die fles etiketteer: Rabarber, Jordbær.
Die datum, 22/7.2011, ná sy die dagblad konsulteer.
Dan die treinrooster, vir ’n besoek aan haar seun
en drie flessies konfyt om saam te neem.
Sal hy oplet hoe die letters bewe?
Die maan is suiker op die stasie se glasdak,
houtbalke ribbe uit tye toe timmermans
nog suiwer kon saag en die lampe konfytflesse
wat steenmure weerkaats, die kleur van aarbei en rabarber.
Dalk nie so donker nie, hierdie treine sonder roet.
Aarbei en rabarber, soveel ligter as bloed.

Die afwisseling tussen rym en halfryme word goed in beheer gehou. Die sentrale vers is die titelvers – met ‘n motto van Walter Benjamin – en begin so:

1

hierdie droom wat ek droom begin in die kombuis
waar ek hebbelikheid en kookboek eenkant los
om strydige elemente deur ’n worsmasjien te wurg
bestanddele verkeerdom te klop en te karring
die brousel arbitrêr die oond in te stamp.

[17]

Die droom verwys hier dan ook na Sheila Cussons se Die swart kombuis, maar nou is daar sprake van “strydige elemente” en begrippe soos wurg / karring / stamp benadruk die moeisaamheid van die proses. Ook die woord “membraan” moet gelees word as ‘n duidelike kode dat die digter hier in gesprek tree met Cussons. Die herhaling van “in hierdie droom wat ek droom” is bykans ‘n soort inkantasie waarin die spreker sy huishoudelike toestelle op die tafel plaas. Dit is ‘n opname van sy ontwikkeling as mens: van ‘n religieuse opvoeding tot sy werk as arbeidsosioloog waarin hy ongeregtighede en ongelykhede opteken en analiseer. Die digter se foto’s oor kerkgeboue op die Versindaba vind beslag in ‘n vers soos “Church going” (23) met ‘n kopknik aan Philip Larkin. Die dreunsang van die dominee word in opposisie geplaas met die meer intellektuele blik (via Frank Lloyd Wright) en die “blye galme” van die ou bestel is duidelik verby. In ‘n gesprek met Marx word daar ten slotte besluit:

Die geskiedenis, liewe vriende,
word selde in fabrieke vervaardig,
soos enige digter wat haar sous werd is weet:
In kombuise word dit opgekook

(“Wat in die kombuis gebeur”, 27).

‘n Mens hoor eweneens Antjie Krog in  die agtergrond en hierdie leser is van mening dat Otters in bronslaai ‘n duidelike interteks is vir die huishoudelike gesprekke en dat Lady Anne die politieke tematiek versterk. Alle digters praat deur ander digters, buikspreek namens hulle, of gebruik ‘n camera obscura  2. om ‘n eie punt te maak:

BESOEK AAN GALPIN SE CAMERA OBSCURA,
GRAHAMSTAD, JULIE 1992

“How are we to read the African landscape? Is it readable at all? Is it readable
only through African eyes, writable only in an African language?”
– J.M. Coetzee, White Writing

Spiraal boontoe, tot in hierdie koepel, waar lig en lens
die horison soos ’n insek op ’n tafelblad laat spartel.
Jy hoef jou kop nie te draai nie. Jy’s ’n krap, ’n trapsuutjies,
dalk ’n hottentotsgot, die periskoop ’n spriet vir jou ronde oog.
Katedraaltorings en ’n stadsaal proklameer: Hiér het Victoria
se beskaafde oog lank gelede ongehinderd geknip.
Straatblok en plein hoekig uitgelê om die landskap te tem
tussen koppies met aalwyne wat die hemel lem.
Galpin, horlosiemaker met ’n sin vir orde, hou alles dop.
Ooglopende wendings, selfs subtiele skuiwe, registreer op die film
van ’n koloniale pupil: ’n dorpskaart vol kleur en tekstuur,
maar met elke simmetriese vorm van hier bo af obskuur.

[28]

Die digterlike oog word hier op verskillende maniere aan bod gebring: wie kyk? waarna word gekyk? En is “ooglopende wendings” ooit neutraal? Selfs ‘n foto – weet ons uit Roland Barthes en Susan Sontag – is gelaai met die subjek se waarneming.

Een van die mees navrante gedigte in hierdie bundel is “Die jaar toe pa die skottelgoedwasser gewen het” (30, 31) waarin die digter se ervaring van sy jeug (en enige nostalgiese herinnering daaraan) helder, dwingend en pynlik beskryf word:

DIE JAAR TOE PA DIE SKOTTELGOEDWASSER
GEWEN HET

Broer, watter jaar was dit nou weer,
voor of ná Pa die skottelgoedwasser gewen het?
Toe ons woonbuurt nog ’n wêreldkaart was –
platgestryk en uitgerol iewers op die afdraandpad
tussen Hoëveld en Bosveld, ’n tussenin plek.
Toe die kerk se klepel nog soos ’n anker kon lui,
al stamp die eggo’s reeds teen ’n winkelsentrummuur.
Ouboet, watter jaar was dit nou weer, voor of ná Pa
die skottelgoedwasser by die bierfees gewen het?
Toe Ma nog uit boeke onthaal het, riviere
grondboontjies en rosyntjies op tinfoelie uitgepak het.
Toe Mamelodi donker Afrika anderkant die buffersone was,
Eersterust ingewig tussen township en fabriek.
Toe Watermeyerstraat die rooster van straatblokke breek
en jy dit onderdorp toe kon oorsteek.
Jy, die een wat die slimste skuif,
wat Pa met skaak kon wen.
Oudste broer, watter jaar was dit nou weer,
voor of ná Pa soveel bier gedrink het
dat hy ’n skottelgoedwasser kon wen?
Die jare gepak soos borde in rakkies,
die masjien spoel sy mond met skuim uit –
linkerkies, regterkies, gorrel en sluk.
Elke nou en dan het ’n koppie gebreek,
soos die dooie mense by Volkskas in Silverton,
– wat was die tannie se naam nou weer?
Oom André wat kla oor die meide by die werk
wat so in die hysbakke poep.
Toe die kafferboom besluit om sy naam te verander
en die tipuana die wind omhels en omdonder, wortels in die lug.

*

Jare later, Broer, moet jy Potchefstroom toe
vir ’n vinnige datum op die egskeidingsrol,
luister na die redes voor jou in die ry:
“Ons het mekaar nie meer lief nie.”
“Ons woon reeds twee jaar nie meer saam nie.”
“Hy het my uitgeskop.”
Oor jóú redes vra ek nie uit nie,
maar soms wonder ek of jy tóé reeds ontsnap het,
voor of ná Pa die skottelgoedwasser gewen het.
’n Bosch, dink ek, toepaslik vir ’n Duitse fees.
Ma was so bly, moes later eers verneem
sy teiken was eintlik die enkelreis oorsee.

[31]

In die gesprek met die broer word die jeug in oënskou geneem. Die broer se egskeiding is net ‘n voorspel vir die pynlike wete dat ook die pa nie meer hart in siel by sy vrou betrokke is nie. Op hierdie indirekte wyse word die trefkrag van die vers verhoog: bykans soos Al Pacino (Michael Corleone) se oomblik van ontboeseming voor die Monsignor in Francis Ford Coppola se The Godfather (Deel II) : Father, I killed my father’s son, father I killed my mother’s son…”.

Daar is ook aangrypende liefdesverse – “Die handpalmleser van Swakopmund”,  34; veral die volgende een is treffend:

KOELKAS

volgens die tweede wet van termodinamika
is verkoeling die meganika
van hitte verwyder, eerder as koue byvoeg:
ook bekend as kriogenie.
koue, my lief, is dus niks anders
as die afwesigheid van hitte nie
en ek wat op die klipvloer bewe
vandat jy nie meer hier is nie.

[42]

Daar is ‘n besonderse blik op landskap:

op morgenzon aangekom
is daar ’n prokureur ’n makelaar
’n ng kerk ’n monument
en ’n kragstasie op die horison
toe ry ek maar verder na standerton

[33]

‘n Mens sou ook kan naspeur hoe die speurende oog, die oog wat kyk in hierdie bundel deurgaans ontgin word. Die digter verwys ook in ‘n vers na homself as ‘n “oopoogkind” (45).

