Resensie | Jaco Alant – Is mos oos | Protea, 2021

Jaco Alant - Is mos oos. Protea. 2021. ISBN: 978-1-4853-1279-6 (gedrukte boek) ISBN: 978-1-4853-1280-2 (e-boek)

 

Resensent: Joan Hambidge

 

Hierdie roman word trefseker as volg bemark:

 

’n Afgelegde professor in Durban, KwaZulu-Natal, dink terug en probeer sin maak van sy verlede. Hy leef met ’n vrou in sy herinnering – Mied. Deur die oënskynlike diefstal van sy geel Volkswagen Kewer met sy hond Os-Moses agterin, ontmoet hy ’n Afrikaanssprekende Zoeloe-meisie, Mandie. Hy word Mandie, haar ma, Nxasana, en ’n gestremde kind na wie Ma Nxasana omsien, Gumanam, se vertroueling. Intussen word hy lastig geval met oproepe van ene John wat ’n MA wil doen oor ekoliteratuur en mineurskrywers. Is mos oos is ’n surrealistiese, byna absurde roman; ’n verhaal van verandering wat ontvou in die spel van name en die vervloeiing van uiterstes: hede/verlede, man/vrou, leuen/waarheid, lewe/dood.

 

‘n Roman wat grense verskuif in Gilles Deleuze en Felix Guattari se terme van sogenaamde mineurletterkunde: “Dis waar die mineurskrywer so belangrik is,” sê John ongestoord. Onsigbare skrywer. Sigbaarste geskrif. Sonderlingste taal.  (229)

 

In hierdie pakkende roman word die moderne Universiteit via ‘n onbetroubare vertellende akademikus vir ons onthul. Is die motor met die hond werklik gesteel of beweeg ons in hierdie roman dalk in ‘n teks wat geskryf word deur ‘n skrywende instansie? Wat is waar? Wat is wolhaar?

 

Ons word immers gewaarsku:

“Nee,” sê die kolonel, “niks se ge-miskien nie.” Daar’s ’n wonderlike Afrikaanse woord, sê hy, net so goed soos kammakastig. En dis die woord “onbenullig”. Dis nie net nul nie, dis nullig. Maar nee, dis nie net nullig nie, dis benullig. Maar nee, dis meer as – minder as – benullig, dis verdomp fokken – jammer – onbenullig! On-be-nul-lig! Dis soos nul kwadraat, nul tot die mag wat ook al! Hy sê: “Ek het nog nooit só daaraan gedink nie.”

En later:

Wat is ’n geskrif, dan – soos jy sê – maar ’n geskrif sonder ’n leser, sonder selfs ’n bedoelde leser? Dis ’n non-teks, my liewe John,” beantwoord hy sy eie vraag, “’n ongeskrewe geskrif. Soos Breyten Breytenbach sou sê: ’n ongedanste dans. Niks! Nee, minder as niks, dis soos niks uitgehol, uitgehol van binne! Des te minder kan dit literêr wees.” Sê hy sou dit sterker kon stel, dié “niks”, maar hy weet John verafsku vulgariteit en sou dit allermins van hom verwag. (192)

Ook die abjekte vind hier ‘n plek. Ontoepaslike beskrywings van ‘n hond se anatomie, besoeke aan ‘n lykshuis en ‘n meedoënlose oopskryf van die seksdaad, maak die teks een wat uitwaaier na Loslyf en belangrike tekste oor die seksuele. Toilette en “splatter reduction” word slim beskryf (106). Lykshuise en reuke waaier oop voor die leser (soos op bladsy 117). Reuke, geure, die abjekte en stank doem voor die leser op.

 

Osmose word opgevang in die hond se naam en die titel. ‘n Osmose tussen fantasie en werklikheid; droom en skryf. 

 

Die roman is soos ‘n heksagonale postmoderne rooibaksteengebou (om die verteller aan te haal) met analises van politiek-korrekthede (Mied / Meid) en ‘n teks op ‘n rekenaar wat dit alles verklap.

 

Gumanam is Hindi vir naamloos.

 

Hierdie skrywer speel ‘n spel met name, konvensies, ‘n stad (Durban) se liminaliteite en die leser word ingeboender in ‘n teks wat dalk (?) ‘n kreatiewe reaksie is van ‘n man wat sukkel met ‘n moeilike student wat wil skryf oor ekoliteratuur en mineurskrywers, die polisie, ‘n kolonel en ‘n hond in ‘n Volkswagen. En met Mandie en Nxasana, swart mense saam met die brak is dit ‘n bonte spul.

 

Is die Volla werklik gesteel? Wil die teks ‘n parodiese reaksie wees op tydgenootlike Franse skrywers? Houellebecq se flirtasie met die abjekte en die politiek?

 

Onderlangs is die verwysings na Jean Genet, Deleuze & Guattari, ekotone, liminaliteite opvallend. Veral Luis Buňuel se Belle de Jour, daardie film uit 1967 met Catherine Deneuve, word in die herinnering geroep. Fantasie en werklikheid word só slim verweef dat jy as kyker nie altyd seker is wat het werklik gebeur nie. Nes by die meester Luis Buňuel.

 

‘n Resensent het die slot in die roman as vreemd ervaar; tog nie, as jy moderne Franse tekste ken of Dan Roodt se Sonneskyn en Chevrolet (Taurus, 1980) gelees het nie ('n Lyflike roman met vreemde droomlogika. Besoek 27 November 2021).

