Rubriek | Hoe lees ons? XIX | 2022

I

Een van die belangrikste Roland Barthes tekste is Mythologies wat oorspronklik in 1957 verskyn het. Sowel Annette Lavers as Richard Howard het dit vertaal. 

 

Die mite as desillusie, veral sosiale mites soos die betekenis van wyn, die gesig van Garbo, die betekenis van die Citroën en stoei (versus boks) analiseer hy as ‘n sisteem. Die stoeigeveg as spektakel eerder as mededinging of wedstryd.

 

Jonathan Culler wys in sy studie Barthes daarop dat hierdie studie die leser daarop attent maak dat letterkundige mites ‘n sosiale impak het (1983: 36). Mites funksioneer róndom valse waarhede of dit wat hy later as die doxa benoem.

 

In die voorwoord tot die 1972 uitgawe van Mythologies wys Barthes daarop dat hy die sogenaamde what-goes-without-saying wil analiseer en die sogenaamde ideologiese misbruik onderliggend hieraan wil uitwys.

 

Mite is ‘n taal. Hierdie tekste – wat hy essays noem – het oorspronklik as koerante-rubrieke verskyn in Les Lettres nouvelles en is uiteindelik in boekvorm versamel.

 

Hy sluit sy inleiding af: “What I claim is to live to the full the contradiction of my time, which may well make sarcasm the condition of truth”. Geskryf in 1957.

 

Inderdaad: the Zodiacal Signs of the bourgeois universe, soos hy dit klinkend stel.

 

Ofskoon lank terug geskryf, is soveel relevant vir ons tyd: “Literature as discourse forms the signifier; and the relation between crisis and discourse defines the work, which is a signification” (1972: 114).

 

Mites skep ‘n eie taal wat hy definieer as ‘n metataal wat altyd terugwys na die eerste taal, ook die werklikheid (1972: 115).

 

In hierdie nawoord “Myth today” is daar vele verwysings – direk en ingebed – na Freud en Lacan. Die mite as dubbel-sisteem. Freud word geaktiveer met verwysings na drome se latente en gemanifesteerde betekenisse en Jacques Lacan staan hier in die sogenaamde negatiewe identiteit: “I am where you think I am; I am where you think I am not” (1972: 123).

 

Mite is taal gesteel en herwin. 

Mite as taalsisteem, maar mite ook as taal-diefstal.

Mites is ekonomies. Dit snoer verskillende wêrelde saam sodat die leser nuut na die wêreld kyk. Hy analiseer die gesig van Garbo en waspoeiers.

 

 

II

 

Antjie Krog se Plunder (2022) werk met so ‘n sisteem met verskillende stemme, mites (oud en modern) wat die leser moet interpreteer soos in ‘n komplekse opera.

 

Die derde afdeling werk met die Bybel en die mitologiese figure soos Baubo, uit die Griekse mitologie wat haar rok lig vir Demeter ná die dood van haar dogter, Persefone.

 

Die vloekende stem wat haar argwaan wys teen manlike oorheersing en geweld teenoor die sagte, melancholiese stem wat verlies en onteiening verwoord.

 

Die hele kwessie van stroop of plundering word ‘n metaforiese werkswyse in hierdie komplekse bundel.

 

Wie besit, wie het nie? Wie mag kyk? Wie praat namens iemand anders?

 

“want alles wat gesê word is al gesê

       is al voorheen oor en oor nooit só gesê”

(Krog: 39).

* Besoek 16 Desember 2021

 

En die mite dat vroue nie mag vloek of skel nie, word hier op haar kop gedraai. 

 

Barthes wys op die ideologiese onderbou van alle tekste. Elke leser of interpreteerder hét ‘n ideologiese aanname oor tekste en die lewe.

 

 

III

 

My kopie van Barthes se studie is aangekoop in 1980 in Las Vegas, daardie stad van mitologiese tekens tydens my eerste besoek aan die VSA.

 

Teen $3.45

 

Hierdie gedig is later geskryf:

 

Las Vegas, Nevada 

 

Hier staan dobbelhuise neffens kerke 

hul plek vol en sy ry met ’n Greyhound, 

geleerbaadjie en gerugsak, die Sondestad binne. 

Met ’n achy breaky heart word die woestyn 

die perfekte back drop vir ’n down town-motel, 

waar reisigers en hoere, kortsondig vertoef. 

Fear and loathing in Las Vegas. Agter haar lê 

die Stad van Engele en vóór haar Miami. Nou, 

in die oomblik, beleef sy die Mojave-woestyn, 

nageboots in restaurante dwarsoor die wêreld, 

met kaktus en klip kompleet. Vir haar is dit hel, 

hierdie flikkerstad met sy gebedekrale van $-tekens.