Die hele bundel lewer kommentaar, dikwels implisiet, op die veranderende politieke landskap.

‘n Sentrale vers in die bundel is “Wasmasjien” (57) met sy speelse verwysing na Gertrude Stein se “a rose is a rose is a rose…”. Die wasmasjien was witter as sneeu (die religieuse toespeling), maar is ook ‘n moderne tempel van reiniging met verwysing na die sakramente waarvan die digter praat:

’n wasmasjien is ’n wasmasjien is ’n wasmasjien
maak oop die deur kom binne ek stryk net gou die potplant
voer die gordyne los jou klere by die deur jou obsessie
om wittes van gekleurdes te skei word verskoon hier
jy kan jou bondel inlaai pype koppel knoppies draai
hier werk ons anders met ons monumente
’n wasmasjien is ’n wasmasjien is ’n wasmasjien
moenie rondstaan nie dis oestyd tree aan dat ons die tros
tussen jou wingerdstokke pluk en pars sodat ons die saad
in jou buik uitpeul en wring laat dit tol laat dit wentel
spin in silinders bind in buise ontkiem en nuut laat spruit
hier werk ons anders met ons testamente

’n wasmasjien is ’n wasmasjien is ’n wasmasjien
hoekom huiwer bring jou skimme en spreuke jou hekse fantome
bring jou gode en totems jou bakens en lakens met vlekke
stop alles in die bek klap toe meng seep en versagter
witter as sneeu witter as sneeu ja ons was jou witter as sneeu
hier werk ons anders met ons sakramente
ja bring jou vaders jou kroos jou woorde
al wat ons vra is gelatenheid en natuurlik ’n muurprop ’n kraan
en ’n muntstuk ons wurm jou deur ’n bus draai jou droog
hang jou in neon skrif op jou kraag drif in jou maag
ja hier werk ons anders hier werk ons anders
hier in die skoot van jou wedergeboorte

[57]

Die digter spreek die wasmasjien as ‘n geliefde aan wat selfs “twist” en die film Her (Her (film) - Wikipedia, the free encyclopedia. Besoek  27 Februarie 2014) word hier ook (as onbedoelde interteks?) geaktiveer:


my liefste, liefste wasoutomaat

wat kan ek weet van jou skoonheid en jou aard?
is die maan en môrester slegs punte op ’n kaart?
hulle tol kosmies met vellings aan ’n middelpunt vas
hul wentelbane laat skadu’s deur die ruimte tas
o laat jou trommel pirouette tiekiedraai hiervandaan uitkring
laat jou pole en jou motor reinheid bring
as ek naak voor jou staan wyl jy my klere spin

[60]


Die speelse aanbod van die volgende vers amuseer beslis:


RENT-A-HUSBAND

’n Yskas het ’n kompressor
en ’n oond ’n element.
Een verdamp en kondenseer,
die ander bied weerstand.
Vleis kan ek vries
en dit dan weer braai
deur meters te lees
en knoppies te draai.
Hoe om af te koel en op te warm
weet ek dus goed,
maar helaas, my lief,
as hiérdie onderdele breek
moet jy elders hulp loop soek.

[66]

Daar is al groot gewag gemaak van praat-poësie in Afrikaans; hier het ons dit. Oortuigend en mooi.  Strofe-indeling val dikwels uiteen in drie-reëls; ander kere in vier. Is die triade dalk ‘n Lacaniaanse kopknik na die fyn balans tussen verbeelde-simboliese-Rëele-dimensies? Met die digter as musiekmaker, arbeidsosioloog, skilder/fotograaf immer besig om die verskillende dimensies in beheer te hou? Die sketse by gedigte behoef ook naspeuring en bestudering. Soos die gedig op bladsy 69 wat oor die bladspieël spoel? Dalk ‘n ikoniese “bewys” dat ‘n gedig nie werklik die menslike ellendes en ontsteltenisse kan opvang nie? Dat dit ‘n illusie dat ‘n gedig iets kan “goedmaak” of “heelmaak”? Maar die geliefde maak dit alles wel die moeite werd vir die digter:

dít alles skeel my nie as ek jou by die hek sien inry nie
hoor hoe jy die deur oopsluit nie
alles wat die lug indamp stol en word solied
alles wat profaan is word heilig
en kyk ek met my dronk oë na dit wat werklik saak maak

Daar is vele kodes wat die akademiese leser nog verder kan opvolg: Walter Benjamin, J.M. Coetzee se “white writing” en of wit mense werklik die landskap van Afrika kan weergee, die (Suid)-Afrikaanse platteland se verval (hieroor het die digter lieflike foto’s geneem en op sy blog op Versindaba geplaas), rotsgravures en Lucy Lloyd sodat die leser die nou teenoor die toentertyd kan plaas:

Eintlik niks besonders nie – huishoudelike toestelle
uit ’n ander land, skraapsels van ’n vroeër verblyf.
Eendag sal lawa nogmaals boontoe beur
en alles wéér metamorfeer.

[72]

*

Dit is ‘n besondere tweede bundel wat tegnies goed afgewerk het en intellektuele vrae vra oor die mens se posisie binne sy (haar) samelewing, maar sonder om die krag van die digkuns te verloën.

My resensie het ek van die PDF geskryf. (Joan Hambidge)

Endnote:

1. Frank Kermode. 1989. An appetite for poetry. Essays in literary interpretation. Londen: Fontana Press.

2. Sekretarisvoël met jou lange bene,
Met jou penne agter die ore styf,
Met jou stadige stappies, wat maak jy hier?

Sekretarisvoël met jou lange bene,
Met jou vaalgrys vere en lang, lang lyf,
Met jou groot, groot oë, wat maak jy hier?

Oom Gert vertel en ander gedigte/Slampamperliedjies - Wikisource


3.  Camera obscura - Wikipedia, the free encyclopedia. Besoek 27 Februarie 2014:


The camera obscura (Latin; camera for “vaulted chamber/room”, obscura for “dark”, together “darkened chamber/room”; plural: camera obscuras or camerae obscurae) is an optical device that projects an image of its surroundings on a screen. It is used in drawing and for entertainment, and was one of the inventions that led to photography and the camera. The device consists of a box or room with a hole in one side. Light from an external scene passes through the hole and strikes a surface inside, where it is reproduced, rotated 180 degrees (thus upside-down), but with color and perspective preserved. The image can be projected onto paper, and can then be traced to produce a highly accurate representation. The largest camera obscura in the world is on Constitution Hill in Aberystwyth, Wales.


Using mirrors, as in the 18th-century overhead version [...] it is possible to project a right-side-up image. Another more portable type is a box with an angled mirror projecting onto tracing paper placed on the glass top, the image being upright as viewed from the back.

As the pinhole is made smaller, the image gets sharper, but the projected image becomes dimmer. With too small a pinhole, however, the sharpness worsens, due to diffraction. Some practical camera obscuras use a lens rather than a pinhole because it allows a larger aperture, giving a usable brightness while maintaining focus.

Camera obscura

Monday, March 17, 2014

Die resepsie van Johann de Lange se Vaarwel, my effens bevlekte held



Vaarwel, my effens bevlekte held

Vaarwel, my effens bevlekte held is ‘n bundel waarin die digkuns as talige proses opnuut na vore kom en die tematiek van die homoseksuele bestaan ontgin word. Daar is natuurverse en ‘n gesprek met ander digters en vroeë verse. Steeds is daar verse oor bekende suicidaires en die tragiese lot van Ingrid Jonker en Marilyn Monroe word steeds ondersoek. ’n Ryk ontginning van die numineuse en die metafisika word in hierdie bundel aangetref met ‘n soeke na heel-wording (die mandala in Jungiaanse terme). Vervolgens word die vier belangrikste besprekings volledig geplaas (Versindaba, Litnet, Beeld en Tydskrif vir letterkunde).

Die volgende kodes word by ‘n herlees van belang:

1. die voorblad van Chris Diederichs wat heet Death of the inside warrior wat die aflegging van die ou self beklemtoon. Dit is dan so beskou ‘n bundel van individuasie en die twee figure op die voorblad is as't ware ‘n boksmaat, skermmaat in Louw se terme. Ego en alter-ego, maar ook nuwe, soberder digter teenoor die cruiser. ‘n Mens vind in hierdie bundel telkens verwysings na onttrekking en stilte wat in die volgende bundel, Stil punt van die aarde, vérder uitgewerk word.