Hierdie roman wil ont-masker, onrustig maak, politieke kommentaar lewer (kenmerkend van mineurletterkunde). Die ingebedde kodes en verwysings na Franse tekste, wil ‘n antwoord wees (dalk?) op die Afrikaanse letterkunde waar alles alte dikwels te helder vorentoe beweeg.

 

Alant is immers ‘n professor in Franse letterkunde, nie waar nie, wat ‘n roman in Afrikaans publiseer? Sy Afrikaans is soepel en vlot.

 

Inderdaad: onsigbare skrywer (verteller); sigbaarste geskrif.

 

So begin hy:

Hy het baie aande wakker geword en dan kon hy nie weer slaap nie. Dan het hy aan idees gelê en dink, briljante idees, maar hy het hulle nie neergeskryf nie. Daar was nooit ’n notaboekie op sy bedkassie nie en sy selfoon was af. Hy het gedink wat die moeite werd is om te skryf, sal mens tog onthou. Geen aantekeninge nodig nie. Of miskien was hy net te lui. Toe ontdek hy, eendag, dat hy niks het om te skryf nie, behalwe dit wat iemand anders gedink het. Die man wat hy was maar nie wou wees nie, en ’n vrou, van wie hy hom net-net kon onthou, maar nie genoeg nie. En ’n hond. Is mos so. Hy het nooit geskryf nie …

Lees hierdie roman. Ek het dit in twee dae met vreugde gelees. Hier gaan jy Oos, nie Wes nie, soos in die bekende popliedjie.

 

Is-mos-so? Is-mos-Oos? Osmose?

 

Bibliografie

 

Deleuze, Gilles & Guattari, Féllix. 1986. (1975 Fr.) Kafka: Toward a Minor Literature. Vertaal deur Dana Polan. Minneapolis: University of Minnesota Press. 

Deleuze, Gilles & Guattari, Féllix. 2003. (1987 Fr.) A Thousand Plateaus. Capitalism and Schizophrenia. Vertaal deur Brian Massumi. Minneapolis: University of Minnesota Press. 

 

Resensie | Dolf van Niekerk – Splintertyd | Imprimatur, 2021

Dolf van Niekerk – Splintertyd. Imprimatur, 2021. ISBN: 978-0-620-94670-4

 

Resensent: Joan Hambidge

 

Dolf van Niekerk se bundel Splintertyd (Imprimatur) is ‘n belangrike bundel in hierdie tydsgewrig gekenmerk deur Angs, Onsekerheid, ‘n volledige nuwe bestaan, wat in Maart verlede jaar aangebreek het. Grendeltyd het, soos ons almal weet, op alle vlakke sy tol geeïs. Mense is ingeperk in hierdie versplinterde tyd en veral digters het skerp gereageer op hierdie inperking. Splinter is immers ook ‘n werkwoord (afsplinter) en die vele assosiasies word deur hierdie titel oopgemaak.

 

Van Niekerk is ‘n gerekende prosateur en digter. Van sy bundels is Karoosange (1975), Dubbelster (1996), Nag op 'n kaal plein (2006), Lang reis na Ithaka (2009), Bleek planeet (2013), en Portrette in my gang (2015) is van die bundels uit Dolf van Niekerk se pen. En op sy 90ste verjaarsdag verskyn Berigte uit die skemerland ook by Imprimatur.

 

Die digter is ook ‘n filosoof en in sy gedigte vind ons dan sterk besinnings oor die mens se lot:

 

alles keer in siklusse terug,

alle syn herhaal sigself

deur die tyd, wat was word nou

en nou is môre soos dit was. 

 

(Portrette in my gang, 2015)

 

en in die lewe en die dood

is elkeen uiteindelik alleen

 

Hierdie reëls staan opgeteken in Dolf van Niekerk se bundel Nag op ‘n kaal plein (2006), ‘n gunstelingbundel vir hierdie leser:

 

“Skaduwoord” is ‘n sentrale vers:

 

Skaduwoord 

 

Ek wou liefde onder woorde bring

soos die HAT, nuanses 

van toegeneentheid tot plante, 

diere, mens en God, vibrasies

van die brein en hart. 

Ontsê hiervan sal die mens

iets soos liefde versin

in sy verlange na versoening,

onbewus van tye waar

liefde en haat verstrengel was; 

dors na ’n bries van liefde 

met die laaste onsekerheid 

voor ewigheid. (25)

 

Die dood is ‘n “inwonende aanwesigheid”, skryf die digter, ingeperk ook deur siekte waar reën die suising word van iets anders:

 

Middernagreën

 

Middernagreën, maar dis geen reën.

Dié suising is een bed ver, of is dit my suurstofmaker, ’n drupspoor op my huis se dak in tye van ’n ou normaal, se glo ’n Hoër Hand bepaal die reën.  (31)

 

In die volgende vers word Sartre se die-hel-is-ander-mense aangespreek:

 

Hel is nie nadoods, hel is ’n virus van die aarde

 

Hel is nie nadoods, hel is ’n virus van die aarde, ontspring uit kweekgrond vir hebsug en haat. Waar liefde en waarheid weerstand bied, muteer hy in variante van lewensagterdog, ondergrawing en verdagmaking – tas die siel aan en verban die wese na ewige kwarantyn binne die self. (40)

 

II

Linda Hutcheon & Mario J. Valdés voer ‘n gesprek oor nostalgie, ‘n begrip wat ‘n terugkeer én pyn in sig dra. Ons kan terugkeer na ‘n ruimte, maar tyd kan ons helaas nooit weer terugvind nie. Ons lees:

 

Nostalgia, in fact, may depend precisely on the irrecoverable nature of the past for its emotional impact and appeal. It is the very pastness of the past, its inaccessibility, that likely accounts for a large part of nostalgia's power—for both conservatives and radicals alike. This is rarely the past as actually experienced, of course; it is the past as imagined, as idealized through memory and desire. (Linda Hutcheon & Mario J. Valdés | Irony, Nostalgia, and the Postmodern: A Dialogue | University of Toronto | Besoek 21 Oktober 2021)

 

Wanneer ons die verse deur die oë van Hutcheon lees, is die ingeboude ironieë opvallend. Die woord nostalgie beteken sowel ‘n terugkyk as pyn; ‘n geïdealiseerde, opgemaakte wêreld wat aanklop by Van Wyk Louw se Nuwe verse, ‘n bundel met gestroopte verse.

