Bob Dylan en die Nobelprys 2016

The times they are a-changin'

Die Nobelprys is dikwels 'n omstrede prys en 'n mens kan 'n lys saamstel van groot skrywers wat dit nog nooit ontvang het nie. Waarskynlik was niemand meer verbaas as Bob Dylan toe hy die prys ontvang het nie. BY (30 deser) plaas tereg 'n onderstebo-foto van die sanger.

Wat is verkeerd met hierdie toekenning? Wel, soos Nadine Gordimer jare gelede opgemerk het toe hy op die kortlys was, hy is in die eerste instansie 'n sanger en nie 'n gepubliseerde skrywer nie. En die benoeming as daar 'n werklik gevestigde skrywer soos Philip Roth met 'n "body of work" is? 'n Skrywer wat bepaald kon aanspraak maak, omdat sy tekste nie alleen goeie letterkundige werk is nie, maar terselfdertyd sosiale kommentaar lewer. En al sou 'n vroulike kritikus van Doer Onder hom wil afboender van die Booker glo omdat sy werk te misogonisties is, kan sy kennelik nie die verskil tussen die verteller (of implisiete outeur) en die werklike outeur raaksien nie.

Hier te lande probeer kritici tereg om Breytenbach benoem te kry.

Jurie Wessels verduidelik in By van 30 deser oor waarom Dylan moes wen. Die tyd is ryp daarvoor. Absoluut: die tsoenami van anti-intellektualisme wat die wêreld getref het, word hierdeur bevestig, myns insiens. Maar Dylan 'n oerdigter?

Danie Marais, 'n uiters kundige musiekkritikus, meen dat Dylan wél bekroon kon word. (Oor Bob Dylan en sy Nobelprys vir letterkunde | LitNet. Besoek 30 Oktober 2016.

Hy noem hom 'n groot sanger-liedskrywer. Groot sanger? Nou ja, mens hoef net te kyk na Karen Zoid se program om te weet hoe misleidend die term "groot sanger" kan wees. Ek kyk na die program en skud dikwels net die kop.

"Snobisme is tog niks anders as ’n houding gebaseer op halwe waarhede en onkunde nie", meen Marais. Oor populêre musiek - dit weet ons almal - kan niemand hom troef nie. Maar oor letterkundige kwessies, is daar wel ander menings. Soos oor kanonisering, onder andere. Die kanon kan byvoorbeeld nie "verdwyn" nie; ons kan net her-kanoniseer of de-kanoniseer. En die toekenning aan Dylan as liriekskrywer is ook nie bo kritiek verhewe nie.

"Dis die uitsonderlike skryfwerk in sy liedtekste wat die saak in sy guns beklink het", meen Marais wat eweneens Harold Bloom gebruik om sy argument te staaf:

“All canonical writing possesses the quality of making you feel strangeness at home,” skryf hy in sy The Western Canon: The books and schools of the ages (1994).

As hy na Leonard Cohen verwys as 'n goeie liriekskrywer of Bertolt Brecht, seg ek amen. Die Brecht/Weill-duo (veral wanneer Anne Sofie von Otter dit vertolk) aanvaar ek.

Is dit 'n groot liriek?

Look out kid
Don't matter what you did
Walk on your tip toes
Don’t tie no bows
Better stay away from those
That carry around a fire hose
Keep a clean nose
Wash the plain clothes
You don’t need a weather man
To know which way the wind blows.

Die "visions" van hierdie Johanna is bepaald nie op dieselfde "song page" as Jurie Wessels en Danie Marais nie.

Maar ek wil nie hul ikoon belaster nie. Maar geniet en waardeer dit vir wat dit is. Dis werklik nie hoogstaande letterkunde nie.

Ek lees eerder Saul Bellow of Frank Bidart. Gaan lees "Ellen West":

Callas is my favorite singer, but I’ve only   
seen her once—;

I’ve never forgotten that night ...

—It was in Tosca, she had long before
lost weight, her voice
had been, for years,
                               deteriorating, half itself ...

When her career began, of course, she was fat,

enormous—; in the early photographs,   
sometimes I almost don’t recognize her ...

The voice too then was enormous—
healthy; robust; subtle; but capable of   
crude effects, even vulgar,
                                          almost out of   
high spirits, too much health ...

But soon she felt that she must lose weight,—
that all she was trying to express

was obliterated by her body,
buried in flesh—;
                           abruptly, within
four months, she lost at least sixty pounds ...

