IIn magiese realisme is daar altyd ‘n verteller waar die verbeelding opvallend aanwesig is met ónmoontlike reise tussen plekke en geskiedenis. Die reise kan astraal of werklik wees. En in die Suid-Amerikaanse letterkunde is dit sterk verbind aan die Katolieke Kerk. In Suid-Amerika is daar kruise en blomme vir die geliefdes langs die pad. Die afbreek van grense is opvallend in hierdie tekste. Met ‘n besoek aan Machu Picchu, wonder ‘n mens wie het of kon hierdie stad gebou het?
II
“Van die verwysings sal seker té privaat wees vir die eventuele lesers. Maar ek skryf nou in die eerste instansie om self te probeer onthou. U is gewaarsku – dis ’n notaboek! As u die vleis het, bring ek die bene.” (43)
Aldus Breyten Breytenbach in ’n Seisoen in die paradys (1976). En die leser moet invul, bylees, reglees. Hierdie soort tekste eis uiteraard ‘n soort suspension of disbelief op. Eventueel hier as moontlik en nie uiteindelik nie.
Binne die Afrikaanse letterkunde kan van Etienne van Heerden se romans as magies-realisties beskryf word. Toorberg voer ‘n gesprek met Gabriel García Márquez se 100 Years of Solitude (Cien años de soledad) in 1967. Sy jongste roman heet Gebeente (Tafelberg). Só word die roman bemark:
Met ’n onverwagte trein kom Magistraat Imker Goedeman aan op Gebeente, ’n klein dorpie op die Vergete Grootpad noord van Sutherland. Die omgewing is geruk deur ’n opspraakwekkende plaasmoord, maar ’n nog komplekser saak moet ondersoek word: die diefstal van die melkweg. Ons is hier in die buurt van onwaarskynlikhede en eindelik word die ganse regstelsel uitgedaag. Historie, mite, allegorie en magiese realisme word sjarmant verweef in dié meesleurende roman.
Die ónmoontlike vind plaas en ‘n plek se naam is Gebeente. Net so vind ons die naamsverandering by Márquez: Macondo teenoor Aracataca.
So begin die beroemde roman van Gabo:
Many years later, as he faced the firing squad, Colonel Aureliano Buendia was to remember that distant afternoon when his father took him to discover ice. At that time, Macondo was a village of twenty adobe houses, built on the bank of a river of clear water that ran along a bed of polished stones, which were white and enormous, like prehistoric eggs. The world was so recent that many things lacked names, and in order to indicate them it was necessary to point.
Macondo is ‘n stad van spieëls en water. Dis eweneens utopies. In hierdie ruimte gebeur wonderbaarlike dinge totdat daar kontak gemaak word met die buitewêreld. ‘n Treinspoor verander alles en met setlaars (binnekommers?) wat alles verander. ‘n Amerikaanse maatskappy begin ‘n piesangplantasie en nuwe ordes geld. Opstand en stryd. Alles gebaseer op die sogenaamde Banana Massacre van 1928 met stakende werkers. Vraisemblance dus.
Die utopia stort in duie. Daar is ‘n bloedskendige verhouding tussen ‘n neef en niggie en ‘n kind wat met ‘n varkstertjie gebore word.
Die niggie, ene Amaranta Úrsula, sterf by die geboorte van die kind. Net Aureliano bly oor.
Hy lees ‘n geheime manuskrip oor die Buendía-familie se hele geskiedenis. Die teks se slot buig op sigself in. Die verteller beskryf hoe Aureliano ‘n storm beleef. Hy lees oor die gedoemde familie wat uitgewis sal word. Ten slotte lees ons hoe hy lees dat Macondo uitgewis sal word …
Ene Gabriel (die naam van die werklike outeur) is die enigste een wat die dorpie verlaat, alvorens dit uitgewis word.
Hy vertrek na Parys.
