Joan Hambidge - Die Afrikaanse leser

I

Hoe lyk die Afrikaanse leser? Ons praat alte dikwels van die leser asof ons weet hoe hy/sy daar uitsien.

Kan ons empiries bepaal of ‘n boek deur ‘n leser gelees word? Is dit biblioteekstempels voorin ‘n boek of verkope wat ‘n boek se sukses bepaal? Leeskringe koop boeke aan wat deur meer lesers gelees word as die aankope getuig, omdat dit onder mekaar gesirkuleer word.

Soos skrywers verdwyn, verdwyn lesers ook. Skep die mark die leser of werk dit andersom? Met ander woorde, word die leser se behoeftes "geskep" deur die mark en die bemarkingstrategieë rondom 'n boek?

Die Afrikaanse mark het die suksesverhaal van ‘n Deon Meyer. En Deon Meyer het al vele avatare en afskynsels opgelewer soos Chris Karsten en Rudi van Rensburg. 

En Komplot (H&R) van André Krüger staan beslis nie terug vir die ander in hierdie sub-genre nie. Die twee lewens van Dieter Ondracek (bekroon met die UJ-debuutprys) het hom gevestig as 'n skrywer wat die sowel die historiese dimensie as speurkodes goed kan saamsnoer. Hierdie jongste roman getuig weer eens van nougesette navorsing.

En verder is dit opvallend hoe die tendens ook oorgeskuif het na ernstige romans waarin skrywers die gegewe van die speurverhaal gebruik soos in Etienne van Heerden se Klimtol en in Ingrid Winterbach se pas verskene Vlakwater.

Op sy beste in Deon Meyer in sy kortverhale besig met misdaad. In die slotverhaal met die gelyknamige titel van die bundel Die ballade van Robbie de Wee en ander verhale (H&R) klim hy in die DNS van die reeksmoordenaar in. Hy word bemark as die gewildste skrywer in Afrikaans; en dit is hy bepaald, want gewone en ernstige lesers, lees Deon Meyer. Hy word geresenseer deur 'n afgetrede regter en literatore. En selfs pogings om sy gewildheid af te maak as populisme, stuit nie die gewildheid nie. Sukses nie net op ander speur- en misdaadskrywers nie, want die invloed is alreeds besig om geregistreer te word op ernstige skrywers se werk wat (on)bewustelik reageer op hierdie ongekende suksesverhaal.

Is daar iets soos Die Afrikaanse Leser? As gereelde en aktiewe boekeresensent is die bemarking van boeke uiters opvallend. Anchien Troskie word as ‘n blakerstem gebruik op sowel Paula Marais se Skaduself (H&R) as op Debbie Loots se Split (Queillerie). Soos wat Deon Meyer internasionale verkope en aansien simboliseer, dui die naam van Anchien Troskie (die skrywer van Dis ek, Anna) op die oopskryf van die ongenoemde, die transgressiewe – en: die gedagte dat jou verhaal dalk ‘n suksesvolle film kan word.

II

Stanley Fish het die konsep “community of readers” geskep, wat ek vrylik vertaal as ‘n gemeenskap van lesers wat sekere norme en standaarde impliseer.

Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog wat sopas by Tafelberg verskyn het, is vir hierdie leser 'n besonderse studie oor aspekte van Marais se lewe wat nog nie voorheen onder die loep geneem is nie. Die fokus val op die komplekse persoon van Marais.

Teenoor hierdie boek met sy voetnote en fokus op vele aspekte van Marais se lewe soos sy kritiek op Oom Paul, regstudent in Londen en lid van die geheime ekspedisie wat tydens die ABO probeer het om wapens en geneesmiddels te smokkel na die Boeremagte, ofskoon hy terselfdertyd ook kritiek gelewer het op die Boere se futiele stryd teen die Britte. 

Van der Merwe wys ook op die besondere vriendskap met Milner en die gedig - in Engels - wat hy oor hom geskryf het (360). 'n Imposante studie gewis - en ironies genoeg, 'n akademiese speurverhaal! Albert Grundlingh verwys tereg op die buiteblad na "nougesette historiese speurwerk".

III

Hartstories: Huis toe met 'n ligter tred (Tafelberg) is 'n versameling van beste saamrystories van die gewilde Amore Bekker se radioprogram. Dana Snyman, 'n ander volksfiguur en gewilde skrywer, skryf die blakerteks: "Eg menslik ... laat jou met genadige oë kyk na die mense rondom jou". Nou onlangs het Jens Friis berig in BY oor die troostelose monument vir die Helderberg op Mauritius: sonder blomme ...(24 Oktober).

Hierdie leser lees toe die verhaal oor die Helderberg raak van Ronel Eckhard Venter, 'n lugwaardin op bystand, wat die vlug na die ramp moes neem, 'n vlug vol persmense, belanghebbendes, familielede ... Hoe lees jy die veiligheidsmaatreëls voor as dit op die vorige vlug niks gebaat het nie?

Sy skryf in hierdie aangrypende verslag die volgende:"Ek het gesorg dat ek met niemand oogkontak maak nie."

So klink "Droogte", 145:

(Gedurende die erge droogte einde 2013 in Noordwes ontvang ek die volgende SMS:)

'n Plaaswerker van jare gelede bel gisteraand om te sê hy het van die droogte op die plaas gehoor en het intussen bietjie lusern byemkaargemaak - wanneer kan hy dit bring?