 

Dié nag het nie ure nie

 

Dié nag het nie ure nie, elke uur is nag; oorlewing wankel op die grens van lig en duisternis; uitweg neig na nag terwyl ’n kakofonie suising in die brein begelei van êrens na nêrens, nêrens na êrens waar nag en dag gebore word. (50)

 

In koorsdrome word daar verlang na die Karoo in vele pynlike nagkonserte. Ons onthou:

 

my windharp

sing

in ballingskap

wat sing

my windharp

aan die wilgertak

waar nooit

karoowind waai

 

(Bleek planeet, 2013)

 

Dit is ook ‘n bundel van liminaliteite en oorgange: dag na nag, lewe na dood, siekte en herstel met die poësie wat alles registreer. Die pragtige voorblad – met die handskrif van die digter – is tekenend hiervan. Hierom word alles ‘n “dubbeldag” in ‘n pynlike binnereis.

 

Plato se grot is ook hier aanwesig wat die dubbel-kyk aktiveer.

 

Die digter-as-filosoof dink geweldig na oor die mens se verbintenis met die kosmos en die ewige soeke na sin:

 

Ek vors bestaan en wese na

 

Ek vors bestaan en wese na, die wese van wees in die labirint van ewige dinge; of alles oplaas saamvloei in Is en Is deel is van syn, sinoniem vir die Romein se sistere, omvorm tot eksisteer; staan tussen nou en ewigheid, ’n pendulum in tyd van kosmiese wordingsdrif. (12-13)

 

Die bundel is laatwerk en die gesprek met Elisabeth Eybers is tersaaklik, want daardie digter het oor ouderdom, siekte en die sin-van-die-lewe uitsonderlik goed gedig. Wat véral vir die speurende leser opvallend sal wees, is die self-palinodes en vele gedigte wat terugkeer na bestaande verse in ‘n proses van self-kanonisering.

 

III

Imprimatur onder die leiding van Martjie Bosman het ‘n belangrike bundel gelewer in hierdie vreemde tyd. Die uitleg en ontwerp van Annemart Swanepoel verdien vermelding.

 

Toeganklik, aangrypend en ‘n belangrike baken in die digter se oeuvre.

 

All nostalgia, then, would be what Davis (25) calls "interpreted nostalgia" wherein an analysis of an experience, however brief or mistaken, comes to be fused with that primary experience and thus alters it, aldus Hutcheon in voetnoot 17. 

 

Dit het my ook teruggeneem na Legkaart van 'n jong lewe (2019), sy herinneringsboek, en my opnuut bewus gemaak hoe digters terugkeer na dieselfde temas en dieper kyk. Die ewige spel tussen onthou en nou …

 

Die digter het nie geswyg nie en hy struikel beslis nie oor sy woorde nie …

 

‘n Klein, kompakte bundel wat uitwaaier na die filosofie, die kosmiese vraagstukke en die dood wat iets alledaags geword het.

 

Bestel by:

Snymanweg 46, Brummeria, Pretoria, 0184 www.imprimatur.co.za

 

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Versindaba)

Onderhoud | met Amanda Gouws | 2021

1. As gerekende feminis het jy onlangs ‘n boek saam met Olivia Ezeobi uitgebring: Covid Diaries: Women's Experiences of the Pandemic (Imbali uitgewers). In hierdie studie gee jy en jou mede-redakteur verskillende vroue kans om te kyk na die impak van Covid-19 op jul lewens. Hoe het jy die vroue gekies?

 

Ons het besluit dat vroue hul eie stories oor hul ervaring van die pandemie, en spesifiek die staat van inperking, moes vertel.  Ons het ‘n aanlyn roep gedoen wat ons wyd op ons netwerke versprei het en 50 vroue het aangedui dat hulle wil skryf.  Op die ou end het 35 vroue hulle stories gelewer.

 

2. Die boek val in verskillende afdelings uiteen: “The Political is Personal", “The Personal is Political", “A Woman's Work is Never Done", “Of Motherhood and Care" en “The Body on the Front Line". In hierdie vyf afdelings word die hele politiek van die feminisme sedert die 60’s opgesom. Kommentaar.

 

Die sestiger en sewentiger jare was die hooggety van die tweede golf feminisme of radikale feminisme, wat bekendstaan vir hul slagspreuk – “the personal is political”.  Dit beteken dat wat ook al in die private sfeer van die huis of tuiste gebeur ook ‘n politieke dimensie het en dat oplossings vir diskriminasie en onderdrukking in hierdie ruimte wel polities van aard is, soos byvoorbeeld deur wetgewing om gesinsgeweld te stuit, te maak.  In die geval van die pandemie was die politieke ook persoonlik in die sin dat die politiek van die pandemie ons in ons huise toegesluit het.  Die tweede golf feministe het ook die onderdrukking van vroue aan die onbetaalde versorgingswerk wat vroue in die huis doen, toegeskryf. Versorgingswerk word vanselfsprekend as die vrou se werk aanvaar en die pandemie het ons gewys dat dit wel vandag nog die geval is, soos dit spreek uit die stories.  Feministe besin ook oor die liggaamlike, veral hoe die vroueliggaam uitgebuit word, geobjektifeer word of die slagveld van geweld en verminking word.  In die boek spreek die stories tot die ongelooflike liggaamlike uitputting wat die pandemie tot gevolg gehad het.

