Gedig | Joan Hambidge - Biskop Tutu (1931 – 2021) | 2021

Almal huldig jou tans om vrede,

vir die rol by die WVK as Dexter

in die oopmaak van ‘n wond.

Die insnyding word dehiscensie;

wondnate en suture oopgekrap

in ‘n land van skedelbene sinister.

Hoe jy telkemale versteld was,

selfs in trane uitbars oor dié stank,

dít onthou en registreer die optekenaars.

Dit is in jou verbintenis met die Dalai Lama

waar jou ware aard na vore kom:

die Weste versoen met die Ooste.

“Christus”, meen jy, “dié hoogtepunt

van God se openbaring aan ons” -

dalk nie die enigste weg en waarheid?

“Hoe kan ons namens God besluit?”,

sou jy later opmerk, want daar is ander

openbarings soos die epifanie, onverwags,

van onsigbare verbintenisse tussen ons,

die lewendes en die vertrekkendes

na daardie ruimte sónder letsel of wond.

© Joan Hambidge

Huldeblyk | Joan Didion 1934-2021

I 

Daar is twee aanhalings van Joan Didion wat my altyd sal bybly:

 

We tell ourselves stories in order to live. – The White Album (1979)

 

Grief turns out to be a place none of us know until we reach it. – The Year of Magical Thinking (2005)

 

‘n Skerpsinnige Analis van die Amerikaanse kultuur en ‘n skrywer van sg. New Journalism (soos Tom Wolfe en Truman Capote) waarin sy die impak van die werklikheid in haar tekste navigeer. Sy het sterk gereageer op Manson en Sharon Tate, ‘n ellende van haar beleweniswêreld.

 

Slouching Towards Bethlehem (1968) is my gunstelingteks van haar. Met hierdie boek is ek deur die VSA in 1980: van New York tot Kalifornië.

 

Didion is pas oorlede aan Parkinson se siekte op ouderdom 78 (1934 gebore).

 

Wonderlike skryfstyl, maar sy het ook kritiek ontlok.

 

In 1980 skryf Barbara Grizzuti Harrison in ”Joan Didion: Only Disconnect” sy is ‘n neurasteniese Cher met ‘n styl wat niks anders as ‘n “bag of tricks” is nie.

 

Sy het in onderhoude die invloed van Ernst Hemingway se spaars sinne erken.

 

Tog is daar min skrywers wat so die impak van ‘n ruimte op haar skrywerk kon registreer as Joan Didion: van New York tot die Kaliforniese landskap.

 

Ook ‘n styl-guru wat lief was vir mooi klere.

 

The year of magical thinking is ‘n memoir van smart wat handel oor die dood van haar man, John Gregory Dunne.  

 

 

II

 

Huldeblyke stroom in van skrywers soos Martin Amis oor wie Saul Bellow hoog opgegee het as vriend, tot die New York Times wat erkenning gee aan haar ontsaglike talent as skrywer wat haar loopbaan by Vogue begin het en onderskrifte by mode-foto’s moes skryf. Hier was sy werksaam as proefleser – dalk had dit ‘n invloed op haar styl waar sy altyd die regte woorde ingespan het.

 

Sy het saam met Dunne A star is born (daardie film met Streisand en Kris Kristoffersen) herskryf in 1976.

 

Haar vriendskappe met bekendes is legendaries: Vanessa Redgrave, Roman Polanski en sy was bevriend met Sylvia Plath. Hierdie drie uiteenlopende mense, wat ek vermeld,  verklap iets van haar ingesteldheid.

 

Haar tekste (romans en new jornalism) word dikwels as outobiografies beskryf.

 

Op Netflix kan ons ook die ‘n dokumentêr oor haar beskou The center can not hold (US author Joan Didion dead at 87. Besoek 24 Desember 2021)

 

Die mees ikoniese foto is natuurlik die bekende een waar sy met ‘n sigaret in die hand staan of in haar studeerkamer die ander een: die tikmasjien wat toekyk …

 

Obama het haar vereer vir haar lewenswerk toe sy al oud was.