—The gossip in Milan was that Callas   
had swallowed a tapeworm.

But of course she hadn’t.

                                       The tapeworm
was her soul ... 

© Joan Hambidge

Joan Hambidge - Enumerasie [Gedig]

Die kamiljoen se tong kan tot een-en-half keer
vérby die lengte van sy lyf strek;
Die tuatura hou asem vir 'n uur lank op;
Die vlieënde draak-akkedis kan tot nege meters ver sweef;
Die netvormige luislang strek hom 'n brandweerwa;
Krokodille, weet hulle te vertel, kan boomklim;
Groen basilisk akkedisse ski ver oor water;
Varswaterskilpaaie vang vis met die tong;
Titanoboa, 'n dinosorus van slang,
weeg 'n ton, selfs meer.
So min of wat: al hierdie reptiele
was lank voor ons al hier,
op die Galapagos het Darwin hul bekyk,
opgeskryf in Oor die oorsprong van spesies;
bepaald toe nie geweet
dat 'n brandweerwa
nou
nie
betyds
'n klavier
uit puin
kan red.

© Joan Hambidge

Helize van Vuuren - A Necklace of Springbok Ears – /Xam Orality and South African Literature (2016)

Helize van Vuuren: A Necklace of Springbok Ears – /Xam Orality and South African Literature. SUN MeDIA Stellenbosch under the SUN PRESS imprint, 2016. ISBN 978-1-920689-89-6 | ISBN 978-1-920689-90-2 (e-boek)

Resensent: Joan Hambidge

A Necklace of Springbok Ears is 'n belangwekkende studie geskryf deur Helize van Vuuren. Sy dra dit op aan Hennie Aucamp, Francois Pauw (vriend en mede-bergklimmer) en aan Barend J Toerien, ook kenner van hierdie tradisie. Al drie vriende wat oorlede is.

Die verhale, mites en digkuns van die /Xam en ander Boesmans word ondersoek en veral die ideologiese dimensies van die tekste word ontsluit.

Dis onmoontlik om op al die komplekse aspekte van hierdie studie klem te lê, maar waarskynlik is die belangrikste afdeling die Watson/Krog-debat.

Die verskillende hoofstukke word netjies saamgeweef soos 'n halssnoer van springbokoortjies. Trouens, elke hoofstuk speel in op die daaropvolgende. Wanneer ‘n mens onder andere die hoofstuk lees “Cultural appropriation: Antjie Krog, Stephen Watson, and Eugène Marais” besef jy hoe die kulturele tradisie geminag en ontken is deur Watson. Hy, op sy beurt, is weer indertyd met die publikasie van Return of the Moon beskuldig dat hy die gegewe gebruik het asof hy ‘n trofeejagter is. Hy het eweneens nou saamgewerk met Pippa Skotnes.

Kulturele transplantasie eerder as plagiaat was dit en sy wys op die verskillende figure wat al met hierdie tekste gewerk het.

En waar negatiewe aantygings gemaak word in hierdie verband wanneer tekste gebaseer is op mondelinge tekste, word die gegewe uiters kompleks, aldus van Vuuren (158).

Aanklagte – en sy betrek Tristia wat met verhulde tekste funksioneer – het myns insiens waarskynlik te make met ‘n tydsgees wat verander. (Post)moderne digters verskaf deesdae endnote vir lesers, vermeendelik om aanklagte te systap. Maar tereg is die debat tussen Krog/Watson eerder ‘n komplekse debat oor oraliteit wat be-skryf word.

Van Vuuren maak ‘n geldige punt in haar studie dat alle skrywers van hierdie oertekste meer erkenning moet gee aan die oorspronklike in hul teensange. En dat hulle name meer prominent op die voorblaaie van bundels of bloemlesings behoort te staan.

Hoewel sy uiters krities staan oor Watson se aanklagte en die “long, distasteful and unnecessary controversy”, maak sy ‘n geldige punt: “… it is also evident that the stature of an established poet is enhanced when drawing from this vital source. In the end material from oral traditions are invariably ‘tapped’ for their vitality by living writers. And the dead cannot speak …” (179).