Die skrywer wat uiteindelik sy geboortedorp moes verruil vir internasionale erkenning en roem? Met my reis deur Colombië spreek ‘n duidelike ambivalente gevoel jeens hierdie skrywer. Endersyds word hy vereer met vlae in verskillende dorpies; andersyds kritiek op sy skryfwerk en sy uitsprake oor sy land. (Obituary/ Gabriel Garcia Marquez - BBC News | Besoek 30 Maart 2024)
Die plaag van imsonia en vergeet wat die Indiane na die stad bring. Die sogenaamde costumbrismo (slice of life) word uitgewys deur Jay Corwin in sy studie oor hierdie skrywer se werk (2016: 114).
Hy wys ook die invloed van mites en verskillende inheemse tale in hierdie roman. Ook hier is Bybelse verwysings: Genesis en Openbaring.
In Gebeente:
Plaasmoorde (die werklikheid van ons dag) teenoor die diefstal van die melkweg (die onmoontlike).
Die regstelsel wat inderdaad hier uitgedaag word en op ‘n soort kollektiewe, bykans Ou-Testamentiese wyse tot uiting kom word.
In Die Bybel vind ‘n mens ook die ongehoorde: ‘n dooie wat lewend gemaak word; ‘n oor wat aangroei nadat dit afgekap word; die vermeerdering van visse en brode …
III
My lesing van Gebeente is veral is ‘n reaksie (ek volg dieselfde roete) op Chris van der Merwe se lang en grondige bespreking op Litnet: Gebeente deur Etienne van Heerden/ ’n interpretasie - LitNet | Besoek 27 Maart 2024).
Van der Merwe se siening van die religieuse en Bybelse dimensie is relevant. Jissus (‘n vloekwoord) teenoor Jesus.
Gebeente speel in op Toorberg (1986). Die landdros wat ‘n uitspraak moet maak oor ‘n gemeenskap se oortredings of sondes. Skrywers besoek dikwels eerste werke en in laatwerk word die gegewe met nuwe simboliese betekenisse gelaai.
In die Nota voorin Gebeente staan daar: “Die Magistraat in hierdie boek is nie Toorberg se Magistraat Abraham van der Ligt nie, alhoewel Gebeente se Magistraat Imker Goedeman ’n ruk saam met Toorberg se Magistraat Abraham van der Ligt in die Bellville-landdroshof gewerk het. Maar dit was lank gelede” (8).
Juis word hierdie ontkenning dan belangrik wanneer ‘n skrywer beweer alles is fiksie of nie gelyk aan die “werklikheid” nie.
Die verhaallyne van die roman is kompleks. Die dorpie heet Gebeente waar mense gearresteer word vir onder andere plaasmoorde, godslastering, verkondiging van ’n vals evangelie en “Die Diefstal van die Melkweg”.
Ene Jisses Losper, is die buite-egtelike seun van Altydoopvygie en na sy pa word verwys as “Verbygaande”. Sy “tjommie” heet Wolraad Woltemade. Daar is ‘n saak. Daar is onrus. Met ‘n klasse- en rassestryd.
’n Landdros, ene Imker Goedeman, en die staatsaanklaer, Div de Villiers, word uit die Kaap na die dorp gestuur om die saak aan te hoor.
Die gemeenskap is in oproer, met ondersteuners van Jisses, wat hom as Verlosser beskou. Ander sien hom as die vals Christus en as die dief van die Melkweg. Sommige meen hy moet gekruisig word met al die duidelike verwysings na Die Bybel en Jesus Christus.
Die Aanklaer is ‘n cowboy en rocker wat ‘n Stetsonhoed dra en die elektriese kitaar bespeel. Die magistraat twyfel aan die relevansie van die Romeins-Hollandse reg in hierdie geweste.
Twee opponerende figure dus.
Die hele kwessie van skinder en hoorsêgetuienis vorm die ondergrond van die roman. Gemeenskappe tipeer mense en gee aan hulle byname wat hul argetipiese aard opsom. (En by Van Heerden is byname altyd belangrik.)