 

 

III

 

So beskryf Martin Amis haar werk:

 

Joan Didion is the poet of the Great Californian Emptiness. She sings of a land where it is easier to Dial-A-Devotion than to buy a book, where the freeway sniper feels ‘real bad’ about picking off a family of five, where kids in High Kindergarten are given LSD and peyote by their parents, where young hustlers get lethally carried away while rolling elderly film-stars, where six-foot-two drag queens shop for fishnet bikinis, where a 26-year-old woman can consign her five-year-old daughter to the centre divider of Interstate 5: when her fingers were prised loose from the fence 12 hours later, the child pointed out that she had run after the car containing her family for ‘a long time’ (Martin Amis · Joan Didion’s Style · LRB 7 February 1980. Besoek 24 Desember 2021).

En inderdaad in Amis se gevleuelde woorde in dieselfde stuk:

 

Miss Didion’s style relishes emphasis, repetition, re-emphasis. Her style likes looking at the same things from different angles. Her style likes starting and finishing successive sentences with identical phrases …

 

Amis wys tereg uit dat die essays sterker is as die fiksie soos by Gore Vidal. Dieselfde geld Susan Sontag.

 

Dit moet beklemtoon word dat sy in die manlike arena van new Journalism háár stempel afgedruk het. 

 

John Leonard het haar prosa beskryf as “ice pick laser beams”. Vir my is Martin Amis die een wat haar reg opsom as “the poet of the Great Californian Emptiness”.

 

Essayiste, kortverhaalskrywers is, soos Hennie Aucamp ons herinner in Kort voor lank (Tafelberg, 1980), ook digters.

 

Meesterlike skrywer. Skerp oog.

 

© Joan Hambidge

Resensies | Wilna Adriaanse – Vlug | Tafelberg, 2021

Wilna Adriaanse – Vlug. Tafelberg, 2021. ISBN: 9780624092605

Resensent: Joan Hambidge

 

Die speurverhaal het enorm belangrike vroueskrywers opgelewer soos Agatha Christie, P.D. James, Patricia Cornwall, Ruth Rendell, o.a. Ook hier te lande het vroue al hoe dringender begin stem dik maak in hierdie oorspronklike manlike ruimte. Christie het twee bekende speurders geskep: Hercules Poirot en Miss Marple as ‘n antwoord op Edgar Allan Poe dalk? Wanneer jy Christie stip lees, is dit opvallend hoe sy werk met die identiteit van dubbelspel. ‘n Voorgee wat ontmasker word.

Mense wat dikwels wegvlug van ‘n verlede …

 

Wilna Adriaanse het ‘n roman geskryf met die titel Dubbelspel. Tydens die lees van haar jongste roman Vlug kyk ek na die Deense reeks, The Killing met ‘n vrou as speurder. Sarah Lund (vertolk deur Sofie Gråbøl) ondersoek die dood van die jong vrou. Daar is vele red herrings en die kyker word op verskeie dwaalspore gelei. Hierdie uitsteltegniek maak van die reeks iets uitsonderliks en jy word voortdurend ge-dupe. Musiek word eweneens ingespan in hierdie series van  Søren Sveistrup wat in 2007 begin het, om die spanning te verhoog.

 

In Murder by death word die kyker deur ‘n slim regisseur aan die neus rondgelei. Dit gaan hier om al die vals leidrade en dan ten slotte ironiese kommentaar oor inligting wat nooit van die begin af aangebied is nie. Bekende figure tree hier op soos Colombo en Truman Capote is op sy stukke in hierdie Neil Simon - Robert Moore-produksie (1976).

 

Speurverhale in boekvorm het nie musiek wat help om sub-teks te skep nie. Dus: die skrywer moet ander tegnieke inspan.