2. die ars poetica of self-refleksiewe gedigte wat aandag gee aan taal (“Woorde is my kontinent, / & poësie is my republiek”, 9) word reeds in die programgedig “Woorde” aangetref. De Lange se soeke na die regte woord, word telkens deur lesers uitgewys. ‘n Gedig soos “Vismot” (11) word weer vanuit ‘n ander hoek beskou in Stil punt van die aarde in die vers “Insek”:

Nietig, maar in elke opsig volmaak,
gooi jy, hoe gering ook,
jou skadu,
‘n delikate fyn silhoeët,
onwesenlike klein kamee

tot die fynste detail afgewerk:
die spits skubbe op jou lyf,
jou geartikuleerde harnas
wat die lig vang
& soos olie op water iriseer.

Jy is ‘n stralende stippel.
‘n Kirliaanse korona.
Ek wou jou net o-so-ligweg
aanraak, maar verbrysel jou
onder my vingertop.

Onsigbaar vir my growwer oog
is die besonderhede van jou
verbryseling: net ‘n vuil strepie
sigbaar, klein soos ‘n cédille,
op die onbeskrewe vel papier.

(31)

Die dubbelloop-aksie tussen die twee bundels is nou vanuit ‘n agterna-perspektief opvallend. Daar is myns insiens eintlik sprake van ‘n triptiek tussen Vaarwel, my effens bevlekte held, Stil punt van die aarde en Algebra van nood aantoonbaar in die “ligte sirkels van algebra” (13).  Hierdie sirkelgang dui op die individuasie-proses of heelwording in die digter se gemoed. “Brueghel in Parow” (37) vind sy pendant in die voortreflike “Double exposure” (109) in die jongste bundel:

Double exposure

Oor wat wanskape is, of gruwelik
was die ou meesters wys. Hoe goed begryp hulle
die onmenslike weersin, die weerkaatsing
as een opkyk van sy foie gras vás
in ‘n gesig vasgedruk teen die glas;
of bejaardes wat verwilderd in tehuise lê
& wag & pleit vir die langbegeerde uitkoms.
Babas saamgesiamees, of sonder ledemate,
& kinders wat kaalkop & gedreineer glimlag
deur die chemo, tot viering van defekte gene.
Op TV paradeer skoonheidskoninginne
van alle ouderdomme oorryp & opgesmuk.
Op ‘n ander kanaal wag ‘n aasvoël aartsgeduldig
vir die kind met verhongering se grimas
om stadig op sy hurke te sit-sterf.
‘n Junkie bedel by verkeersligte,
skaam vir sy stigmas van die naald.

Op Zapruder se film, kyk
hoe al die kameras heel tydsaam
dog onkeerbaar wegkeer van die sluipskutter,
of ophou verfilm sekondes voor die raampie
wat die misterie sou ontrafel het. Die fokus
was elders, & dit was ‘n belangrike mislukking,
perfekte weer & fotograwe ten spyt.
Twee vliegtuie verdwyn vlammend in die Twin Towers
terwyl ‘n stad ontwaak onder gunstige weervoorspellings.
Die vrou wat uit haar juweelkissie iets kosbaars kies,
is te besig om te sien hoe ‘n man gekruisig
verby vaal verdiepings val.
Sy maak reg vir ‘n groot onthaal,
& grimeer rustig & met sorg
die gesig wat na haar terugstaar in die antieke spieël.

(109)

“Hand-held” (43) pleit om ‘n saamlees met “Jake van Londen” (53) in Stil punt van die aarde.

3. Die natuurverse is egter meer as natuurverse soos die vers “Binnehof” (19) dan ook aantoon. Die Vermeer-lig val die kamer binne “onberaam” en tog dwing die digter sy leser voortdurend om met ‘n spel van tekens te speel: Framing the sign soos Jonathan Culler dit definieer in sy studie (Basil Blackwell, 1988). Dat die leser semioties moet lees, word in ‘n vers soos “Duisendpoot” (24) beklemtoon met die “listige S” van die duisendpoot se lyf! Die teken as teiken, kan ‘n mens uitroep. Die speurende oog kyk na die hemelruim (die Niet & Al) met sy smal pupil. Voortdurend vind hy tekens wat hy ‘n verband bring met die oënskynlik teenstrydige. Alles word spieëlbeelde van mekaar (“Sneeureier”, 31).

4. die seksuele dimensie wat in “Platonies” - na aanleiding van Auden - gelees kan word as ‘n aflegging van liggaamlike uitbundigheid en ‘n oorgang na die metafisiese dimensie, bykans asof hierdie magistrale herdigting ‘n afskeid aan liggaamlikheid is.

5. herdigtings en intertekste is eweneens opvallend by ‘n her-lees van hierdie bundel wat op ‘n uiters gesofistikeerde wyse gelees kan word as ‘n digterlike bestekopname. “Alleenspraak by donkermaan” (35) maak ‘n kniebuiging na N.P. van Wyk Louw met die opsetlike beeld van die “digterlike maan”! “Afskryf” (82) heraktiveer die ou-ou obsessie met Ingrid Jonker wat regdeur die digkuns loop.

6. die beeldverse soos oor Wilde, Tsjaikofski en Uys Krige (o.a.) vind weer hul antwoorde in Stil punt van die aarde met onder andere verse oor Warhol, Pavarotti en Boerneef (o.a.) Die titel is immers ‘n huldeblyk aan een van Afrikaans se grootste beelddigters Johan van Wyk.

7. die lykdigte vir die gestorwe diere word in beide bundels tot ‘n hoogtepunt gevoer.

*

Hunkering se grein: Vaarwel, my effens bevlekte held
Joan Hambidge (Versindaba)

Kort na die verskyning van Weerlig van die ongeloof, ‘n besondere knap bundel met kwatryne en vierreëlige verse, verskyn daar ‘n bundel Vaarwel, my effens bevlekte held met ‘n besondere mooi omslag van Christiaan Diedericks “Death of the inside warrior”, wat reeds die toonaard van hierdie bundel aandui, te wete die aflegging van die ouer self, die cruising digter en die soektog na heelheid. Weerlig van die ongeloof is ‘n oorgangsbundel om tot ‘n beter begrip te kom van Vaarwel, my effens bevlekte held, kortliks dan ook iets oor die sogenaamde kwatrynbundel wat tussen Algebra van nood en die jongste bundel aflegging staan. “Vaarwel” dui op, finaliteit en hierdie titel speel in op ‘n reël van Johan van Wyk. “Bevlekte” aktiveer die vele verse van self-bevlekking, sover terug as Snel grys fantoom wat die gesprek met Van Wyk Louw aktiveer.

Johan van Wyk

Die bundeltitel verwys na ‘n gedig van Johan van Wyk:

Vader Vark

Vader Vark
het na die oorlog gegaan en Moeder
die riviersloepmaagd is in rosige stukke
gekruisig; daar is rommel op die dokke,
die flou aroma van spelende robbe
en die klank van sy horing
op soek na ‘n dooie nimf.
Vaarwel my effens bevlekte held.

In hierdie bundel word die programgedig ars poëties gerig en die digter posisioneer homself teen die oorrompelende digproses as ‘n kontinent. In “Taal” (10) word die gedig verbind aan die Pegasus-beeld waar die digter stoei met die onbuigsame woord, maar uiteindelik ten spyte van die onbuigsaamheid daarvan, steeds in die saal bly.

Gesprekke met bekende voorgangers (Marais, Cussons, Louw) word in “Vismot” (11) aan die orde gestel in ‘n soort aweregse ars poëtica. Wat hierdie bundel besonder interessant en opwindend maak, is die herskrywing van vorige gedigte (die programvers speel byvoorbeeld in op vorige verse oor die San Andreas-fout) en die hiermee gepaardgaande gesprek met digters wat ons ook al aangetref het soos Marais, Louw, Cussons en andere. Meer as ooit tevore, is die bewuswees van die digproses as ‘n talige proses:

Die digter is eweneens ‘n sonderlinge dier.
Uit sy vrugbare penpunt kom voort:
vlugte, blou seereise & aardse sange,
galeie & oorloë. Sy skryf is ‘n gier
na roem, of seks, hy laat ander
aan sy pen ry, skryf uit wraak
of weerwraak, of om te plesier.
Hy los sy spore op papier.