Jisses Losper se ma, Altydoopvygie, is 33 jaar gelede (let op die ouderdom) deur haar pa uit die huis gegooi nadat sy deur Verbygaande swanger gemaak is. Sy is ‘n enkelmoeder wat haar kind groot maak in ’n skaapwagtershut met die naam Opkyk. Die skande van die ongehude swangerskap is eweneens tersaaklik.
Sy werk by die Oog of sterrewag. Só word wetenskap teenoor mondelinge verhale geplaas. Daar is verwysings na die uitwissing van die Boesmans in hierdie geweste jare terug.
IV
Die verhaal van Gebeente – veral nou teen die pynlike agtergrond van die verdwene Joslin – aktiveer abandonment. Die kind is deur ‘n maatskaplike werker weggeneem en Jisses word alleen groot in ‘n Kaapse weeshuis. Hy het botsings met die gereg en dertig jaar later keer hy terug na sy geboorteplek.
Soos by Márquez is die dorpie ‘n mikrokosmos met sy eie reëls afgesny, van die buitewêreld. Ons het verwysings na Covid (adem-pes) en Eskom. Die spoorweë is ‘n plek waar mense nog salarisse kry, ofskoon die treine nie meer loop nie. Daar is verwysings na die platteland se infrastrukture wat ingegee het. Werkloosheid, armoede, diefstal. En xenofobie. Hier is die vraisemblance van die roman belangrik.
Die mank magistraat en die skeel landdros is die twee teenspelers met konflik uit hul studentedae tydens die strugglejare. Hulle gaan tuis in Huis Suiderkruis en as regsgeleerdes moet alle kontak vermy word. Weens hul komplekse geskiedenis met mekaar, vermy hul uiteraard enige interaksie of gesprekke.
Die leser wonder saam met die regsgeleerdes: Het Jisses die melkweg gesteel en het hy die verkeerde Here verkondig toe hy die Maan besing het?
Gebeente is ook ‘n roman oor transformasie en ‘n rite de passage. Oorgange van verskillende tydvakke en sieninge tot die hier-en-nou in ‘n dorpie waar enigiets kan gebeur. (Van der Merwe en Wepener wys op die invloed van die sondebok in die studie oor Schoeman wat sopas verskyn het.)
Die Magistraat word wel mensliker (na vergiftiging) en ontwikkel deernis met Jisses. Is hy “aangetas” deur die ruimte? Die gesondheid van die magistraat en ‘n gevoel dat sy interpretasie van die regsisteem, irrelevant geword het, is van belang. Hier moet ons hom plaas teen die gegewe van Jesus se verskyning voor Pontius Pilatus wat nie betrokke wou raak by Jesus Christus se lot nie. (Mattheus: 27).
Die hospita Fermi skryf ‘n boek oor die geskiedenis van Gebeente en sy is eweneens iemand met haar eie sieninge. Sy is helaas ‘n dubbelspeler met haar eie agenda. Fermi, soos Van der Merwe uitwys, verwys na fermer (Frans: sluit). Om iets te sluit, maar ook oop te sluit in hierdie roman.
Protagonis teenoor antagonis met randfigure wat die verhaal verder argetipies laai. Die wending of denouement is dan uiteraard ‘n hoftoneel.
Wolraad Woltemade, Christoffel de Geest, Willem Windverwaai, Chain Moloi, MaSarge is van die belangrikste randfigure. Van der Merwe analiseer in sý die simboliese betekenisse van die name.
So lyk die karakters in One Hundred Years of Solitude | Besoek 30 Maart 2024:
Let op die “illegal relationships”.
V
Hierdie roman speel in op die hele tradisie van die Suid-Amerikaanse magiese realisme en die Nuwe Testament. Veral Márquez en Carlos Fuentes se Terra nostra (1975) is vir hierdie leser duidelike intertekste. 1.