 

3. Vroue het agentskap. Tog voel dit vir my asof feminismes tans huiwer om dwase politiek-korrekte uitsprake aan te vat. Het dit dalk te make met die geweldige sterk posisionering van transgender-persone? Ek dink hier aan die onlangse debakel in Sussex. Daar is immers verskillende posisies: woman-identified-woman, straight, lesbies, bi …

 

Ons leef in die tyd van “cancel culture” wat beteken dat as feministe en veral radikale feministe (die radikaal verwys na die oplossings wat hierdie feministe voorstaan – wat die radikale idee van die beeïndiging van patriargie insluit) hulle uitspreek oor kontroversiële sake, soos die Sussex-debakel, waar ‘n filosofie professor in haar boek van die standpunt uitgaan dat sosiale gender belangriker is as biologiese gender.  Sy is as transfobies uitgekryt tot so ‘n mate so dat sy bedank het.  Sy het aangevoer dat sy genoeg van die boelietaktieke gehad het. Hierdie onverdraagsaamheid róndom seksualiteit en verskillende begrippe van wat seksuele begeerte en seksuele identifikasie is, lei tot selfsensorskap onder feministe wat vrees dat hulle op dieselfde manier behandel sal word. Dit sluit akademiese debat hieroor af en universiteite word plekke waar oop gesprekke met groot moeite gevoer kan word – iets wat teen die aard van die universiteit indruis. 

 

4. Die geboorte van feminisme was waarskynlik die wasmasjien eerder as die pil. Tog vergeet gay en transgender-persone van die geweldige werk van feministe wat ‘n bydrae gelewer het tydens Stonewall. Kommentaar.

 

Die Stonewall-opstand was die begin van ‘n sigbare gay-gemeenskap in die VSA.  Gay mans en vroue het polisieteistering teengestaan in sigbare protes wat later oor die hele land versprei het.  Talle feministe was bondgenote in hierdie protes en het hulle geskaar by die gaygemeenskap.  Meeste feministe verwerp die binêre identifikasie man/vrou en glo dat seksuele identiteit vloeibaar is en dat seksuele begeerte kompleks is. Maar wat meeste feministe voorstaan is keuse – dat elke persoon die reg sal hê om te kies met wie hy/sy/hulle (transgender) in ‘n verhouding wil wees.  Enige vorm van dwang is onaanvaarbaar.

 

Gender is ‘n konstruksie wat deur gemeenskapsopvattings en rolverwysings gevorm word en is dus wyer as die bloot biologiese.  Vroue word van geboorte af in die simboliese orde van patriargie ingelei sodat wat ons as normaal aanvaar diep in ons psiges ingebed word oor ‘n lang tydperk.  Dit is slegs deur bewusmaking en bevraagtekening (wat feministe by uitstek doen) dat hierdie begrippe van wat “normaal” is ontwrig word.  Transgender-vrouw (wat eers mans was) het nie dieselfde ervaring van die simboliese orde of die sosialisering van vroue gehad, terwyl hulle mans was nie.  Dit is ‘n tipe manlike bevoorregting wat nie noodwendig met transisie verdwyn nie.

 

5. Virginia Woolf se A room of one’s own is ‘n belangrike dokument. Net soos die werk van Doris Lessing. Of die tekste van Cixous en Kristeva. Gaan vroue en vroue-teorie altyd ‘n supplement bly?

 

Ek dink dit is reeds besig om te verander en het reeds baie verander. Mense soos ek en jy dra daartoe by dat genderteorie baie meer “mainstream” word.  Ons werk is subversief,  omdat ons nie bloot ivoortoring-teoretici is nie.  Ons leef ons feminisme en ons is rolmodelle vir ons studente.  Daar word nou baie geskryf oor die distopiese wêreld waarin ons tans leef met die pandemie en so baie van die oplossings wat voorgestel word (veral deur mans) verwys na die belang van gemeenskap, versorgingsetiek en interafhanklikheid.  Dit is goed waaroor feministe al reeds vir jare skryf.  Die belang van ons werk word nou sentraal gestel.

 

6. Vrouedigters in Afrikaans skryf dikwels oor die vaderfiguur wat beslis broos en vol foute is. Waarom word die Vader dan nog steeds nagestreef as ‘n simbool van Sterkheid. Ek dink o.a. aan Fellini wat dit ondermyn in City of women. Kommentaar.

Afrikanerkultuur is diep partriargaal, soos jy weet, so die vaderfiguur is altyd aanwesig, al is hy ook afwesig.  Met die bevryding van vroue en die toekenning van regte word patriargie die hele tyd bedreig en op die oomblik voel dit vir my of patriargie vroue slegs deur geweld kan beheer.  Dit is een rede hoekom ons die skokkende statistiek vir geweld teen vroue het wêreldwyd.  Dit is dikwels moeilik om oor die moeder te skryf sonder om moederblaam te pleeg.  So, om oor die vader of die moeder te skryf  is om tussen die duiwel en die diep blou see te wees.  Maar dit is juis wanneer mans die patriargale orde ondermyn omdat hulle hul eie aandeel aan patriargie erken dat hulle die bondgenote van vroue word.