(“Narwal”, 12)

Die “Leeuvis” (22) wat gesuspendeerd agter glas hang, is ‘n beeld vir die skryfproses: net soos wat die vis ‘n “onwesenlike watermerk” is, verplaas die gedig net soveel veerlig wit. Beide die leeuvis en die gedig is objekte wat getransformeer is: die vis is eers iets wat op ‘n niksvermoedende prooi wag; later lyk dit soos ‘n beskilderde objek. Die gedig spruit immers eers uit iets wat beleef is en dan beskryf word. Die begrip hologram is hier die kode vir die begryp van die gedig waar vis en gedig één word.

Benewens die skryfproses word die homo-erotiese tematiek ook ontgin, onder andere in die uitstekende vertaling van Auden se oorrompelende vers, hier getitel “Platonies” (59).  Ook die herdigting van Takahashi Mutsuo “Myself met ‘n motorfiets” (op Litnet) dra hierdie tematiek besonder helder oor. Die sterk natuurverse is eweneens weer deel van die tematiek. Dit is egter méér as ‘n blote natuurvers, omdat die natuurgegewe of landskap immer aan ‘n groter metafisika verbind word soos in die vers “Genade” (17):

Genade

Ek wou hom vinnig red
van die skroeiende lug,
smak hom neer & gryp ‘n mes
vir vinnig sny nét agter die kieu –
Maar my lem was stomp.
Nou staar die aluminiumfoelieoog
emosieloos & onbevrees –
die lyf spartel glibberig in my greep,
‘n silwer reënboog half verslyt,
& die mond gaap oop & toe
in geluidlose verwyt.

Hierdie vers met sy sterk epifaniese moment, aktiveer die digkuns van Sheila Cussons. Die gelykstelling van die vis se lyf as ‘n silwer reënboog, verbind die aardse met die metafisiese. Die vis is ook ichtus, simbool van die Christelike geloof. Die vis buite die water kan nie oorleef nie. Die spreker wou die vis red, maar word gedwing om hom dood te maak, juis omdat die vis buite die water blootgestel is. Die spreker is egter nie in staat om die vis vinnig dood te maak nie, omdat die lem van die mes stomp is. Iets wat die spreker in ‘n daad van genade wou uitvoer, lei egter tot ‘n (self)verwyt. Hierdie komplekse vers aktiveer verskillende aspekte van die menslike lewe: geloof, die verbintenis tussen lewe én dood en uiteindelik hoe die skryfproses ‘n tydsame proses is wat die spreker vasvang tussen verskillende dimensies. In “Duisendpoot” (24) word die metafisika van die biddende en vloekende duisendpoot ook ontgin. Die geslote sirkel of mandala beteken hy bid; wanneer hy wild krul of kartel beteken hy vloek God.

Die verwysing na beeldende kunstenaars (soos Rembrandt en Vermeer) maak die gegewe groter. In “Binnehof” (19) word die stilte en wit lig van Vermeer geaktiveer om volledige eensaamheid te vergestalt; in “Stillewe met tulp” (20) word met die helder kleure van die tulpe die kontras met die donkerder Rembrandt geaktiveer. Hierdie gedig benut die paradoks – iets waarin De Lange uitmunt: Weens die onafheid, die fout het die twee mekaar geliefdes mekaar lief.

“Evolusie van die oog” (29) is ‘n sentrale vers in die bundel waar die blikhoek op die jeug en die verganklikheid van alles telkens onder die loep kom. Dit word deur sterk natuurbeelde gedra en in haikoe-agtige vers word die weerloosheid van alles weergegee:

Kroonden

Die kroonden lê omgeval
beenwit grynswit in die son.

(30)

Die vers “Mausoleum” (90) word tereg as ‘n visioen getipeer met die sterk toespelings op Cussons. Die gedigte raak nou afwerend; dit beskerm nie meer die spreker teen pyn of ellende nie.

Wat die verganklikheid van die liefde betref, waarskynlik een van die sterkste verse in die bundel, is die gedig “Brueghel in Parow” (37), wat inspeel op 9/11, en terselfdertyd praat met Auden se klassieke vers “Musée des Beaux Arts”: “About suffering they were never wrong, / The old masters”.  Hierteenoor staan die kragtige jeugherinnering in “Oom Niek” (39) en die “boetpsalms” van ‘n teisterende oom wat die spreker as volwassene nou ervaar en inspeel op die ander verse rondom skuld en verwyt. Die ouma word bykans ‘n mitiese figuur en sy word verbind aan die Kristeviaanse chora, daar waar digterlike taal skuilhou: die pre-simboliese of simbiotiese dimensie.

Vye
vir Joan

My ouma stuur my na ‘n boord
om vye te gaan pluk. My vingers
proef die skurwe vel, my tong
flikker oor iets ontwyk-

end soos ‘n woord,
of proe ek reeds die antidoot
van ‘n gedig? Die mandjie, soos ‘n lyf,
rus rond & kwesbaar in haar skoot.

(41)

Die minnaar (“My minnaar”, 44) word gekoppel aan die sterk Jeffrey Dahmer-verse uit vorige bundels waar die liefde gesien word as grieselig en veral in die skryfproses word die geliefde doodgemaak.

“Nóg die heuning nóg die by” (45) neem hierdie proses verder wanneer die spreker afreken met ‘n jeugdige persoon se ervarings van gay-wees met die klinkende en siniese slot:

Mooi om na te kyk, selfs te begeer, of atleties te gebruik.
Maar daai untravelled fuck sal jou immer bly ontwyk.

Die speurende leser sal vele intertekste kan uittorring wat deur die vaardige digter verskuil word.

Die seksuele is immer ‘n “republiek van begeerte”, “hunkering se grein”, soos die vers wat eindig op ‘n reël van Cussons dan ook aandui.

Marilyn Monroe kom weer onder die loep in ‘n vers, ironies beskryf as ‘n optelgedig, waar sy buite beeld (dus “off camera”) staan en nie die persona MM is nie. Hierdie vers rig dikwels ander verse in hul toevallige, dog skerp waarnemings. Alles is ook reeds geskryf in die digterlike oeuvre, maar elke vers keer terug na ou temas op ‘n nuwe wyse: inderdaad ‘n nuwe liedjie op ‘n ou deuntjie. Portretverse bekend aan hierdie digterskap, word uitsonderlik uitgevoer in die gedig oor Uys Krige: “In memoriam: Uys Krige” (74), wat die Spaanse denk- en leefwêreld verder voer. Daar is eweneens verse oor Anne Frank en Tsjaikofski. Hiermee saam loop die religieuse stramien deur die bundel tot uitvoer gebring in verse soos “Die diensbaarheid van bome” (71), en “Google Golgota” (93).

West Washington Bridge

Die gedig oor John Berryman se selfmoord “Skielik skemer” (78) ondersoek die implikasies van selfmoord rondom uitdrukkings soos “water onder die brug” en “oor die muur”.

Skielik skemer
– What happen then, Mr Bones?
– I had a most marvellous   piece of luck. I died.
John Berryman

Hoe dikwels het jy nie deur jou kantoorvenster
na die brug gestaar nie. Gewonder of dit jou weg
kon vat. Soos Hart Crane oor die relings
van die ss. Orizaba & in sy vaar-
waters in. Hy het glo sterk & doelgerig wéggeswem,
sy skoene netjies op die dek.

Art Hitman, skryn-
werker op kampus het jou op die brugreling sien sit,
met ‘n streep weg & teen die grein,
voor jy sonder terugkyk vooroor gekantel het
om buite sig skipbreuk te ly, die grys beton te vlek.
Uitgeken net aan jou bril & ‘n blanko tjek.

Jou laaste gedig is sonder slot: ‘n eerste weergawe
van jou dood wat jy op jou lessenaar vir Kate wou los
om te lees. Ten slotte trek jy ‘n laag-
waterlyn daardeur & smyt dit in die snippermandjie vir Kate
om op af te kom. Maar toe was jy al oor die muur
& water onder die brug. Vaarwel, my effens bevlekte held.

Hierdie gedig aktiveer die titel van die bundel en so beskou, is Berryman (& die ampersand) ‘n sentrale vers in die bundel.