Haar ekskursies deur al die tekste maak die tersaaklike punt dat hierdie tekste ‘n interdissiplinêre benadering opeis ten einde die oertekste ten volle te begryp (109). Gaan kyk onder andere hoe sy ‘n misinterpretasie van die “uintjie”-lied begrond en hoeveel digters in Afrikaans het al gedigte oor Boesmankuns geskryf: Ernst van Heerden, Boerneef, Barend J. Toerien, Lucas Malan, Johan van Wyk en Hennie Aucamp. (Die gedigte is uitstekend vertaal o.a. deur Douglas Reid Skinner wat die dit vir die buitelandse leser toeganklik maak.) Die uintjie-gegewe speel in op ‘n Toerien-gedig.

Die werk van die romanskrywer Piet van Rooyen word uitstekend onder die loep geneem weens sy besondere gesprek met die Boesmankultuur. Sy was tereg daarop dat kritici (onder andere met Gif) in gebreke gebly het om die identifisering met die Boesmankultuur raak te sien. Die verskillende karakters representeer verskillende fases van kulturele en tegnologiese ontwikkeling: die primitiewe teenoor die Westerse ontwikkeling; gewone, koloniale waarnemers wat geplaas word teen ‘n manlike protagonis wat identifiseer met die kultuur en ‘n “Boesman” word (147). Hierdie waardevolle ontleding is van nut vir die leser wat na dieper insigte soek.

Van Vuuren kan die opposisies – bykans soos ‘n moderne Vladimir Propp – uitwys, omdat sy die kodes ken. ‘n Paar jaar gelede het ek ‘n kursus oor die verskillende dierefigure in Marais se Dwaalstories aangebied rondom die bestaande Afrika-tarot.

Primordialiteit en sjamanisme is belangrike kwessies wat in hierdie kursus bespreek is.

Die generiese term “San” – wat politiek-korrektes gebruik – is ‘n negatiewe woord wat “vabond” of “tramp” beteken in Khoi. Die woord Boesman is tans meer aanvaarbaar en Robert J. Gordon en andere wil die begrip weer “rehabiliteer” (155).

Soos altyd die geval met hierdie soort studie is die bronnelys en endnote van onskatbare waarde vir die speurende leser. Byvoorbeeld, die herinnering aan Rialette Wiehahn se artikel oor al die verskillende interpretasies van Wilma Stockenström se “Die eland”. Verder is daar belangrike kodes wat elke navorser sal inspireer vir verdere leeswerk.

“Man as fire beast” is gebaseer op haar uitstekende D. J. Opperman-huldigingslesing ‘n paar jaar gelede te Stellenbosch. Opperman se “Vuurbees” word uitstekend gelees via onder andere Changeaux se jongste navorsing dat kreatiwiteit sterk interne reëls volg (186).

Op ‘n persoonlike vlak het hierdie leser die stuk oor die lewe en werk van G. R. von Wieligh ontroerend gevind. Die ou verroeste trommel as ‘n metafoor vir sy ellendes: huweliksprobleme, finansiële nood, swak sig, ‘n enkelkamer by sy broer in sy laaste jare …

Die sentrale elemente van sy lewe was: taal, die bestudering van verskillende kulture en reis (40). Die einde van sy loopbaan, in 1895, was in konflik gehul toe hy beskuldig was van sogenaamde wanadministrasie as landmeter. Maar daar kon ook politieke motiewe gewees het. Daar was aanvalle teen Kruger en sy manier van doen in die Transvaal. Van Vuuren plaas briewe van Von Wieligh, selfs ‘n telegram op 13 Oktober 1895 waar hy desperaat is vir werk.

Ongeveer 1898 nadat sy vrou en kinders hom versaak en na die Kaapkolonie vertrek het, verbrand al sy dokumente en daarmee is die soektog na die verlore /Xam-dagboeke verby.

Helize van Vuuren

A Necklace of Springbok Ears is ‘n boek geskryf deur ‘n kundige wat jarelange navorsing vir die leser saamsnoer. Helize van Vuuren het met hierdie boek ‘n kleim afgesteek. Niemand sal ooit weer kan skryf oor enige aspek van Boesman-letterkunde sonder ‘n verwysing na hierdie teks nie. Op dieselfde wyse as wat sy ‘n onbetwisbare outoriteit is oor Van Wyk Louw en Breyten Breytenbach.

Agt hoofstukke wat ‘n mens op enige plek kan begin lees. Elke hoofstuk is inderdaad ‘n oortjie in die enkelsnoer soos die pragtige voorbladfoto - Percival R. Kirby se Bushmen ankle-rattles made from springbok ears - reeds aandui.

Dit is gepubliseer deur SUN MeDIA.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Rapport)