 

La$ Vegas. Lush Vegas. Leaving Las Vegas. 

In die Liberace-museum verpand broer George 

handtekeninge namens die virtuose vertolker. 

’n Boekwinkel stal Barthes se Mythologies uit. 

Saam met die semioloog vertolk sy die xeriscapes, 

nabootsings, afbeeldings, flikkerligte: dollar a fuck. 

Sy verkas uit Vegas, op pad na Dallas, op soek 

na die American Dream, the greening of America: 

na dit wat soos ’n mirage in die woestyn glimmer.

 

Bronne:

 

Barthes. Roland. 1957/1972. Mythologies. Vertaal deur Annette Lavers. New York: Hill and Wang.

Culler, Jonathan. 1983. Barthes. Glasgow: Fontana Books.  

Hambidge, Joan. 2011. Visums by verstek. Kaapstad: Human & Rousseau.

Krog, Antjie. 2022. Plunder. Kaapstad: Human & Rousseau.

Lavers, Annette. 1982. Roland Barthes: Structuralism and after. Londen: Methuen.

© Joan Hambidge

17 Desember 2022

(Hierdie rubriek word geplaas met vriendelike vergunning van Versindaba)

Resensie | Antjie Krog – Plunder | Human & Rousseau, 2022

Antjie Krog – Plunder. Human & Rousseau, 2022. ISBN: 9780798183178. R 260.00, 126pp. 

Resensent: Joan Hambidge

 

I

Antjie Krog se bundel Plunder analiseer en ondersoek al die bekende temas van vrouwees – nou in hierdie jongste bundel met ‘n strenger fokus weens die gepaardgaande tyd van onrus post-Covid. Ons vind ook hier die spanning tussen die wit staar en swart staar wat die politieke dimensie aktiveer. Bekend aan haar digkuns word die magsverhoudinge in die huwelik beskou en van die mooiste en ontroerendste gedigte tref ons hier aan (“dis wanneer ek weg is van jou”, 17; “dis wanneer ek by jou is”, 18). Kleinkinders, die dood van ouers, die wegteken van die familieplaas Middenspruit teen die agtergrond van grondonteiening (“Koopkontrak”, 84), siekte, geheuverlies wat uitloop in die crescendo van hierdie bundel met “o brose aarde …: ‘n misorde vir die nuwe verbond”, 107) .

 

Musikaliteit, verstommende beelde en ‘n meedoënlose selfgesprek met die bevraagtekening van die “ek” is verdere aspekte van hierdie bundel wat ontroer en steur.

 

“die sigbaarmaking van allerlei strooptogte” (38) is ‘n sentrale vers róndom die digter wat haar speels posisioneer as kolonis. Sy gee ruim erkenning agterin van wie en waaruit sy plunder.

 

Female Fear Factory (2021) van Pumla Dineo Gqola is tersaaklik. Die vrou as gevreesde en die een wat vrees word geplaas teenoor die mitologiese Baubo wat haar genitalieë wys. Krog se Plunder is ‘n meedoënlose analise van die wit Afrikaanse vrouedigter. Hoe lank? Wie gaan eendag hierdie opgawes verstaan?

 

Haar pryslied vir Biskop Tutu ruk aan die keel, nes haar digterlike reaksies op weerloses, verskoppelinge, bedelaars. Sy bely sy glo nie in heiligmaking nie (68); tog bly die leser deurgaans bewus van gedigte as gebede – dan weer selfironie en self-ontering.

 

Die bundel is eintlik ‘n opera.

 

Voëls soos die bottergat, sperwer, slanghals, groenvlerkduif is hier aanwesig met die Vrystaatse landskap wat die ondergrond van die bundel vorm.

 

Die bundel beslaan ses afdelings: die 1e een is ars poëties in opset; die 2e begin met ‘n sterk politieke aanslag en meer spesifiek die #FeesMustFall-beweging; die 3e werk met die Bybel en die mitologiese figure soos Baubo, uit die Griekse mitologie wat haar rok lig vir Demeter ná die dood van haar dogter, Persefone; die 4e handel oor familieskap en in die 5e word die wit staar/swart staar-problematiek ondersoek. In die laaste afdeling is die mis (“o brose aarde”) die sluitstuk.

 

II

 

Die titel Plunder word op verskillende vlakke ondersoek. Strooptogte en die politieke werklikheid van grondonteiening soos die kwessie van besitreg. Die Engelse titel heet Pillage en die gedigte is vertaal deur Karen Press.