 

Adriaanse skep spanning met Milla Roux, ‘n veearts wat werk by ‘n rehabilitasiesentrum vir sjimpansees in die DRK. Sy vlug letterlik van haar verlede waar haar man en kind doodgeskiet is in ‘n mislukte motorkaping. Die twee wêrelde (hede teenoor verlede) en die nuwe geweld wat sy ervaar met ‘n oorlog en opstand van rebelle, maak haar psigies weerloos. Die gewonde Milla vlug met dokter Graham Saunders en drie sjimpansee-wesies.

 

Inderdaad: diereregte, motorkapings, Kongo (DRC), Dokters sonder Grense, verledes waarvan gevlug moet word, skep hier intrige en intense spanning. Ons beweeg vorentoe, maar terselfdertyd, as lesende speurders, ook agtertoe om leidrade op te tel. In hierdie tyd kyk hierdie leser na die Crime & Mystery-kanaal met ‘n program oor ‘n vrou wie se sjimpansee haar beste vriendin takel en bykans doodmaak. Sy doen ‘n ooginfeksie op, word blind en na sjirurgiese konstruksie word sy ‘n aktivis teen die aanneem van sjimpansees. Haar vriendin, die “moeder”, van die dier sterf egter. Dit wys hoe relevant en eietyds Adriaanse se roman is.

 

En een van Adriaanse se spanning-kurwes is dat sy die werklikheid en wetenskap aanwend om die verhaal en plot te dryf. Haar karakterisering is eweneens geloofbaar.

 

Milla is menslik. Sy is geen papiermens nie. Haar emosies is eg en die trauma word oortuigend vertel. Haar teenspeler of antagonis, het eweneens ‘n verlede en ofskoon hy haar “redder” blyk te wees, het hierdie vroulike hoofkarakter agentskap. Sy dikteer byvoorbeeld dat sy meer van hom verlang.

 

Graham Saunders wat behoort aan die organisasie Dokters sonder Grense, is meer as die dokter of dr Marius Hugo in ‘n populêre liefdesverhaal. Adriaanse skep ‘n balans tussen die kodes van die liefdesverhaal en die speurverhaal; sonder dat eersgenoemde steurend inwerk op die leser wat spanning ervaar en hoop hulle sal oorleef.

 

Die roman is besonder helder en konkreet geskryf: ‘n mens beleef die werklikheid en die landskap. Jy kan die impak van sowel die psigiese as fisiese pyn voel. Aftakeling word eerlik weergegee en verflenterde klere werp lig op ‘n psige wat uitmekaar val. Uitstekende besonderhede oor kos en motors en septisemie.

 

Adriaanse se roman beweeg buite die grense van die konvensionele speur- en spanningsverhaal, omdat dit kommentaar lewer op oorlog, diereregte en ons bestaan in Afrika, wat vanuit ‘n vliegtuig na ‘n groen smarag lyk.

 

Die impak van trauma word eweneens goed beskryf, met al die wisselende emosies so bekend aan diegene, wat al die impak van hierdie lyding moes ervaar.

 

Van trauma (en die nagevolge) kan jy helaas nooit weg-vlug nie. Dit bepaal wie jy is. Alice in Wonderland is ‘n ingebedde kode. En ‘n slim toespeling op die sogenaamde AIWS-sindroom (Alice in Wonderland-sindroom), ‘n neurologiese toestand met visuele verwringings, ‘n tyddistorsie en vreemde liggaamservaring, neem die roman na ‘n ander vlak.

 

Met hierdie kennis, weet jy dat Wilna Adriaanse begryp hoe om die letterkundige speurder op nog ‘n roete te neem. Net soos Agatha Christie, die meester, se verhale dit ook by uitstek kon doen. En steeds doen.

 

In “The purloined letter”, waaroor Lacan en Derrida uitgebreid geskryf het, staan die gesteelde brief reg voor jou en hierom kan jy dit nie sien nie. By vroue-speurverhaalskrywers word leidrade meestal weggesteek.

 

Die motto “Diaspora Blues” van Ijeoma Umebinyuo raam hierdie roman goed.