In die lang galery van selfmoordverse en verse wat handel oor die dood van bekende figure soos Eugène N. Marais, Ernst van Heerden en Koos Prinsloo, o.a. word die spreker in die vers volledig een met die onderwerp. Die toeval van Art Hitman, die skrynwerker wat die digter op die reling sien sit, beklemtoon hoe die digterlike prosedure dikwels op blote geluk en toeval berus. Hiermee saam is die digter ook besig met ‘n bewuste spel soos in die parodie op Jonker se “Bitterbessie dagbreek” in die gedig “afskryf” (82). (Deesdae moet toestemming verleen word wanneer gedigte gebruik en geparodieer word van Jonker, ‘n onhoudbare praktyk.) 

In die voorlaaste gedeelte word die religieuse en die primordiale aangespreek. In die manjifieke “Tzimtzum” (89) word al die motiewe in die bundel saamgesnoer in ‘n veelvlakkige vers: die religieuse, die seksuele, die aflegging van die self, die dood van die vader (wat soos ‘n swart draad deur die digkuns loop), ontdekkingsreise wat die wêreld verander het, ensomeer. Die moderne tegnologie word goed benut in “Google Golgota” en “Poste restante Auschwitz, 1945” (95). Die bundel sluit op persoonlike verlies, die aflegging van ‘n verhouding en die dood van katte, met die siniese konklusie in ‘n amper laaste vers (105):

Totdat niks oorbly nie

Totdat niks oorbly nie. Absoluut
niks. Net die naam van die nag
herhaal in ‘n somber slaap,

die omvattende nag in die leegte
& ‘n verdwaalde koorsboom
se eensame saluut.

Die bundel sluit met ‘n sirkelgang. Die slotvers neem die leser terug na die begin van die bundel, na die talige ontdekking en met die wete dat die digterlike ondersoek en bedryf uiteindelik die enigste sinvolle aksie is.

Vaarwel, my effens bevlekte held kan ook gelees word as ‘n bundel van individuasie of heelwording. Reeds die motto’s “Seeing is bereaving” van Judith Goldman en “A word is elegy to what it signifies” van Robert Hass sluit sterk aan by die verliestema in De Lange se werk. Maar die verlies of die afwesige geliefde/vader word nou met groter gelatenheid aanvaar en dit is asof die digter die taal, die republiek van woorde, met groter drif en beheer ontgin. In Jungiaanse terme is hier dan sprake van individuasie: die digter keer bykans afstandelik terug na dieselfde temas en kan dit nou volledig in die oog kyk. (Die voorblad aktiveer immers die opposisie tussen ‘n worstelende engel en demoon.) Die “steil paradokse”, soos dit in openingsgedig staan, kan bestyg word. Die foutlyne kan genavigeer en erken word; daar word nie weggeskram van die beperkinge en foute in die self nie. Die volgende gedig is volstrek ‘n vers van individuasie:

Cirque de soleil

Die Vitruviaanse man rol
verby in dubbelhoepels

& akrobate onder koepels
in veldun kostuums sweef

in halfspirale swaartekrag gevang.
Gimnaste met bepoeierde greep gryp

& los, & koorddansers elk met ‘n sweefstok
ballet ligvoets gebalanseerd

& alles tol binne die ligte
& ligte sirkels van die algebra.

(13)

In Agon – Towards a theory of revisionism (Oxford University Press, 1982) skryf Harold Bloom verder oor die angs van beïnvloeding. De Lange se werk vra vir ‘n analise via die heterodokse Gnostiek en sy gesprek met Van Wyk Louw en Cussons. ‘n Mens dink hier aan Bloom se lesing van Wallace Stevens:

It is the sibyl of the self,
The self as sibyl, whose diamond,
Whose chiefest embracing of all wealth
Is poverty, whose jewel found
At the exactest centre of the earth
Is need… (13, 14).

Daar is geen tekste nie, net uiteindelik die self. “Waar alles ook al begin, uiteindelik… word ‘n ou onskuld / opnuut aangeleer” skryf De Lange in die aflegging van die ouer, cruising self om tot self-insig te kom in hierdie boek van afskeid & vertrek.

Uiteindelik het daar balans in die gemoed van die digterlike spreker gekom en die “ligte sirkels van die algebra” is die nood nou afgelê.

Die sweefstokkunstenaar soos die nar

Die sweefstokkunstenaar soos die koord-
danser weet van tydsberekening
& van die swaartepunt se gryp
& los, dat die een knap by die ander hoort.

Ook die nar verstaan om ‘n grap
te maak of te vertel, vereis begrip
van spanning skep & skietgee
soos ‘n karwats of ‘n skoot wat klap.

(14)

Alles gaan nou om tydsberekening: ook die skryf van ‘n gedig eis van die digter die regte oomblik. Juis omdat alles in hierdie bundel in die teken van individuasie staan, is daar verse oor stillewes en etlike religieuse of spirituele verse. Gedigte waarin die numineuse na vore kom, is uiteraard bekend aan hierdie fase in ‘n digter se bestaan. Die sewe verskillende afdelingtitels aktiveer hierdie proses: Republiek van woorde, Wisseling, Hunkering se grein, In die vlees, Skielik skemer, Google Golgota, tot I resign myself to the dusk.

Dit is ‘n bundel wat waarskynlik vergelykings sal uitlok met Die algebra van nood, die groot bekroonde bundel. Dit sal ‘n saamlees oproep soos tussen Wordende naak en Nagsweet. Dit is ‘n bundel wat besondere aanspraak maak op die leser, emosioneel en intellektueel. Die religieuse tematiek (soos in “Google Golgota”, (93) en “Armageddon” (85) en die aangrypende “Die diensbaarheid van bome” op bladsy 71 waarin Jesus se liefde vir bome verironiseer word), liefdesverdriet en ontgogeling (“Totdat niks oorbly nie” (105) en die dood van geliefde diere; die besondere hantering van die paradoks en die ontginning van found poetry (soos in “Rust-mijn-ziel, ‘n droom” (99), die ontginning van drome en visioene, die gesprek met Harold Bloom (“Tzimtzun”, 89) en natuurlik Cussons en Van Wyk Louw (veral Alleenspraak) wys op die ryk geskakeerdheid van die bundel. Ter opsomming: Verskeie digters kom aan bod (Yeats, Auden, Theodor Roethke, Krige, Kafavis, Jonker…) en skilders soos Rembrandt en Vermeer, komponiste soos Paganini en Tsjaikofski word nuut bekyk. Marilyn Monroe, hoe dan anders?, word opnuut onder die soeklig geplaas. Imponerend is die sterk slotte en die inskryf op ‘n ander se wysie soos “Gedig wat eindig met ‘n reël van Cussons” (54).

Dit is ‘n fyn afgeronde bundel wat sterk aanspraak maak op sowel die emosie as intellek. Die algebra van nood word hier ‘n algebra van sekerheid.

Opmerklik is die kreatiewe stroom die afgelope tyd en wat eweneens vermelding verdien, is die besondere knap vertalings en herdigtings op die digter se blog: Kaapse paragrawe.

Moenie jou laat bluf nie. Selfs ‘n vinnige aantekening met die linkerhand is tegnies in beheer.

*

Johann de Lange: Vaarwel, my effens bevlekte held
Henning Pieterse (Beeld)

Vaarwel, my effens bevlekte held is Johann de Lange se tiende digbundel (Judasoog: ‘n keur hier uitgesluit) en volg knap op die hakke van Weerlig van die ongeloof (2011) en die Hertzogprys-bekroonde Die algebra van nood (2009).

Die titel en die kragtige bandontwerp (‘n kunswerk van Christiaan Diedericks, “Death of the inside warrior”) roep die aflegging van aspekte van die self op. In “Skielik skemer” word die titel van toepassing gemaak op die digter John Berryman wat in 1972 selfmoord gepleeg het, maar dit word deurgetrek met betrekking tot die liriese subjek in verskeie verse en metonimies van toepassing gemaak op die korpus van De Lange se vorige bundels.