 

Die hele kwessie van stroop of plundering word ‘n metaforiese werkswyse in hierdie komplekse bundel.

 

‘n Sentrale vers is “die sigbaarmaking van allerlei strooptogte”(38):

 

*

 

as digter is my wese dié van ‘n Kolonis

ek val ander se werk binne

ek ossilleer van ekstase, bewondering

verander, teken op, neem klein aandenkinkies

want die tekste gryp my aan, landskappe tuimel

kom ek af op ‘n beeld, ‘n ongerepte kloof

ontdek ek ‘n verblindende berg

dan omhels ek, verorber, stroop

en stop my kop vol, my onderbewussyn

die oorloop verdwyn in notaboeke

want alles wat gesê word is al gesê

       is al voorheen oor en oor nooit só gesê

ek probeer byhou om bronne en oorsprong op te spoor

maar uiteindelik word die hele kelderkaboedel

                                                          kollektief verslinde buit

 

pluiings vir die verrinneweerde liggaam van latenstyd (39)

 

*

 

Agterin die bundel word bronne vermeld en digters waaruit sy “geskaai” het. Sy verwys ook na haarself en die herbesoek van veral Lady Anne is opvallend in hierdie bundel.

 

“om te roei sonder hawe” (Lady Anne Barnard ontmoet Samuel Johnson), 64 is só ‘n voorbeeld nes die meerstemmige tekste wat terugkeer na o.a. Januarie-suite.

 

Anna Jean Smith se Reading Julia Kristeva: Estrangement and the Female Intellectual (Canterbury Universiteit, 1992) vang hierdie leser se oog: die matrioska, meerstemmigheid, die chora, o.a. word so geaktiveer. Die belangrike bibliografie verskaf kodes vir die oopmaak van hierdie bundel: “skin memories”, erotiek in die Babiloniese tydvak, trauma-narratiewe, ras en representasie, black bodies versus white gazes, die evoluerende heelal, ensomeer.

 

Pyn en vreugde; die banale en die sublieme (“ons binnestes ruk deur die sublieme”, 117).

Die famieskap van die digkuns teenoor die familieskap van die werklike familie.

 

III

 

Hierdie bundel funksioneer soos ‘n opera in verskillende bedrywe.

 

Met verskillende stemme wat die leser terugneem na al haar bundels waar sy eksperimenteer met die voordrag, die pryslied en dus aansluit by die sterk orale Afrika-tradisie. 

 

Terselfdertyd is daar gesprekke met die buiteland (J.M. Coetzee en Remco Campert, o.a.), maar haar ondersoek na die “leegte van stilte” en ‘n teruggryp na haar Vrystaatse jeug (en pragtige erotiek) het hierdie leser mateloos geïmponeer.

 

Dit val nie te betwyfel nie dat hierdie bundel een van die hoogtepunte van die jaar is. Die saamdig van verskillende dimensies waar die private en die politiese saamgesnoer word.

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Filmrubriek | Triangle of Sadness, regiseur Ruben Östlund | 2022

Resensent: Joan Hambidge 

 

I

 

Triangle of Sadness (Frans: Sans filtre:  Sonder filters) het sopas die loket getref. Ruben Östlund se debuut as Engelse filmmaker.

 

Die film het by Cannes die gesogte Palme D’Or verower en is, wat my betref, sover die film van die jaar. Die regisseur is Sweeds en sy aweregse blik op die mensdom het ons reeds beleef in The Square (2017) en Force Majeure (2014).

 

Nou ja, Sweeds maak jou bewus van die ander meester: Ingmar Bergman wat filmtaal absoluut kon beheer. Nes Tarkofski, die Rus.

 

Die “triangle of sadness” is letterlik die vel tussen jou wenkbroue wat ‘n model kan manipuleer met emosie. (Of wat Botox mag onderdruk.) En regdeur die film word daar gefokus op gesigsuitdrukkings.

 

Hierdie film praat duidelik met Robert Altman se satire van die modewêreld Prêt-à-Porter (1994) met ‘n kopknik na Fellini. Marcello Mastroianni, Anouk Aimée is in Altman se film.

Met Kim Basinger, Julia Roberts, Sophia Loren en Stephen Rea.

 

En hierdie niksheid (en doelloosheid) vind ons in Triangle of Sadness.

 

 

II

 

Ryk mense word hier gesatiriseer. Die verhaal word in drie dele vertel wat duidelik waarsku dat jy in die hande is van ‘n filmmaker wat beheer en orkestreer. Eers in die modelle-bestaan; dan op die rykmanskip wat die twee jongelinge “gewen” het, en dan met die skip se Titanic-agtige einde en ‘n eiland waar net ‘n handvol van die passasiers oorleef.