 

 

Diaspora Blues 

Ijeoma Umebinyuo

 

So,

here you are

too foreign for home

too foreign for here.

never enough for both.

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

Resensie | Nachoem M. Wijnberg – Liedjes/Liedjies | Imprimatur, 2021

Nachoem M. Wijnberg – Liedjes / Liedjies (Uit Nederlands vertaal deur Daniel Hugo). Imprimatur, 2021. ISBN: 978-0-620-95640-6 

Resensent: Joan Hambidge

 

Uit die hoek van jou oog. Aweregs. Onverwags. So kan ‘n mens hierdie pakkende bundel van Nachoem M. Wijnberg beskryf. Liedjies heet dit en gepubliseer deur Imprimatur wat naam maak as ‘n belangrike uitgewershuis.

 

Die digter is bekroon met VSB Prys (2009) en die gesogte P.C. Hooft in 2018. Hy het al opgetree by Poetry International en sy werk is gewild in Nederland.

 

Die digkuns het immers begin by die lied of gesang en die leser besef dat die digter met hierdie aspek werk.

 

Liedjie 

 

Die laaste keer toe ek met jou praat,

was ek skaars aan die woord; 

die laaste keer dat ek gepraat het, 

maak nou maar ’n liedjie daarvan. 

 

Ek het gesê ek kan nie sing nie, 

maar kan jy dan sing, 

het ek daardie laaste keer gevra, 

ek het jou nooit hoor sing nie. 

 

Die gedigte werk met teenoorgesteldes en paradokse:

 

In die lig kry ek nie wat ek in die donker wou hê nie, 

 

in die donker nie wat ek in die lig wou hê nie. 

 

Hierdie bundel wat oënskynlik “oop” en toeganklik geskryf is, bevat egter sterk Jungiaanse argetipes. Donker teenoor lig; onthou teenoor nou – die ewige jin/jang van ons bestaan.

 

So lui ‘n strofe:

 

Asof diepte nie nodig is nie, 

donkergroen struike, 

’n goue voël wat verbyloop, 

die dae en nagte ’n deel van mekaar. (165)

 

Die hele bundel werk met hierdie opposisies om in Jungiaanse terme tot individuasie of heelheid te kom. Leegheid teenoor volheid. Links teenoor regs. Traag teenoor vinnig. 

 

Hierdie bundel maak ons bewus van Jung se uitspraak in On the nature of the psyche:

We must get at the Eastern values from within and not from without, seeking them in ourselves, in the unconscious.  We shall then discover how great is our fear of the unconscious and how formidable are our resistances.  Because of these resistances we doubt… the self-liberating power of the introverted mind.

Simbole word geaktiveer met verwysings na Leviatan, Egipte en Moses. Jacques Brel hier aktiveer ouderdom, verganklikheid en weerloosheid.

 

Die herinnering aan die jeug en wat die digters van sy ouers ontvang het, lewer bewys van hierdie proses. Alles wat hy sien is soos ‘n herinnerde gedig (167).

 

Die digkuns suiwer die digter, maak hom as’t ware van binne af skoon; trouens, dit stroop die digter tot essensie (169). Die gedigte word nie gemaak nie; hulle kom na hom, die digter (157). Gedigte word herskryf en die reëls van die prosodie is bekend aan hom: begin word einde; einde word begin (127).

 

Imprimatur gee vir ons die oorspronklike vers en die vertaling, behendig gedoen deur Daniel Hugo.

Die maklike vers is immers die moeilikste een om te skryf.

 

Bronne:

Cirlot, J.E. 1971.  A Dictionary of Symbols. (Londen: Penguin).

Jung. C.G. 1960 On the nature of the psyche. (Princeton: Princeton University Press). 

Stevens, Anthony. 1998.  Ariadne’s Clue:  A Guide to the Symbols of Humankind.  (Princeton: Princeton University Press).