By wyse van kursoriese verwysings en aanhalings, tematiek en toonaard tree hierdie bundel tree in interaksie en gesprek met verskeie van De Lange se bundels. Daar is die immer aanwesige bemoeienis met die wóórd self; een van die bundelmotto’s is dié van Robert Hass: “A word is elegy to what it signifies”. Die eerste van sewe afdelings is getitel “Republiek van woorde” en in die eerste gedig lees ons: “Woorde is my kontinent,/& poësie is my republiek” (p 9). “Sneeureier” en “Waterbome” roep “Flaminke” uit die digter se debuut, Akwarelle van die dors, in herinnering; die fragment “Als een dar dolzinnig” (uit die gedig “Nóg die heuning nóg die by”) slaan ook op dié vermelde bundel se motto en in “Sunday morning coming down” word Wordende naak opgeroep. ‘n Band word gelê met Die algebra van nood in “Cirque du soleil”.

Reeds bekend uit vorige bundels is die gay-erotiese tematiek, kunsteoretiese besinnings oor die skryfdaad en poësie en verhelderende blikke op verskeie ikone uit die digterlike, musiek- en rolprentwêreld.

In die eerste afdeling is daar fyn gedigte oor woorde, taal en digterskap. Die tema van aflegging word versterk in die tweede afdeling, “Wisseling”. Hier staan die uitstekende “Leeuvis”, met sy simboliese toepassing op gedig-maak in die tweede deel van die gedig:
Leeuvis

2
Die leeuvis is ‘n stekelige vlot
van ryspapier beskilder
in roesbruin & loodglit
-  onwesenlike watermerk –
lid vir lid druk hy
teen die water terug
met sy soortlike gewig.
Die gedig woord vir woord
verplaas presies net sóveel
veerlig wit.  (p 22)

Daar is wel die aflegging van “lywe & leegtes/& die leegtes van lywe/wat my gebede & beddens vul” in “Alleenspraak by donkermaan, p 35” en die liriese subjek mag dalk meen “Ek’s nie langer jagtig nie” (“Nóg die heuning nóg die by”, p 46), maar die erotiese verse in afdeling III (“Hunkering se grein”) het dieselfde trefkrag as talle verse in Nagsweet, een van die digter se hoogtepunte. Reëele cruising word nou verplaas na kuberhokkies.

“Platonies” (Afdeling IV, “In die vlees”) is ‘n kragtige vertaling en verwerking van Auden se “A day for a lay” (latere titel: “The platonic blow”): “Dit was ‘n lentedag, net die dag vir ‘n lê ...” (p 59).

In afdeling V, “Skielik skemer”, is daar enkele mindere verse (gemeet teen die peil van die ander) soos “Suiwer Africana”, “Die diensbaarheid van bome” en “Ikone”. Ander gedigte in hierdie afdeling, soos “Pjotr Iljitsj Tsjaikofski”, “Oor die veiling van Wilde se liefdesbriewe”, “Skielik skemer”, die briljant speelse en spulse “Paganini se G-string” en “Temper”, sit weer die hoë standaard voort.

In “Google Golgotha”, die sesde afdeling, staan van die sterkste verse in die bundel. In die gelyknamige gedig word gespekuleer oor wat op die sosiale netwerke sou gebeur indien Christus vandag gekruisig sou word. “Mausoleum” werk met die droom-alchemie van ‘n Achterberg en in die uitstekende “Tzimtzum” (die Hebreeus-Kabbalistiese term vir God se sametrekking van lig om daarbinne ‘n heelal te skep) ontvou ‘n grootse kosmologiese gegewe, van mikro- tot makrovlak (kyk ook “Brandwind” en “My minnaar” vir soortgelyke kosmiese perspektiewe op die liefde.)

Die somber sewende afdeling heet “I resign myself to the dusk”. Verganklikheid, smart, dood en selfmoord – durende temas in De Lange se oeuvre – kom hier aan die bod. Die slotgedig, “Aandlied”, werk met die paradokse van hegting en ontbinding van alle elemente en loop uit op die slotstrofe: “Hoe ontheg ‘n hart hom van ‘n heelal/wat aanhou sê: Begin, begin, begin!” (p 107). Ook in hierdie afdeling is die pragtige “Rust-mijn-ziel, ‘n droom”:

vry na ‘n droom van Hennie Aucamp

Altyd weer dieselfde droom: winter, & nag
op die Stormberge. Ek is verlate, oud & dors getrek,
kom aan te voet waar Rust-mijn-ziel altoos wag.

Van die opstal is net ‘n murasie oor. Tolbos & sand
bied geen toeverlaat. Net die een vertrek
staan desolaat: die kombuis met ‘n lig wat brand.

Ma sit voor die swart stofie met sy krom pote op die teëls.
Die tafel staan gedek, & by my ou eetplek
is daar netjies ‘n stapeltjie pos met buitelandse seëls.

Ek gaan sit & in my hande lig ek hare, koud en kromgetrek,
& streel hulle of ek vir ‘n oorsig kon vergoed, of ‘n gebrek. (p 99).

Vaarwel my effens bevlekte held is op dieselfde hoë peil as Die algebra van nood. Hier is ‘n digter op die kruin van sy kragte, tegnies en vormlik, en ‘n liriese subjek wat sê: “Hier groei ek al taaier in verby-/gegane dinge vas, vermy einders/& smag al gisterend na die hier-&-nou” (“Berglandskappe” p 25).

*

Die woord leef in Vaarwel, my effens bevlekte held
Henning Snyman (Litnet, 23 Maart 2013)

Dit is duidelik dat Johann de Lange ‘n besonder geïnspireerde fase in sy digterlike loopbaan ervaar: na ‘n lang stilswye verskyn Die algebra van nood, wat ‘n Hertzogprys meebring, toe die kwatrynbundel Weerlig van die ongeloof, waarin die digter hom as ‘n meester van hierdie moeilike versvorm bewys, en nou Vaarwel, my effens bevlekte held. Tussendeur het daar ook nog ‘n keur van De Lange se gedigte verskyn onder die titel Judasoog. Die drie nuwe bundels saam met die gedigte wat vir Judasoog gekies is, is sekerlik ‘n studie wat wag om vorm te kry.

As ‘n mens ‘n enkele tema by De Lange moet uitsonder – en dít is altyd gewaagd en omstrede – sou dit “die verkenning van die grense van die woord” kon wees. In navolging van veral die werk van Cussons en Van Wyk Louw, en in mindere mate Wilma Stockenström, is die skoonheid van ‘n enkele reël of die uitlig van ‘n bepaalde woord sentraal by De Lange. Hierdie digter werk met groot ontsag met ‘n woord, verken sy moontlikhede en bepaal met sorg die posisie van ‘n woord binne die sinskonteks. Breytenbach speel met woorde, soms selfs effe onverantwoordelik, maar De Lange gee aan die woord die mistiek en die musiek om dit in klank en betekenis te laat klink. ‘n Digter met minder geloof in die krag van die woord mag met woordspel tegnies verrassende effekte bereik, maar dit bly dikwels steek in daardie moment. By Johann de Lange leef die woord, subtiel en bedrieglik onopvallend.

Gelees teen die agtergrond van die talle eksplisiete erotiese en seksueel plat terme in sy werk, sou ‘n leser die vorige stelling wil kwalifiseer. Tog nie, want deur die gebruik van hierdie terme beklemtoon hy nie die sogenaamde skokkende dinge nie, maar bevry hy die plat term uit die gevangenskap van vulgariteit en gee daaraan sin binne die groter raamwerk van die gedig. De Lange is nie ‘n digter wat pervers wil wees nie; daarvoor is sy digkuns te getrou aan die woord en sy mistieke betekenis. Per slot van rekening: Is die “skokkende” woorde ooit regtig skokkend? Verkeerd geplaas, kan dit bloot vulgêre smaak beklemtoon.

Johann de Lange se gedigte getuig van integriteit. In die naam van literêre modes wat kom en gaan, kan geredeneer word dat ‘n literêre teks geen aanspraak hoef te maak op teks-integriteit nie. ‘n Werklik goeie teks sal egter sy integriteit behou, en ‘n digter wat sou aankondig dat sy of haar gedigte nie aan die eise van die woord en sy intrinsieke waarde getrou hoef te wees nie, skuil na alle waarskynlikheid agter ‘n (deursigtige) literêre vyeblaar. De Lange se verse oortuig die leser dat hy die modernste literêre teorieë ken, maar dat hy dit nie nodig vind om hierdie kennis in ‘n gedig te demonstreer nie. Die vryheid van die teoretiese dwingelandy, veral in sy latere bundels, is sekerlik een van die grootste bates van sy latere werk, kennelik so in die drie jongste bundels. De Lange se werk is steeds, met elke nuwe bundel, rigtinggewend, ook en veral vir jonger digters.