 

7. Jy skryf rubrieke waarin jy moeilike konsepte oopmaak vir gewone lesers. Tog kry hierdie leser dikwels die gevoel dat mense nie werklik lees wat jy skryf nie en jou aanval omdat jy feministies skryf. Kommentaar.

 

Ja, ek dink dat veral mans hulle blindstaar teen my naam.  Ek is soms verbysterd oor die onnoselheid van die haatspraak wat ek kry. Dit wys daarop dat hulle nie gelees het of nie verstaan het wat hulle gelees het nie.  Ek het baie respek vir deurdagte argumente, maar dit kry ek selde.  Die sterk reaksie op my werk laat my glo dat ek tog my vinger op sensitiewe plekke plaas en dat dit mense iets gee om oor te dink.  (Ek wonder of sommiges dink voordat hulle ‘n meltdown het!).

 

© Joan Hambidge

Resensie | Jan Wagner – Wat ek van klippe weet (Vertaal deur Robert Schall) | Naledi, 2021

 

Jan Wagner – Wat ek van klippe weet (Vertaal deur Robert Schall). Naledi, 2021. ISBN: 9781928530633 | Prys: R260.00

 

Resensent: Joan Hambidge

 

I

Hierdie bundel wat sopas by Naledi verskyn het en vertaal is deur Robert Schall is een van die hoogtepunte van my leeservaring hierdie jaar. Die antologie is keurig uitgegee en die afwerking prima. Jan Wagner, gebore in 1971, word beskou as een van die gewildste digters tans werksaam in Duitsland. Hy is veelbekroonde digter en hierdie leser verstaan presies waarom.

 

Onder andere Zhongkun Internasionale Digtersprys van die Universiteit van Peking en die gesogte Georg Büchner-prys.

 

Die digter is self vertaler en essayis.

 

Die gedigte is essensieel in die trefkrag, eenvoudig (oënskynlik) met verwysings na geskiedkundige oomblikke wat die digter ontgin vir sy verse. Per voetnoot word dit oopgemaak (“störtebeker”, 61) en die mitologie word ook in verse ingevoer. Vreemde landskappe word ook bekyk: Huntsville, Texas, Australië…

 

Tegnies bedrewe met die beoefening van o.a. die sonnet, kwatryngedig, Sapfiese strofe, sestina, tersine, villanelle, haikoe en rondeel, maar ook die vrye vers én prosagedig. Ongewone rymvorme wat verdere vernuf demonstreer is soos die skuinsrym, pararym (al die konsonante pas by mekaar (tell, tall) en anagramrym gee verdere blyke van ‘n digter wat sy passies ken. Rym, soos wat digkuns-lesers alte goed weet, kan die onervare digter liederlik pootjie. Elisabeth Eybers kies dan tereg ‘n ironiese bundeltitel as Rymdwang.

 

Die leser kan telkens vergelykend lees met die oorspronklike vers links afgedruk en die vertaler se teks na regs. Ons lees verder dat die vertaler hierdie projek voltooi het as deel van ’n Meestersgraad in Kreatiewe Skryfkuns aan die Universiteit van die Vrystaat. En veelvuldige applous aan die mentors en aan die uitgewer wat hierdie bloemlesing vir ons gee.

 

Die vertaler Robert Schall is bekend aan die lesers van Versindaba en Stilet, gebore in Duitsland en tot met sy aftrede Professor in Wiskundige Statistiek aan die Universiteit van die Vrystaat. GR von Wielligh se Boesmanstories is uit Duits vertaal as Die Sterne sind glühende Kohlen und Asche, gepubliseer in 2005.

Henning Pieterse se Rilke vertalings is eweneens ‘n hoogtepunt en kon as leermeester raad bedien.

 

Schall het Jan Wagner se gedigte vertaal as deel van ’n Meestersgraad in Kreatiewe Skryfkuns aan die Universiteit van die Vrystaat onder leiding van Henning Pieterse en Francois Smith.

 

II

Wat ek van klippe weet aktiveer al die gesprekke met klippe in Afrikaans. Ons dink hier aan Van Wyk Louw se “Klipwerk”-reeks, Opperman en Wilma Stockenström. 

 

By Opperman die bekende “Te klip om te boom”:

 

Klip kan net klip,

sy teel is onderverdeel

tot stomme klippertjies

duinend rondmeel.

 

Boom kan net boom

word langer en ook swanger

tot singende boompies

voël óm die voorsanger.

 

Maar voorwaar:

voor boom kan boom

moet klip eers klip,

en klip teel swaar

- glo miljoene jaar.

 

Ina Rousseau, Johann de Lange, Antjie Krog het eweneens oor klippe gedig, soos die digter Ilse van Staden, Hendrik J Botha, Pieter Fourie.

 

En in die literatuurteorie herinner die Russiese Formalis Sklovskij ons aan digterlike taal wat die klip klipperiger moet maak. Die gedig moet die essensie so oordra dat die ding-likheid jou tref.

 

Ons dink aan die mitologie róndom klippe wat in elke landskap iets van daardie wêreld representeer. Die klippe in Japan wat anders lyk en voel as die klipformasies in Peru of die ronde spoelklippe in Turkye.

 

In my besit ‘n Tarotstel met die klipformasies van Macchu Picchu.

 

III

Dit gebeur nie elke dag dat ‘n resensent dit moeilik vind om ‘n keuse te maak uit die bestes in ‘n bundel nie. ‘n Mens sou die volledige bundel moes afdruk vir die leser.