 

Die begin: Yaya (Charlbi Dean Kriek) en haar vriend Carl (Harris Dickinson) maak rusie oor ‘n rekening in ‘n duur restaurant.

 

Dit gaan nie vir hom om die geld nie, maar genderkwessies. Hoekom moet hy betaal as hulle gelykes is? En sy vra weer: wat maak jy in my hotel op my rekening?

 

Die middel: Dan die bootreis. Dit ontspoor vinnig en die klassestryd word hier uitgewerk met die hoofvrou-oor-die-kelners, Paula (Vicki Berlin) wat met ‘n dronk skeepskaptein opgeskeep sit: Woody Harrelson op sy beste as Captain Thomas. Veral as hy saam met die Rus, Dmitri (wat kunsmis verkoop) oor die mikrofoon politieke wyshede uitslinger, terwyl die ship of fools deur die stormwaters woed. Met ‘n kaartspel waarin albei dronker word.

Wanneer die skeepskaptein onder andere uit Noam Chomsky aanhaal, is die vet in die vuur. Kaptein en Rus troef mekaar met al die clichés. Van Lenin tot Ronald Reagan.

 

Jy beleef kotsende en skytende passiers. ‘n Kopknik na Julia Kristeva se Powers of Horror (1980) en ons vrese vir die abjekte. Of die grillige.

 

Hier word almal gelyk.

 

Die einde: En op die eiland word alles op sy kop gekeer wanneer Abigail (Donny de Leon) agentskap kry.

 

Sy is nie langer in beheer van toilette nie. Sy is nou baas want sy besluit wie kry kos en water. En manipuleer die jonge Carl met seksuele afpersing. Vir kos.

 

Daar is lieflike vinjette. Die Rus, vertolk deur Zlatko Buriċ, wat oorleef en sy vrou se juwele van haar lyk afhaal. ‘n Lykskleed het nie sakke nie, weet ons.

 

Die doodmaak van ‘n donkie word ‘n woke-gesprek. Daar is analises van die swart-blik versus die witte. En ‘n tekening van die donkie op die rots met al die implikasies van grottekeninge.

 

En die vrees dat jy mag aanstoot gee. Ge-cancel mag word.

 

Visvang teenoor die diefstal van Pretzels.

 

 

III

 

En ironie is ook volop hier. Die twee rykgatte, Winston en sy vrou, vervaardig handgranate. En sterf aan hulle eie huishoudelike “brand”.

 

Carl lees Ulysses, terwyl hy in die son baai.

 

Die bekwame regisseur beheer alles met slim intertekste en toespelings na ander films (en modegiere).

 

Hy dolwe die leegheid van ons bestaan om. Uiteindelik blyk die gevaarlike eilandbestaan 'n illusie te wees. Daar is ‘n luukse hotel net om die draai; so al die leed, honger en ellende was verniet.

 

Jy kan die hyser van die strand neem na bó. Soos in ‘n James Bond-movie.

 

Charlbi Dean Kriek, wat een van die hoofrolle vertolk, is ‘n Suid-Afrikaner en vroeër vanjaar oorlede. Wanneer sy op die dek lê, sien die kyker ‘n operasieletsel.

 

Toevallig uitgestal? Of ‘n verdere kommentaar dat ons almal verwond is deur die vreemde tye waarbinne ons leef?

 

Satire werk met oordrywing (of hiberbole) en die uitwys van sothede met sarkasme en ironie. Ons lag in (h)erkenning en besweer tydelik ons vrese met die ervaring van so ‘n film wat my weer terugneem na Stanley Kramer se Ship of Fools (1965).

 

Satire stel altyd die norm teenoor die verkeerde en in die uitwys van die onaanneemlike, moet die norm sigbaar wees, aldus Henning Snyman in Mirakel en muse (Perskor, 1983: 181).

 

Al dra ‘n aap ‘n goue ring …

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van BY)

 

Resensie | C. Johan Bakkes - Moer toe die vreemde in | Protea, 2022

 Resensie | C. Johan Bakkes - Moer toe die vreemde in | Protea, 2022

C. Johan Bakkes - Moer toe die vreemde in. Protea, 2022. Tweede uitgawe (eerste druk). ISBN 978 1 4853 1346 5

Resensent: Joan Hambidge

 

I

 

C. Johan Bakkes is ‘n geliefde skrywer van aweregse reisjoernale. Presies twintig jaar ná sy debuut verskyn ‘n bygewerkte, heruitgawe by Protea: Moer toe die vreemde in.