Die titel dui op afskeid neem en kan verder dui op ‘n ongelukkige verhouding wat tot ‘n einde gekom het. Genadiglik is hierdie digter nie daarop ingestel om persoonlike belewenisse sentraal te plaas in sy werk nie. Dus sou my interpretasie van die titel, saam met die pragtige omslagontwerp, lees as ‘n konstante proses van afskeid neem binne die self, en die bewussyn van die voortdurend wisselvallige rol van die muse. De Lange is “a poet's poet”, en die digkuns as gespreksgenoot, as die ruimte waarheen die ontnugterde en die kwesbare toevlug neem, as die hawe wat tydelike rus bied teen die rustelose branding van die kuns en die skeppingsdrang, dit word die sentrum van bestaan – ook in hierdie bundel.

Soos die titel van die eerste afdeling lui: woorde is ‘n republiek. Binne hierdie republiek heers die woord, en as die woord heers, is die mens en sy hele register van emosies die inwoners. In DJ Opperman se “Aardkloot” (Komas uit ‘n bamboesstok) “(hang) die aarde (vannag) ‘n groot deurskynende maan” en “die aarde hang, deursigtige grond”; in De Lange se “republiek van woorde” is die mens en sy doen en late ook deursigtig in die geweldig magiese krag van die woord. Die gedigte vertel van diere en plante, van die mens in sy kleinlikheid en sy erotiese drange, van kunstenaars en hulle werke en van die mens in patetiese oomblikke. Kunstenaar of straatmens, digter of die oom met vier bultige seuns wat die nefie se geslag met ‘n gierige greep vasgryp – almal is besig met groot of klein dinge. So ook is kunstenaars, gebaai in kunstenaar-ikoniteit, lustig en belustig, suiwer en walglik, pretensieus en eerlik, uiteindelik maar sterflike wesens en tydelik. Dit is hierdie kaleidoskoop van De Lange se gedigte wat tematiese eenhede ondermyn en wat ‘n saak teken uit eie reg:

Kroonden

Die kroonden lê omgeval
beenwit grynswit in die son.

Moenie hier allerlei betekenisse soek nie – lees die gegewe vir wat dit is en staan verwonderd oor hierdie toneel en oor die woord.

Die woorde in De Lange se werk “beteken” nie net nie, dit “be-teken”, en sodoende kom daar telkens nuwe betekenisse uit die verse. Die gedigte in hierdie bundel behou hulle afstand en is nie opdringerig nie, wil nie ontplof in die leser se gesig en gees nie. De Lange werk met kontraste, en die intense menslike drama van leef en sterf word afgewissel deur heerlike spot om aan te toon dat belangrikheid leef slegs in ‘n gemoed wat die eenvoud van bestaan nie wil begryp nie. Tog behou hierdie digter deernis met sy digterlike karakters en met die leser. Die sin vir ironie is altyd naby, soos dit die goeie digter betaam. Hierdie ironie in die bundel “renders the poet free”, in Kierkegaard se woorde, en, so skryf Etienne Leroux: “Daardie vryheid is die sine qua non vir skepping. Die gebondenheid word elke keer besweer; die slot wat die kettings bind, gaan magies oop.”

In Vaarwel, my effens bevlekte held is daar min aspekte van menswees, ook die seksualiteit, wat nie deur De Lange se skerp maar gevoelige digterlike lens in die mistiek van die woord vasgevang word nie. Die gedigte in hierdie merkwaardige bundel is meelewend én gedistansieerd, innig én kontrasterend, met humor én wrangheid, maar altyd is daar die woord: delikaat én kragtig.

Die gedig “Die diensbaarheid van bome” trek heelwat van hierdie eienskappe van die bundel saam:


Die diensbaarheid van bome

Gedenk Hom wat lief was vir bome,
vir die skrynende aromatiese klank
as die boom onder vaardige hande
sy natuur gedienstig aflê & tafel word,
of laaikas, rusbank met gewronge poot,
of stoel met ‘n steil rug om ‘n rug te stut.

Op sy laaste tog het die kruishout
Hom gedra, die stil olyf
het donkernag van sy smart
weggewring, & die dorings
van die wag-’n-bietjie of withaak
het sy woorde bloedwarm tuisgebring.

*

Vaarwel, my effens bevlekte held, deur Johann de Lange
Marthinus Beukes (Tydskrif vir Letterkunde 50(2) 2013)

Die openings- en slotgedig van Johann de Lange se keurig versorgde bundel Vaarwel, my effens bevlekte held verwoord ‘n kernspanning in sy digoeuvre, naamlik die saamvoeg en inpas van woorde ter wille van ‘n “vaste orde” teenoor die uitmekaartorring en onthegting van samehang(e). In hierdie elfde bundel van De Lange bevestig hy sy verdiende en gekanoniseerde posisie in die Afrikaanse digkuns, in besonder vanweë ‘n volgehoue sigbaarmaking van verhoudinge tussen mens en kosmos; mens en medemens; besit en verlies; broosheid/verganklikheid/verwonding teenoor herstel en heelmaking.

‘n Bepaalde gesprek word deur die bundeltitel gesuggereer. Met die slotverse, “Die einde” (104), “Totdat niks oorbly nie” (105) en “Aandlied” (107), bevestig die spreker sy groetwoord aan die “bevlekte held(e)”. Meer nog is die keuse van Walt Whitman se “I resign myself to the dusk” (uit “The Sleepers”) bekragtiging van die deerniswekkende motief van “bevlekking”:

“Double yourself and receive me darkness,
 receive me and my lover too, he will not let me go without him.

I roll myself upon you as upon a bed, I resign myself to the dusk.”

Eensaamheid, verdriet, verlies en sterfte is maar enkele aspekte van dié bestaansnood. In “Aandlied” word die skoonheid én angs van en vir sterfte, maar óók ontstaan verwoord. (Terloops: die eggostem van Wilma Stockenström is aanwesig in dié gedig. Uit haar bundel, Van vergetelheid en van glans, is die eenmaligheid van die menslike bestaan in die volgende woorde, geskoei op Rilke se Duino-elegieë, só geformuleer:

“Dit is genoeg om te gelewe het, een maal,
een maal in eenmaligheid van chromosome
 … te kan dink: ek was eenmaal”.)

As slotgedig is “Aandlied” besonder gemerk— finaliteit is dus komposisioneel maar
ook inhoudelik vooropgestel:

Eendag, al weerstrewiger vlees & been
ruisende bloed & rats sinaps,
tong wat teëstribbel & troos,

gaan die haglike samehang
van selle & die eensame eenmaligheid
van DNS ophou saambestaan,

& wat my ineengeweef
gehou het, & my salwend in my brein
laat leef het, na alle uithoeke

van hierdie aarde vervreemd
raak, & hierdie hand met pen
sy greep op taal verloor
& los raak van alle woord & sin.
Wie sal in die nag my uitasem
hoor? Wie sal onthou?

Dis amper middernag.
Wanneer daag die dag
waar ek áls verloor wat ek bemin?

Hoe ontheg ‘n hart hom van ‘n heelal
wat aanhou sê: Begin, begin, begin!

Op ‘n byna koloniserende wyse proklameer die digter: “Woorde is my kontinent, & poësie is my republiek” (“Woorde” 9) om die waarde van die digterlike woord en die “heersersmag” oor hierdie domein te verwoord. In die “Republiek van woorde” is die pen(punt) die instrument van die digter om kaart en transport “afkleimend” te verwoord. Helaas anders as die narwal is die digter met sy penpuntmerke priemend maar ook skeppend. Hier is nog eens ‘n element van tweeledigheid of ambivalensie wat ‘n opwindende kreatiewe spanning in De Lange se poësie daarstel.