 

Hier is van die bundels wat die digter al gepubliseer het:

 

De simulatie van de schepping, Holland, Haarlem, 1989
De voorstelling in de nachtclub, Holland, Haarlem, 1990
De expeditie naar Cathay, Holland, Haarlem, 1991
Langzaam en zacht, Holland, Haarlem, 1993
Is het dan goed, De Bezige Bij, Amsterdam, 1994
Geschenken, De Bezige Bij, Amsterdam, 1996
Alvast, De Bezige Bij, Amsterdam, 1998
Vogels, Contact, Amsterdam, 2001
Uit 7 (a selection from Wijnberg’s first seven collections), Contact, Amsterdam, 2003.
Eerst dit dan dat, Contact, Amsterdam, 2004
Liedjes, Contact, Amsterdam, 2006
Uit tien (a selection from ten collections), Contact, Amsterdam, 2008
Het leven van, Contact, Amsterdam, 2008
Divan van Ghalib, Atlas Contact, Amsterdam, 2009
Als ik als eerste aankom, Atlas Contact, Amsterdam, 2011
Nog een grap, Atlas contact, Amsterdam, 2013
Van groot belang, Atlas Contact, Amsterdam, 2015
Uit tien, Atlas Contact, Amsterdam, 2016
Voor jou, van jou, Atlas Contact, Amsterdam, 2017

So klink die digter in Engels:

 

Song

 

The last time I spoke to you, 
I hardly got a word in; 
the last time I spoke, 
make a song of that. 

I said I couldn’t sing, 
can you sing, 
I asked the last time I spoke to you, 
I’ve never heard you sing.
 

(Song (poem) - Nachoem M. Wijnberg - Netherlands, Poetry International. Vertaal deur David Colmer, 2007. Besoek 4 Desember 2021)

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Resensie | Hilda Smits – mag die diep slaap jou dan | Protea, 2021

Hilda Smits – mag die diep slaap jou dan. Protea, 2021. ISBN 978-1-4853-1294-9

Resensent; Joan Hambidge

 

Om jou hart op jou leerbaadjie te dra

 

Smits debuteer in 2016 met die bome reusagtig soos ons was. Vir haar debuut is sy tereg bekroon met die Ingrid Jonker-prys.

 

Die beste manier om haar tweede verruklike bundel te beskryf wat heet mag die diep slaap jou dan is waarskynlik die konsep asindeton. Dit is ‘n tegniese begrip waar verbintenisse tussen reëls doelbewus uitgelaat of herhaal word. Die neweskikkende sin (versreël) ontbreek of bots met die hoofsin (versreël). In Afrikaans het die digter Gilbert Gibson al groot hoogtes met hierdie tegniek bereik. Soms vind ons dit ook by T.T. Cloete waar die eindrym terugkeer na die binnerym. e.e. cummings is die meester hiervan.

 

[i carry your heart with me(i carry it in]

i carry your heart with me(i carry it in

my heart)i am never without it(anywhere

i go you go,my dear;and whatever is done

by only me is your doing,my darling)

                                                      i fear

no fate(for you are my fate,my sweet)i want

no world(for beautiful you are my world,my true)

and it’s you are whatever a moon has always meant

and whatever a sun will always sing is you

 

here is the deepest secret nobody knows

(here is the root of the root and the bud of the bud

and the sky of the sky of a tree called life;which grows

higher than soul can hope or mind can hide)

and this is the wonder that's keeping the stars apart

 

i carry your heart(i carry it in my heart)

 

e.e. cummings

 

Die ritme van die vers word só opgeskerp en verhewig met hierdie tegniek. Ons lees:

 

die mense slaap soos gefrommelde banknote in sagte beddens 

die skoolgange is leeg soos dowwe pyn 

op die rugbyveld loop die eerste lig soos ’n vlak rivier 

van verlate datums lughawens op die lang toegesneeude pad van die telefoonlyn

 