 

En bygewerk beteken hier terugkyk, weer kyk, en weer reis. Met ‘n naskrif telkemale: ironies, speels, melancholies. 

 

Op die agterblad is daar ‘n kwatryn van Hennie Aucamp:

 

Jy stap na Moerland toe en terug

‘n pak herinneringe op jou rug

ná sand en sweet weet jy net hoe

‘n hart kan beur na Timboektoe.

 

Timboektoe is hier dan ‘n werklike plek, maar ook ‘n plek van fantasie en droom soos ‘n groot kortverhaalskrywer dit bestendig het in Afrikaans. Aucamp, self ‘n meesterverteller van die reisverhaal, is familie van Bakkes. Sy moeder, Margaret Bakkes se kleinneef is Aucamp. Van Mevrou Bakkes se verhale is opgeneem in Wys my waar is Timboektoe (Tafelberg, 1997).

 

Bakkes kom uit ‘n skryffamilie van Hennie Aucamp, Margaret Bakkes en sy broer Christiaan skryf ekologiese verhale en stories oor sy belewenisse as indertydse veldwagter.

 

II

 

‘n Goeie reisbeskrywing is altyd gekoppel aan die reisiger se outentieke waarnemings  of indrukke. Paul Theroux se puik The Great Railway Bazaar (1975) het Asië oopgemaak lank voordat hierdie leser daardie ruimte besoek het.

 

‘n Goeie reisbeskrywing gee die negatiewe en positiewe van ‘n land weer. Ontberinge sowel as ontdekkings.

 

En opofferinge is part en deel van hierdie sub-genre. Koors, siektes, diefstalle, misverstande, vlugvertragings en wat nog. Theroux se reis het vier maande lank per trein geduur …

 

Selfs reise in luukse hotelle beskerm die reisiger net solank teen die onverwagse, wat by nabaat die reis in die onthouboek plaas. Daardie aaklige storm by die Iguasso-valle toe die hele hotel se ligte afgaan. Juis dit wat ‘n mens laat swaarkry, onthou jy agterna van ‘n reis na die vreemde. 

 

Bakkes is bekend vir sy lang hare en bangles waarmee hy self die spot dryf. Sy verskillende name som hom op: Sylvester Alone, Moses onder die Witbooise, Induku (kierie), sy safarinaam. Dit verklap dan sy aanpasbaarheid en transformasie by moeilike landskappe of situasies.

 

Ons vind wonderlike beskrywings en woorde soos pampelmoes (pomelo). En vloeibare versnaperinge is ook hier. En pampoenuur.

 

Wanneer laas het u die idioom gehoor “my pis begin bitter raak” vir moerig wees? Of kiekiekakkertjie?

 

“Moedswil” rondom onwettige wildtrofees met ‘n nurkse doeanebeampte is skreeusnaaks. Eerlik en op die man af geskryf. Amper was daar groot moeilikgeit.

 

En die opteken van so ‘n reisboek eis aantekeninge as ‘n tersyde; en dit moet reisgenote verstaan want dink dis nie werklik belangrik nie (72). Die skrywer-as-reisiger beleef dinge anders.

 

Watter plek vang hy die beste op? Vir my gevoel plekke van stilte soos by Naukluft, maar ook gewaande eksotiese ruimtes soos sy raakvat van Timboektoe. En natuurlik Kilimanjaro.

 

Die toonaard van elke reisinskrywing verskil. Hier is humor, verlies, opstand, woede wat die skrywer C. Johan Bakkes knap navigeer.

 

En die tweede reis wys altyd hoe plekke (en mense) verander het. Theroux het hieroor geskryf in sy travelogue Ghost Train to the Eastern Star (2006).

 

Die reis as pelgrimstog, die reis as blaaskans, die reis as ontdekking, die reis as soeke na die self, die reis as aflegging van die self, die reis as wegvlug.

 

Dit alles besê Bakkes.

 

Hier is ook foto’s. In die gevleuelde woorde van Susan Sontag:

The very activity of taking pictures is soothing, and assuages general feelings of disorientation that are likely to be exacerbated by travel. Most tourists feel compelled to put the camera between themselves and whatever is remarkable that they encounter. Unsure of other responses, they take a picture. This gives shape to experience: stop, take a photograph, and move on. The method especially appeals to people handicapped by a ruthless work ethic — Germans, Japanese, and Americans. Using a camera appeases the anxiety which the work-driven feel about not working when they are on vacation and supposed to be having fun. They have something to do that is like a friendly imitation of work: they can take pictures.