Binne die konstruksie van sewe afdelings is die voortstu vanaf besitterskap en verkenning van die landskap in gedigte oor diere, landskappe en mense die afskeidsverse wat die broosheid van die menslike liggaam en psige byna tasbaar verken. In ‘n digoeuvre waarin versgesprekke inter- en intratekstueel voorkom, is die obsessiewe bewuswees van tydelike besit en verganklikheid kwellend aanwesig. (Die intertekstuele verwysing na gedigte oor bome is “Die diensbaarheid van bome” [71] en “Ikone” [73].) As motivering geld De Lange se bundelvoorblaaie wat méér is as illustrasiemateriaal.

Die “ontkleedans” van Battis, Mason, Cussons tot Diedericks vertel ‘n lewensverhaal van die spreker. “Wordende naak(t)” as “verkenning vir onsself” (51) soos die “Death of the inside warrior” van Diedericks sekuur die spreker se skeppings- en oorlewingspanning illustreer, staan geteken in die lig van verlies, leegheid, maar tog ook die nalaat van “sy spore op papier” (12; vergelyk die motto by dié gedig: “The notion of emptiness generates passion.”).
Dood, woorde as nalatenskap, of orgasme(s), is die “grein van hunkering” en hieruit is poësiedie neerslag. Sterflikheid, hetsy selfmoord soos in die geval van John Berryman (“Skielik skemer”, 78), “Selfmoord van ‘n priester” (106) of die digter se rouverse oor sy geliefde katte (102– 103), laat die volgende woorde soveel aangrypender klink. Die leser kan die afskeidswoorde van die bundeltitel in samehang lees as ‘n afstropingsdaad of aflegging om soosvolg te verklaar:

Eers as ek aflê
áls wat ménslik aan my is,
kan ek verlig & veerlig weet
ons is suiwer siel … (“Brahmaan”, 103)

Afdeling 2 van die bundel stel ‘n definitiewe konflik tussen besitterskap en verlies op die voorgrond. Teen die agtergrond van groei, wording en natuurlike seisoenswisseling is die spreker se gelykstelling aan bestaanseenmaligheid soos volg in die gelyknamige gedig van die afdeling, naamlik “Wisseling” (26), in die slotversreël gestel:

Die eeukaktus blom glo eers na ‘n honderd jaar
& net één maal, ‘n noeste geel kroon. Stoot
‘n loper uit & maak tydsaam vir sterwe klaar.

Verkenning van die self én die ander (in watter gestalte ook al — geliefde, natuurelement, ander digters of skrywers en kunstenaars) word deur die oog van die waarnemer-spreker ge- (re)konstrueer. Die oog, kameralens wat stipstaar en ‘n besondere fokus ontsluit, is in die derde afdeling van die bundel, “Hunkering se grein”, die onderwerp van die gedigte. (Hierdie gegewe kan wyer gelees word teen die metafoor van die “judasoog” se visie.) “DIEVX DV STADE 2007” (48), “The loneliness of the longdistance shooter” (50) asook “Gedig wat eindig met ‘n reël van Cussons” (54), verwoord die lens se onderwerp wat hier die gestalte van manlike skoonheid is. Die waarnemer se oog is ‘n (af)kyk van die sportfigure se naakwording, ‘n aspek wat in afdeling IV, “In die vlees” met die sologedig “Platonies” (‘n herdigting van Auden se vers, “The Platonic Blow”) die fokus word (59–63).


Die waarnemer se oog wat die toenemende verval, verlies of verwisseling opteken, is
in afdeling V, “Skielik skemer” verwoord. Die randfigure wat in hierdie gedigte aanwesig is, staan voorop in De Lange se vergestalting van die versteurde of bevlekte karakters— byna “buite beeld” (om die titel van die optelgedig oor Marilyn Monroe hier buite konteks aan te haal). In versnellende ritme teken De Lange die eenkantfigure in hierdie afdeling wat voortstu in “Google Golgota” en “I resign myself to the dusk”. Marilyn Monroe, Christus van die houtkruis (“Die diensbaarheid van bome”, “Ikone” en “Google Golgota”), Uys Krige, Tsjaikofski, Oscar Wilde, Ingrid Jonker en Paganini is onder ander die “bevlekte helde” wat in die beeld van Cellini (“Temper”) se Perseus & Medusa “oorleef”. (Terloops: Chris Diedericks se skildery wat as voorbladillustrasie gebruik is, is ‘n raak tekening van die (voort)durende konflik in Vaarwel, my effens bevlekte held.) Met die slot van die gedig “Agterhuis” (75) som De Lange die waarde nie alleen van Anne Frank op nie, maar van die gekwelde figure wat in sy gedigte “oorleef […]/ & in woorde wering soek,/ & rug teen rug […] dig versreël” word. Die digter verleen dúúr aan die bevlekte figure om “nóg ‘n wyle langer te luier as ikoon” (“Temper” 81). Insgelyks het die digter met Vaarwel, my effens bevlekte held ten spyte van die dominante gegewe van verganklikheid, vermindering deur verlies en aflegging of nietigheid, ‘n nalatenskap van “spore op papier” (12), of “ingebed in […] onthou” soos dit staan in die gedig “Alleenspraak by donkermaan” (35):

my in trou & ontrou
vashou, of by die gloed
van ‘n digterlike maan
met die brons beloftes
van bloed nogmaals kul:

julle laat ek een-een gaan
want my woorde lê beenwit
waar die lug te dun vir liefde
& wyn tussen bedrywe vergaan.

My aanhaling is moontlik buite konteks gaan haal, maar gelees teen die agtergrond van die tema van aflegging, is die slotstrofe bevestiging van die spreker se ewewigsoeke tussen verlies en behoud. ‘n Verdere aspek waardeur De Lange in hierdie vers in die besonder verstegnies “ingebed” bly (afgesien van die inter- en intratekstuele diskoers met “Stil lewe by donkermaan” (28) én Van Wyk Louw se bundeltitel Alleenspraak.) is die chiasme in versreëls drie en vier:

Snags by donkermaan
lê ek ingebed in die onthou
van lywe & leegtes
               X
& die leegtes van lywe
wat my gebede & beddens vul

In ‘n sekere sin is die digter getrou aan die imperatief waarmee die aangehaalde gedeelte uit Whitman se gedig “The Sleepers” (vergelyk die slim spel met die intimiteitsverband tussen slaap, “ingebed” en “beddens”), afdeling sewe as motto inlei: “Double yourself and receive me darkness.” Donkerte kan as sinoniem met leegte en verlies gelees word. Op dieselfde wyse “snoer” De Lange betekeniselemente saam. Die spreker in “My minnaar” (44) sluit die gedig só af om die kwingkwangbeweging tussen intimiteit en verlies te stel:


my minnaar is gesoog
in die spiraal-arm van ‘n melkweg
my minnaar is uitgeslinger
in my arms deur sterrestelsels
omdat hy my liefhet
ontvou alle geheime voor my
& sy naam ontsluit
die snoere van konstellasies.

Só kan die leser versverbande uitwys tussen die diergestaltes in die bundel. In die eerste twee afdelings van die bundel figureer diere om ‘n besondere netwerk te skep en as ’t ware te dien as vertroostingsamulet teen die menslike element van verlies en dood. Die diere is nie alleen aantreklike en veraanskoulike gedigonderwerpe nie, maar De Lange kaats die mens teen die dier om laasgenoemde se (r)evolusionêre entelegensie te demonstreer, byvoorbeeld die narwal (12), doringduiweltjie (21), leeuvis (22), duisendpoot (24) of die sneeureier (31). Daarteenoor is die mens byna minuskuul onopsigtelik soos De Lange in “Stil lewe by donkermaan” (28) skryf:

Roerloos onder ’n donkermaan
in ’n roeiboot op die naat van my rug
wieg ek in die middel van ’n dam,
die smal pupil van ’n kat se oog.

Bo my tussen Niet & Al die melkweg
soos ’n motgevrete hangmat wat knus
die boot, die dam, & en my sonnevleg
saam met droom-oog visse sus.

De Lange se digkuns is berekend en beredeneerd — ’n konstruksie met tekstuur waarin “woord vir woord/ […] presies net sóveel veerlig wit [verplaas]” (22). Poësie is dus met reg die digter se republiek waarin die leser behoedsaam, maar ook met verwondering die woord soos ’n kontinent binnetree. Dit is ’n reis van verryking —verse wat ek graag weer en weer sal wil lees. Vir my een van die belangrikste eise van geslaagde poësie.