Die digter gee ingebedde kodes waarmee die leser die verskillende tekste kan oopmaak. Byvoorbeeld: die verwysing na Willem de Kooning (1904 – 1997) se ingewikkelde konstellasies (26), die Nederlands-Amerikaanse skilder, maak die teks vir die leser oop. Hierdie skilder is gebore in Rotterdam, maar word later ‘n Amerikaanse burger. De Kooning se werk is abstrak, maar hy behoort tot “action painting” en die New York-skool saam met ikoniese kunstenaars, soos Jackson Pollock en Mark Rothko, om twee figure uit te sonder. Smits se gedigte herinner aan hierdie Abstrakte Ekspressionisme: verse vervreem, assosiasies loop onder jou finale interpretasie uit en die verskillende gedigte vorm uiteindelik een groot legkaart. Die retrospektief in die MoMa (2011 – 2012) wys op die meesterlike beheer en tegniek van De Kooning met die opsetlike verwringing van die herkenbare werklikheid. Die retrospektief het ek meegemaak in NY, ‘n uitsonderlike hoogtepunt in my lewe.

 

De Kooning beweeg, soos Hilda Smits, tussen twee kulture en hierdie gevoel van ontreddering en vervreemding vind die leser terug in haar gedigte. Mense lyk soos cardboard pop-ups en hierom is daar treinstasies en telefoonlyne dikwels aanwesig om kontak met die werklikheid te maak. Die leser beweeg tussen droom (fantasie) met ‘n surrealistiese werklikheid.

 

Die digter self verwys na die “gebroke legkaarte” met die inspeel op gebreek / gebroke.

 

Van Gogh is eweneens ‘n ander sleutel vir die leser in ‘n bundel wat werk met representasie. Die skilderye van Van Gogh is sleutels vir eensaamheid en pyn.

 

Haar ekfrastiese verse (gedigte wat skilderye interpreteer) is uitsonderlik soos “Washington Square, winter, André Kertész”, “Georgia O’Keeffe – hande, Alfred Stieglitz”,”Twee vroue omring deur voëls, Joan Miró”, “Goeie plek vir vis(se), Paul Klee” , ”Pienk engele, De Kooning”, om ‘n paar uit te sonder.

 

Veral Paul Klee se visse gee iets weer van die bundel se fantasie... Vreemde landskappe ondersteun die gevoel van diskonneksie:

 

na ’n land waar vreemde tale in monde poel soos geheime water

 

jou hande wat blindelings soos vreemdelinge aan ander behoort.

(52)

 

Ook die gebruik van ‘n kleiner font binne-in ‘n groter font (bekend aan e.e. cummings se digkuns) dwing die leser terug na die gedig se ikonisiteit en die gebruik van die ____ in gedigte  wys op dit wat nie geuiter kan word nie (14). Hierde tegnieke neem die leser uiteraard na Derrida se dekonstruksie en die sogenaamde sous rature (under erasure)-tegniek. Om iets uit te wis, maar dit ook te behou.

 

Die finale betekenis(se) word uitgestel en daar is eweneens implisiete politieke gedigte in hierdie bundel. Die bundel is inderdaad magies met ‘n bewussynstroom en vreemde assosiasies. Bykans asof ons in haar droomlandskap toegelaat word.

 

Die verlies aan die vader (pynlik onthou die spreker die graf) en die verlede in Potchefstroom (kleiner geskryf) bly draal in die gemoed.

 

Daar is verruklike beelde in hierdie bundel soos “die maan is ’n koper tweesent”, “en agter jou die swart bome soos grafte van ink” en “’n eerste gedagte jy was toe al bloekombome // & al die lug daar om soos ’n valskerm”.

 

Die bundel gee nie sy geheime dadelik prys nie. 

 

Dit is poësie wat ontroer en kwel. Lank na die lees van ‘n gedig bly jy nadink oor die implikasies van ‘n vers. Mag die diep slaap jou (dan ) na herinneringe neem van ‘n verbygegane tyd geberg in die digterlike gemoed. Daar waar die swart bome soos grafte van ink … (met peanut butter & stroop en kasterolie).

 

En kyk watter Oosterse stad word in ‘n gedig verskuil! (21)

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)