Nooit moet hy ophou nie. Norrevøk, soos hy self geskryf het.

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

 

Resensie | Johann de Lange & NCP Golele (Reds) - I wish I’d said...Vol. 5 | Naledi, 2022

I wish I'd said...Vol. 5, Naledi, 2022. 336pp (Sagteband), R240.00. ISBN: 9781776172412

Resensent: Joan Hambidge

 

I

Johann de Lange, die bekroonde Afrikaanse digter en Professor Nxalati Charlotte Priscilla Golele, die voorsitter van Pan Suid-Afrikaanse taalraad én ‘n bekende navorser binne Afrika-tale, is die twee hoofredakteurs van die jongste AVBOB-poësie projek. Volume 5 het sopas verskyn.

 

In die elf amptelike tale, elk met sy eie verskillende taal- en kulturele kodes, word die dood besê en beskryf. Die digkuns kan iemand wat deur ellende van verlies gaan, uiteindelik dra. ‘n Nege-jarige digter en ouer digter van 83. Bekend en onbekend. Geskryf in die donker op ‘n bedjie (by ‘n kers) of met ‘n komputer. Verskillende style vind ons: van die praatvers tot die meer hermetiese vers.

Elke digter vertolk die funeraire gedig (ook genaamd die treurlied, die lament, die elegie of lykdig) eiesoortig.

 

Die matelose magteloosheid teen die impak van die dood en die gevoel van ek-wou-nog-sê, is oorbekend aan hierdie soort vers.

 

Die decorum van die lykdig (soos Witstein dit uitwys) met die 'prooemium' (inleiding) en 'n uitskel oor die doodsoorsaak (vituperatio)  – met lof (laus) as dit ‘n beroemde persoon was en die ander strategieë is ook hier soos die 'iacturae demonstratio', 'luctus','adhortatio', 'causa' en 'consolatio'.

 

Maar veral die gedig as consolatio (troos) is een van die belangrikste kenmerke wat ons vind in hierdie ryk geskakeerde bloemlesing. Die Afrika-spreekwoord is hier ter sake: “Death is like a robe everyone has to wear” wat op die buiteflap staan neffens Susan Sontag se bekende uitspraak:” Life is a movie. Death is photograph.” Afrika teenoor Westerse kodes is opvallend.

 

In Afrikaans staan daar belangrike lykdigte opgeteken: van Totius tot Opperman; van Johann de Lange tot Krog. Of digters wat dig oor mede-digters se vertrek (hier Hendrik J. Botha oor Gisela Ulyatt. In vorige bloemlesings was daar gedigte vir Jaco Botha, die skrywer).

 

In sy inleiding wys De Lange daarop hoe Covid elke vesel en aspek van ons lewe verander het. En steeds bly verander en hoe vrees en isolasie ‘n impak gehad het. Sopas het Michèle Betty se Dark Horse (Dryad Press) verskyn waarin die selfdood van die vader en die effek op sy familie ondersoek word in sterk gedigte.

 

En die digkuns registreer al die fasette van hierdie verlies. Daniel Hugo is die Afrikaanse, en Douglas Reid Skinner die Engelse redakteurs. ‘n Bonus is die opname van die San en Khoi verse en dat die Afrika tale eweneens in Engels beskikbaar is. “Death, you are so cruel”, dig Malefu Cynthia Sello (173) wat terugpraat met Zandra Bezuidenhout se vers “Geen verbinding” (8):

 

Die dag word lank en koud,

en stil soos jy. (8)

 

Die gedig as consolatio of troos word verbeeld in Hendrik J. Botha se “Soms is wonde drome” oor die digter Gisela Ulyatt (1977 – 2020). Hy beskryf daardie plek waar “wonde droom / en drome nie verwond nie” (4).

Alles wat verlore gaan, sal vlerke kry en in drome terugkeer …

 

Herinneringe beteken dat ons nog die persoon kan oproep soos Clinton V. du Plessis dit pynlik en aangrypend verwoord in sy wengedig:

 

Leemte

 

25 jaar gelede: jou vertrek

steeds verlang ek om weer

kniehoogte neffens jou te stap

die stil sekerte van jou aanraking op my hoof

 

ek, kaalvoet, kortbroek

my hand in joune as ons ’n straat sou kruis

hierdie land was ’n ander plek, Pa

ons stoor nou drome in trommels in buitekamers

die bome wortel krake in die oprit langs ons huis

tog onthou ek jou, soos die omslag van ’n spesiale boek

 

ek het ’n skildery van jou ou foto laat maak,

geraam, jy pryk op die lys, bo die kaggel

dwarsdeur hierdie winter gloei die kole

maak ons verbete warmte, maar

hierdie huis is ’n ander plek, Pa

 

en ek?