Daar is reeds gewys op die uitbuiting van tegniek en die ontginning van verskillende digvorme. Die vertaler beklemtoon dat die gebruik van kleinletters dubbelsinnigheid tot gevolg het, omdat dit afwyk van die Duitse spelreëls. Dubbelsinnigheid en homonieme is hierdie digter se handtekening nes die ontginning van ryme. Die vertaler wys ook op die gebruik van “brutale enjambemente” wat die leser opnuut bewus maak van die musikaliteit van sy verse (238). Hiervan is die gedig “die études” (205) ‘n bewys:

 

…: die onverbiddelike maat-

slag van die metronoom

 

waar die klavier, soos by Robert Pinsky se gedig oor ‘n klavier in Jersy rain, ‘n hele lewe opsom en ‘n vreemde of onverwagse ars poetica word.

 

Dieselfde geld “geitjie” ‘n prosavers wat meer word as wat die geitjie is: die asosiasies met dinge buite-om wat die besondere aard van die diertjie opsom; ook ‘n primordiale simbool van die digkuns. Perfekte nabootsing. (111)

 

En aweregs is bepaald ‘n verdere kenmerk. Die vreemde dwars-blik kenmerkend aan die digterskap: om die klip klipperiger te maak.

 

Humor is daar in die beskrywing van die renoster (103). Of die verse oor pasteie (81). Kos teenoor klip, as u wil.

 

Die kleiner gedig wys dikwels mankemente uit en hier stel die digter nie teleur nie. Elke woord op sy plek:

 

ek lig die deksel

en kyk in die lyster se 

reusagtige oog (213)

 

Pragtig oor ‘n teesakkie:

 

teesakkie

 

I

net in saklinne 

gehul, tenger kluisenaar

in sy klam spelonk.

 

II

benewens ‘n tou-

tjie lei niks na bo. ons gee

hom vyf minute. (105)

 

Wonderlike implikasies hier.

 

 

Met die Anton Brant-vertalings (Brant is ‘n skuilnaam van die digter) wys die vertaler sy slag wanneer hy Afrikaanse streektaal (in voetnote geplaas) invoer. Geen sprake van ‘n gebroddel hier nie en die leser sien hoe hy die landskapwoorde van Duits na Afrikaans transporteer en dikwels moeilike gedigte naatloos vir jou neerplaas via die glossarium vir Afrikaanse streektaal.

 

Die vertaler verstaan die grein van die oorspronklike taal (Roland Barthes) en kry telkemale die regte aansluiting in Afrikaans.

 

Die digter dig assosiatief (vleiland, weiland, weikamp, kanet) op soek na die regte woord as hyself ‘n woordeboekmaker is. Die land, soos die gedig, staan soos ‘n groot harp vir die nag (157).

 

IV

Dit staan op die kliptafels geskryf dat hierdie bloemlesing met gedigte en vertalings ‘n mens lank sal bybly.

 

Wanneer ‘n goeie digter ‘n behendige vertaler ontmoet, is daar geen splinte nie:

‘n mens kan Korsika

 

reeds aan sy geur herken, sê hulle, lank

voor die eiland opduik uit die see. (89)

 

Verander korsika na digter en vertaler.

 

Die hele santekraam moet geluk gewens word met hierdie publikasie: die uitgewer, die digter, die vertaler, die mentors en die klasmaats.

 

Bronne:

Woorde Wat Weeg | Rubriek: Klippe (Besoek 27 Oktober 2021)

Prinsloo, Anton F. 2004. Spreekwoorde en waar hulle vandaan kom. Pharos.

Rym | Wikipedia (Besoek 27 Oktober 2021)

Pinsky, Robert. 2000. Jersy rain. Farrar, Strauss & Giroux.

The Green Piano

Robert Pinsky

 

Aeolian. Gratis. Great thunderer, half-ton infant of miracles 

Torn free of charge from the universe by my mother's will. 

You must have amazed that half-respectable street 

 

Of triple-decker families and rooming-house housepainters 

The day that the bole-ankled oversized hams of your legs 

Bobbed in procession up the crazy-paved front walk 

 

Embraced by the arms of Mr. Poppik the seltzer man 

And Corydon his black-skinned helper, tendering your thighs 

Thick as a man up our steps. We are not reptiles: 

 

Even the male body bears nipples, as if to remind us 

We are designed for dependence and nutriment, past 

Into future. O Europe, they budged your case, its ponderous 

 

Guts of iron and brass, ten kinds of hardwood and felt 

Up those heel-pocked risers and treads splintering tinder. 

Angelic nurse of clamor, yearner, tinkler, dominator — 

 

O Elephant, you were for me! When the tuner Mr. Otto Van Brunt 

Pronounced you excellent despite the cracked sounding board, we 

Obeyed him and swabbed your ivories with hydrogen peroxide. 

 

You blocked a doorway and filled most of the living room. 

The sofa and chairs dwindled to a ram and ewes, cowering: now, 

The colored neighbors could be positive we were crazy and rich, 

 

As we thought the people were who gave you away for the moving 

Out of their carriage house — they had painted you the color of pea soup. 

The drunk man my mother hired never finished antiquing you 

 

Ivory and umber, so you stood half done, a throbbing mistreated noble, 

Genuine — my mother's swollen livestock of love, lost one, unmastered: 

You were the beast she led to the shrine of my genius, mistaken. 

 

Endlessly I bonged according to my own chord system "Humoresque," 

"The Talk of the Town," "What'd I Say." Then one day they painted you pink. 

Pink is how my sister remembers you the Saturday afternoon 

 

When our mother fell on her head, dusty pink as I turn on the bench 

In my sister's memory to see our mother carried moaning up the last 

Steps and into the living room, inaugurating the reign of our confusion. 