Name met simboliese toespelings en die hele kwessie van verraad en vergifnis word onder die loep geneem. Moeder en seun versoen. Die hofverrigtinge is uiteraard ontstellend.
Dis ‘n lang roman wat kommentaar lewer op kollektiewe skuld en hoe verskillende wêrelde en sisteme tegelykertyd in ‘n gemeenskap bestaan. 2.
Die diefstal van die melkweg word ‘n simbool van die verlore drome en versugtinge wat verydel word deur ‘n wrede werklikheid. En dat alles voortbeweeg ten spyte van menslike booshede en stryd. Mense wat mank of skeel is …
Amos Oz het insigryk oor Judas en verraad geskryf in sy laaste roman uit 2014. Dit speel af in Jerusalem in die winter van 1959. Die leser van Gebeente kan die herskrywings van en toespelings op die lot van Jesus Christus herken. Hier word Jerusalem verplaas na die Karoo.
Ons weet danksy Van Wyk Louw:
“slotreëls is altyd sleutels meer as slotte:”
Gedig XIV b, Tristia (1962/1975: 94)
“Los my hier,” sê Imker Goedeman hom agterna. “Ek sal wag op die trein.”
Dalk ‘n aanduiding van ‘n nuwe storie, ‘n opvolg?
So tussen tekste (Van Heerden, Gabo, Chris van der Merwe …), werklike belewenisse van ruimtes in Suid-Amerika (deur hierdie leser) en ‘n fassinasie met magies-realistiese tekste en Die Bybel, hierdie besinning.
Joan Hambidge
1 April 2024
Bronne:
Amos Oz. 1999. The story begins. Essays on literature. Londen: Viking.
Corwin, Jay. 2016. Gabriel García Márquez. Londen: Palgrave.
Willie Burger. 2023. Karel Schoeman: Stiltes en stemme. Gansbaai: Naledi.
Van der Merwe, Chris. Bespreking op Litnet (Gebeente deur Etienne van Heerden/ ’n interpretasie - LitNet | Besoek 27 Maart 2024)
Endnote:
Fuentes se roman is waarskynlik een van die grootste prestasies binne hierdie sub-genre:
Terra Nostra is ‘n ensiklopedie van die geskiedenis en mitologie, het ene Jose Miguel Oviedo opgemerk.
Spieëls wat terugflits. Die roman as ‘n enigma wat nie sy geheime verklap nie. Soos die El Escorial: ‘n basilica, paleis, biblioteek, panteon, museum, universiteit en hospitaal is, word hierdie roman iets meer as magiese-realisme. Dit is metahistoriese kommentaar wat die verbeelding inspan.
‘n Roman met halberdiers. Die El Escorial (begin in 1563) as ‘n monument om die Spaanse oorwinning oor die Franse in 1557 met die Slag van St Quentin te gedenk.
Ook die roman is ‘n monument binne die Suid-Amerikaanse letterkunde en moderne letterkunde. Gekonstrueer in ‘n soort triptiek-formasie. Met elke oopmaak van hierdie verstommende boek, kom jy telkens op iets af wat jy nie geweet het nie.
So het ek geskryf oor hierdie roman vir die Vrye Weekblad: ‘Terra Nostra’/ Cervantes en Carlos Fuentes | 1 Maart 2024
Vir ‘n reis na Márquez se landskap en hierdie foto is daar geneem:
Chris van der Merwe analiseer die hele kwessie van kollektiewe skuld en die sondebok in sy resensie op Litnet (Gebeente deur Etienne van Heerden/ ’n interpretasie - LitNet | Besoek 27 Maart 2024).
Saam met Cas Wepener skryf hy uitstekend oor hierdie kwessie in die studie oor Karel Schoeman:”Die uur van die engel. Reise na ‘n sondebok.”
© Joan Hambidge
%20.jpg)