Ek is ’n stoker, sonder lokomotief

’n roepman, sonder skofkaarte

’n kondukteur op ’n spooktrein

’n vergete passasier op ’n koue donker plein.

 

Ek wag vir jou, met jou jas en my tas.

 

“Pack up the moon / and dismantle the sun” staan dit in Auden se lament. En Paula Meehan ervaar die dood van haar kind as so pynlik dat sy liefdesnag wil kanselleer toe die kind verwek is. (sien Endnote).

 

 

II

 

Hierdie bloemlesing gee ‘n beeld van Suid-Afrikaanse gedigte in verskillende tale (oorspronklik en vertaal) en die dosent sowel as ‘n besoeker aan die land kry ‘n waardevolle blik op die aard van die inheemse digkuns.

 

Ook is die kwessies universeel: die ek-wens-ek-het-gesê of die gevoel van magteloosheid soos Rabelani Mutsatshi bely: die “song of regret”.

 

Die digter as weeskind wanneer die ouers sterf wat die digter, ironies genoeg, beter kan sien ná die vertrek.

 

Of die wonde (“Scars”) soos Prisca Nkosi dit stel wat die dood laat.

 

In “Hope” van Molebatsi Joseph Bosilong word die Covid-virus direk aangespreek.

 

En die meester van die digkuns Jonty Driver skryf in “La Tour des Anglais” spreek digters aan wat selfdood gepleeg het. Almal in die “glare of Giant Despair”.

 

En die wrang slot van Ingrid de Kok se “Things I once loved” draai alles op die kop in die ironiese slot:

And what’s it about regrets?

 

I can’t give them up

Still need their sandpaper.

 

En hierdie bundel werk inderdaad met adhortātiō:

exhortation

encouragement

(rhetoric) An exhortation intended to win the consent or desire of the audience.

(adhortatio – Wiktionary. Besoek 28 Oktober 2022)

Hierdie leser was deurgaans bewus van die enorme werk wat dit moes gekos het om hierdie bloemlesing saam te stel en wenners te kies uit die ryk skat van die digkuns.

 

 Endnote:

 

Twee klassieke lykdigte:

 

Child Burial

Paula Meehan

 

Your coffin looked unreal,

fancy as a wedding cake.

 

I chose your grave clothes with care,

your favourite stripey shirt,

 

your blue cotton trousers. 

They smelt of woodsmoke, of October,

 

your own smell there too.

I chose a gansy of handspun wool,

 

warm and fleecy for you. It is

so cold down in the dark.

 

No light can reach you and teach you

the paths of wild birds,

 

the names of the flowers,

the fishes, the creatures.

 

Ignorant you must remain

of the sun and its work,

 

my lamb, my calf, my eaglet, 

my cub, my kid, my nestling,

 

my suckling, my colt. I would spin 

time back, take you again

 

within my womb, your amniotic lair,

and further spin you back

 

through nine waxing months 

to the split seeding moment

 

you chose to be made flesh, 

word within me. 

 

I'd cancel the love feast

the hot night of your making.

 

I would travel alone

to a quiet mossy place,

 

you would spill from me into the earth

drop by bright red drop.

*

Stop all the clocks, cut off the telephone

W.H. Auden

 

Stop all the clocks, cut off the telephone, 

Prevent the dog from barking with a juicy bone, 

Silence the pianos and with muffled drum

Bring out the coffin, let the mourners come. 

 

Let aeroplanes circle moaning overhead 

Scribbling on the sky the message He Is Dead, 

Put crepe bows round the white necks of the public doves, 

Let the traffic policemen wear black cotton gloves. 

 

He was my North, my South, my East and West, 

My working week and my Sunday rest, 

My noon, my midnight, my talk, my song; 

I thought that love would last for ever: I was wrong. 

 

The stars are not wanted now: put out every one; 

Pack up the moon and dismantle the sun; 

Pour away the ocean and sweep up the wood; 

For nothing now can ever come to any good. 

 

Bronne:

 

S.F. Witstein in Funeraire poëzie in de Nederlandse renaissance: enkele funeraire gedichten van Heinsius, Hooft, Huygens en Vondel (Utrecht, 1969) ondersoek die retoriese strategieë in die lykdig.