 

They sued the builder of the house she fell in, with the settlement 

They bought a house at last and one day when I came home from college 

You were gone, mahogany breast, who nursed me through those 

 

Years of the Concussion, and there was a crappy little Baldwin Acrosonic 

In your place, gleaming, walnut shell. You sere gone, despoiled one 

Pink one, forever green one, white-and-gold one, comforter, living soul.

Kyk hoe netjies word “Klipwerk” vertaal. Besoek 28 Oktober 2021.

 

So vertaal David Keplinger die “reënbalievariasies” / “regentonnenvariationen” na Engels. ‘n Goeie vergelykingstudie vir die leser (Besoek 28 Oktober 2021):

 

beneath the plum tree

behind the house, unmoved, cool

like a zen master.

 

*

 

a sort of oven

in negative, without smoke,

gulping up the clouds.

 

*

 

gurgled just a bit,

if you bashed hard against it,

but disclosed nothing.

 

*

 

as if the dead climbed

through her from the netherworld,

to listen to us.

 

*

 

silvery organ-

pipe, squat gutterspout: through which  

pumped all the weather.

 

*

 

one summer long

fully sated. then, with storm,

it bubbled over.

 

*

 

stay, spoke that darkness,

and your face dissolves itself 

like a sugar lump.

 

*

 

old as the garden,

redolent as forest-lake.

there: barrel of styx.

 

*

 

i lifted the lid,

twitched back. the blackbird singing

suddenly darkened.

 

*

 

awash in autumn,

it leaked out by the hundreds

the heaps of black slugs.    

 

*

 

what got imprinted

in me, framed in the barrel,

like a locket: rat.

 

*

 

last drop from the tree.      

in the quiet, quietly,

the quivering gong.

 

*

 

a brooding, brooding;

in winter, enlightenment

as a disc of ice.

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Versindaba)

 

Onderhoud | met Azille Coetzee | 2021

1 Die teenoorgestelde is net so waar is jou debuut as romanskrywer.

Dit volg na jou memoir In my vel. Jou debuut word bemark as nie-fiksie: dit is iewers tussen 'n outobiografie, verslag en reisbeskrywing. Nou skryf jy fiksie. Hoe ervaar jy die verskille in die skryfproses?

Met In my vel moes ek baie tyd in my eie geheue en psige spandeer, om dinge te probeer onthou en weer te gee presies soos dit gebeur het en gevoel het. Met Die teenoorgestelde daarenteen het dit amper gevoel of my eie buitelyne oplos. Ek dink om karakters te skryf wat nie jouself is nie verg van ’n mens om poreus te word op ’n manier, jouself oop stel vir dit wat buite jouself is. Die skryf van albei boeke was interessant en terapeuties, maar die skryf van die roman was bevrydend en verruimend op onverwagse maniere wat verskriklik lekker was.

2 Jou boek handel oor vriendskappe tussen drie vroue. Hoe sien jy vriendskappe en verbintenisse? Is vriende ‘n mens se geheue, jou gewete of blote spieëlbeelde van jou en ander?

Ja, ek dink vriendskappe vervul al daardie funksies. En ek is presies geïnteresseerd in daardie veelvuldigheid van vroulike vriendskappe – hoe dit soveel dinge gelyk vir ’n mens kan wees, hoe dit verander met tyd, hoe dit kan aanpas, hoe daar plek is vir allerhande soorte vriendskappe in mens se lewe  – hoe dit dus op ’n manier baie meer hibried en veerkragtig en vloeibaar is as meeste monogame romantiese verhoudings.

3 Jy lewer kommentaar op die private wat openbaar geword het soos Instagram en Facebook. Hoe het dit, volgens jou, vriendskappe verander? Ek dink hier aan die steelfoto by ‘n bruilof wat dan uitgestal word met implikasies vir almal.

Ek dink dis maar nog iets wat ’n mens onderhandel in jou vriendskappe. Ek gebruik nie sosiale media op ’n verskriklik persoonlike manier nie, so vir my is dit maar net nog ’n gerieflike platform om met my vriendinne te engage. Maar ek dink dis dalk ’n luxury wat ek het omdat ek nie met sosiale media grootgeword het nie. Ek kan my net indink hoe ingewikkeld hoërskool moet wees as jy dit ook op TikTok moet navigeer!

4 Jou karakters se seksualiteit is meer vloeiend – ek dink hier aan die verhouding tussen Lien en Katryn wat later na ‘n mislukte huwelik van eersgenoemde, weer hervat word.

Is die ou binariteite in genderkonstruksies nie meer geldig nie?

Dit is so ’n interessante vraag, en een wat Kabous Meiring ook aan my gestel het by die bekendstelling van die boek. Ek dink gevestigde genderkonstruksies gebaseer op ’n meer binêre verstaan van gender (hier dink ek byvoorbeeld aan die lesbiër) is absoluut nog geldig, en sal waarskynlik vir altyd bestaan, dit is hoe baie mense identifiseer. Maar ek dink dat ons vandag gelukkig genoeg is (te danke aan die aktivisme van vorige generasies) dat daar ook plek is vir ’n meer terloopse omgang met seksuele oriëntasie en gender identiteit. Ek dink my generasie het dus meer vryheid om nie altyd hul genderidentiteit in kategoriese terme hoef uit te druk of te moet beskerm nie. Natuurlik is alles nog glad nie gewonne nie, maar ek dink wel dat ons dit makliker het as wat vorige generasies dit gehad het.