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Resensie | Anton Prinsloo e.a. – Spreekwoorde en ander segswyses | Pharos, 2022

Anton Prinsloo, Leon de Stadler en Amanda de Stadler – Spreekwoorde en ander segswyses. Pharos, 2020. ISBN: 9781868902194  

Resensent: Joan Hambidge

 

Om taal- of woordeboeke saam te stel, is uiters belangrike werk. Die boek word bemark as gesaghebbend, gerekend en betroubaar. Hiermee moet ‘n mens volledig akkoord gaan.

 

Hierdie naslaanbron van wyle Anton Prinsloo en die egpaar De Stadler is ‘n absolute moet vir elke skrywer, taalpraktisyn en onderwyser. 

 

En taal verander en pas aan. So vertel my buurvrou my dat die Afrikaanse ekwivalent van Not my monkey, not my circus is glo Nie my hol nie, nie my drol nie. Ons wil nie nou ongegeneerd of ongelik wees nie, maar onse taal sit vol van die ongeskikte en vuige uitdrukkings (313).

 

Ongelik letterlik ongelek. ‘n Beer wat nie deur sy ma glad gelek is nie.

 

Of soos die Boere-spreekwoord lui: dis soos ‘n poep in ‘n hysbak. Jy kan nie ontsnap uit die situasie nie. En ons idiome is dikwels op die man af. Soos jou staldeur staan oop (raai!).

 

Hierdie leser lees en bestudeer woordeboeke en grammatika-boeke. Een van Afrikaans se belangrikste digters Boerneef, was ‘n woordeboekman. Ons ken sy werk in die Tweetalige Woordeboek en sy skitterverse in Vlettervlie en Koesnaatjie en Op my Flottina. Wyle Annette Snyman die digter van Klein rondreis (1981) het taalkundige kwessies doseer aan die hand van Boerneef-gedigte in 1975 in Afrikaans-Nederlands aan die Universiteit van Stellenbosch. Sy was die eggenote van die semantikus, wyle Henning Snyman wat op sy beurt implikasie in ‘n gedig kon rááklees.

 

Hierdie resensie wil nie onderhands wees nie, maar eerder onderstreep hoe belangrik hierdie Pharos-publikasie is. Dikwels word woorde verduidelik aan die hand van Nederlands of selfs fabels. Oorlams (skelm) word herlei na Van Riebeeck se dagboek (323). So alvorens ek ‘n oorkonkel kry oor hierdie woord wat tans as kwetsend of rassisties beskou word, gaan lees gerus presies waar dit sy oorsprong had: iemand wat lank terug na die Ooste gegaan het en dus baie ervaring opgedoen het …

 

Ouwywepraatjies (330) is vandag neerhalend vanuit ‘n genderposisie. Maar hokaai: ons kan nie die taal met Jik skoonmaak nie. Sekere woorde is deel van ons geskiedenis, soos in die haaneier trap. (Jammer manne). En natuurlik bly die vraag altyd: het die sogenaamde cancel culture ons dalk so oorsensitief gemaak dat ‘n mens dikwels bang is om ‘n ou Afrikaanse gedig te behandel, omdat iemand ge-trieger kan word?

 

Moet my asseblief nie katkiseer nie, maar taal beweeg, transformeer, verander en dis wat hierdie boek presies uitwys. En ‘n mens kan helaas nie die oseaan in ‘n visbak sit nie. Of die oseaan leegdrink nie. Die knoop sit aljimmers aan die einde van die riem. So vergewe dat my assosiasies jou, liewe leser, dwing om in my kielsog te vaar.

 

Alle grappies op ‘n stokkie.

 

Sekere woorde is sosiaal of lekties gekodeer. Ander is aan alle sprekers bekend. Opwindend om te ontdek hoeveel woorde se oorspronge jy nie mee bekend is nie. Soos: kier. Op ‘n kier is effens oop. (‘n Kier is die smal opening tussen ‘n deur wat nie heeltemal toe is nie, en die kosyn.) 

 

En opnuut die verskil tussen braaf en dapper. En terloops, ‘n mens praat nie van tou in die huis van die gehangde nie.

 

Die handige indeks help enorm in die soektog na die Engelse ekwivalente of verklarings. En die Bybelverwysings onderstreep hoeveel van onse spreekwoorde ontleen is aan die Bybel.

 

Daar is 10 765 idiome en uitdrukkings met 1400 nuwes bygewerk. Wat ‘n enorme prestasie.

Dit wil gedoen wees. ‘n Voetval vir hierdie samestellers. En aanvaar my lofrede voetstoots.

En veral is hierdie boek vir al die windorrels in Afrikaans wat stunning en amazing gebruik, terwyl daar heerlike woorde in Afrikaans bestaan. En nou: mag woorde heerlik wees? A, moet dit smaak of proe?

Hiep-hiep hoera.