5 Jy verwys na Tsjekof se Drie susters. Is dit toevallig of wou jy die teks hier met meer implikasie laai? Dis immers ‘n teks oor verspeelde kanse en verlore drome …

Dalk die ewige konflik tussen droom en werklikheid?

Verlaat Katryn die droom of nie?

Ek hou van wat jy sien hier! Ek het gedink aan Drie Susters omdat dit bekend staan as ’n toneelstuk waarin daar nie veel gebeur nie (meeste van die aksie is weg van die verhoog af) maar waar dit gaan oor die innerlike drama wat mense ervaar te midde van hul gewone doen en late en alledaagse roetines. Ek het ook gedink aan hoe die toneelstuk op ’n manier gaan oor uitgediende waardes, en die soeke na nuwe maniere van leef. Maar ek dink jou interpretasie is baie interessanter as wat ek gesien het!

6 Sliding doors met Gwyneth Paltrow ondersoek ook die teenoorgestelde wat ook kon wees. Het jy hierdie film doelbewus / onbewus gebruik as interteks?

Nee, maar ek is weer mal oor die konneksie wat jy maak! Ek het baie aan Gwyneth Paltrow en Goop gedink terwyl ek die boek geskryf het, die maniere waarop feminisme en verbruikerskultuur verweef geraak het. 

7 In my vel se sub-titel lui: 'n reis. Jy spreek hier kwessies van ras en gender en klas aan wat identiteit bepaal. Jy maak dikwels uitsprake oor ras-ongelykhede en dat die Afrikaanse letterkunde nog baie hieraan moet doen. Dink jy nie die Afrikaanse letterkunde het wel die afgelope tyd geweldig baie bruin en swart tekste gelewer nie?

Ja ek dink jy is heeltemal reg, dinge is beslis besig om te verander. Maar ek dink histories gesproke is dit ’n letterkunde wat die wit man sentraal stel as literêre stem en ek dink dit gaan nog tyd en werk kos om dinge genoegsaam te verskuif (Die verhaal van drie vroue ‘n bruilof en ‘n boerboel | Netwerk24).

8 In jou artikel in Covid Diaries: Women’s Experience of the Pandemic – met Amanda Gouws & Olivia Ezeobi as redakteurs – verwys jy tereg na Hannah Arendt. Watter invloed het sy op jou denke gehad as politieke filosoof, feminis, vrydenker? 

Ek het akademies gesproke nog nie soveel met haar gewerk nie, maar op ’n persoonlike vlak is sy ’n rolmodel vir my – as vrou, as filosoof, feminis en vrydenker. Ek versamel vroulike figure by wie ek kan leer hoe om te lewe en sy is beslis een van hulle.

9 Hoe sien jy “die banaliteit van boosheid”?

Ek dink nogal baie daaraan deesdae – die idee dat mens nie inherent boos hoef te wees om bose dinge te doen nie, dat boosheid dikwels die resultaat is van onnadenkendheid, van ons versuim om aandag te gee. Dit is vir my baie relevant in ons wêreld vandag waar daar soveel verskriklike swaarkry oral rondom ons is en waar ons ekonomiese stelsels so vernietigend is. En hoe ons onsself so aandadig maak daaraan omdat dit gerieflik is en omdat dit is wat ons gesê word om te doen. Ek weet haar konsep is baie meer genuanseerd as dit, maar dis hoe dit deesdae baie by my opkom.

10 Hoe sou haar filosofie gelyk het, as jy kon raai, indien sy nie met Heidegger bevriend geraak het aan die Universiteit van Marburg nie?

 

Sjoe, ek wonder! Ek weet nie! En dalk is dit ’n vraag wat ’n mens kan stel ten opsigte van die Westerse filosofie as geheel – hoe sou ons denke ontwikkel het as problematiese mans soos Heidegger nie so ’n groot impak daarop gehad het nie. Maar die verhouding met Heidegger is nog ’n aspek wat Arendt se lewe vir my so fassinerend maak. 

 

11 Die konsep “natality” (Natalität) en “amor mundi” (liefde vir die wêreld) is twee van haar belangrikste konsepte. (Lg. uit haar 1929 doktorale tesis oor Augustinus). Jy betrek dit in jou artikel “Everything is Cake: Reflections on Natality and the New World Order”. Kommentaar.

 

Ag ek dink ek voel sommige dae so moedeloos oor die wêreld en waarheen als oppad is en dan bied Arendt se filosofie ’n bietjie hoop. Die idee dat daar altyd die moontlikheid is vir nuwe begin en dat elke mens daardie moontlikheid dra en dat ek self die wêreld kan betree op nuwe maniere. En dan ook weer die idee om hierdie wêreld te kies (al is dit so dikwels vreemd en vervreemdend), om daarvoor te sorg, om met aandag deur die lewe te gaan, eerder as om dit te probeer ontsnap. Ek weet ek vereenvoudig haar nou gruwelik, maar dis hoe Arendt my op ’n alledaagse manier deur die lewe help!

 

12 Waaroor het jou doktorale studie gehandel?

Ek het die Belgiese feministiese filosoof Luce Irigaray in dialoog gestel met die Nigeriese feministiese denker Oyèrónké Oyĕwùmí om te kyk wat hulle by mekaar kan leer en hoe die Afrika feminisme ons kan help om Westerse- en Afrika-filosofie te dekoloniseer.

13 Jy is werk in filosofie, jy skryf ’n roman en ’n memoir. Waar lê jou hart?

 

Ek hoop nie ek hoef ooit te kies nie! Ek vind dat die verskillende registers of maniere van skryf mekaar aanvul en verdiep.

Joan Hambidge