Mariaan - Kuruman

Hierdie bestes uit Bekker se Tjailatyd is nie groot verhale nie. Dit is eerder skerwe of vinjette, maar boeiende stories wat bevestig dat ons almal 'n storie het om te vertel. En waarskynlik sal van hierdie mense met aanmoediging skrywers kan word. En dit wys hoe wyd ons gemeenskap van lesers strek.

IV

Hoe lyk my interpretasie-model? In Reader-response criticism (Jane B. Tompkins, red. Johns Hopkins University Press, 1980) verwys Wolfgang Iser in sy artikel ("The reading process") na die skrywer wat die leser se gemoed beset: "Text and reader no longer confront each other as object and subject, but instead the 'division' takes place within the reader himself" (67).

Twee lesers lees: die "alien me" en "the real, virtual me". En hierdie twee lesers is in kommunikasie met mekaar en kan dus sodoende die onbekende begryp. En Iser wys tereg daarop dat die leesaksie ons toelaat om ons self te herformuleer en iets te begryp wat voorheen ons bewussyn ontglip het. "To formulate the unformulated".

So gesien, was hierdie leser op 'n speurtog. En vermoedelik is haar liefde vir speurverhale hoogs gepas om hierdie tekste te waardeer.

© Joan Hambidge

Carel van der Merwe – Donker Stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog (2015)

Carel van der Merwe – Donker Stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog. Tafelberg Uitgewers, 2015. ISBN 978 0 624 07342 0

Resensent: Joan Hambidge

Deel I

I

Op die skutblad word Joseph Chamberlain (1901), die Britse minister van kolonies tydens die Anglo-Boereoorlog se siening van Marais aangehaal: “Since I wrote last I have seen Mr Marais. He is a very intelligent man & made a considerable impression upon me”. Hierdie mitiese figuur het al etlike reaksies ontlok, onder andere van digters binne die Afrikaanse letterkunde. [1] Leon Rousseau se Die groot verlange bly ‘n baken waarop ander skrywers oor Marais kon bly werk; ook Van der Merwe wat verwys na die “aangrypende verhaal” wat in 1974 verskyn het en die saad geplant het vir sy studie.

Die soektog na leidrade in Londen in 1964 het vir Rousseau niks opgelewer nie; dit was asof iemand al die spore doodgevee het, of anders was die leidrade vals. [2]

Wat egter in daardie vyf jare gebeur het, word Carel van der Merwe se verslag.

Dit is ‘n uitstekende genuanseerde blik op die komplekse figuur Marais. Hy skroom nie op dubbelpratery uit te wys nie en veral verminder hy nie die bydrae van Leon Rousseau se eerste biografie. Trouens, alle studies daarna bou voort op hierdie baanbrekende werk en dit is jammer dat sommige navorsers nalaat om in te sien in watter tyd die eerste biografie geskryf en gepubliseer is: ‘n tyd lank voor gesofistikeerde elektronika.

Carel van der Merwe wys ook na die impak van die morfienverslawing.

II

In hierdie uitgebreide studie vol endnote word die leser veel wys oor die komplekse verhouding met Paul Kruger en Milner. Op bladsy 384 word die volgende brokkie meegedeel, wat vir hierdie leser belangrik is. Leserskring, RSG en BY het in 2011 en 2012 ‘n landswye kompetisie uitgeloof om die gewildste Afrikaanse gedigte uit te soek. Ofskoon die meeste digters gevoel het dat dit outydse refleksie was van die Afrikaanse digkuns en beslis nie verteenwoordigend van die jongste strominge nie, maak Van der Merwe ons attent op die volgende belangrike aspek van hierdie versameling. Uit die byna 1300 gedigte wat genomineer is, het “Winternag” die eerste plek behaal. En, beklemtoon Van der Merwe, vyf van sy gedigte is opgeneem in hierdie seleksie, merkwaardig veral as ‘n mens in gedagte hou hoe “relatief karig” sy oeuvre is. In die endnoot 306 noem hy die ander gedigte:

“Die dans van die reën”, “Mabalêl”, “Skoppensboer” en “Diep rivier”.

Met die 100-jarige viering het Johann Lodewyk Marais ‘n bloemlesing saamgestel met reaksies en palinodes op “Winternag”. Dit het by Praag verskyn in 2006. (HONDERD JAAR LATER – Ter viering van die publikasie van Eugène N. Marais se “Winternag” op 23 Junie 1905. Besoek 19 Oktober 2015)

Vir my bly “Skoppensboer” en “Diep rivier” twee gedigte wat my inspireer.

0, Diep Rivier, 0 Donker Stroom,
Hoe lank het ek gewag, hoe lank gedroom,
Die lem van liefde wroegend in my hart?
In jou omhelsing eindig al my smart;
Blus uit, 0 Diep Rivier, die vlam van haat,
Die groot verlange wat my nooit verlaat.
Ek sien van ver die glans van staal en goud,
Ek hoor die sag’ gedruis van waters diep en koud;
Ek hoor jou stem as fluistering in ‘n droom,
Kom snel, 0 Diep Rivier, 0 Donker Stroom.

En albei belangrike studies vind hul titels in hierdie gedig. Jeanne Els se studie oor selfmoord noem sy As die stroom jou vat: Die raaisel van selfmoord (Tafelberg, 2011).

 

Endnote:

[1] Johann de Lange uit Wat sag is vergaan (Human & Rousseau, 1995).

Eugène N. Marais (1871-1936)

To-morrow, and to-morrow, and to-morrow,

Creeps in this petty pace from day to day . . .

William Shakespeare

Skraal man met die spierwit pak & skoene,

wit panamahoed,

met jou grys

oë, effens geboë

wasbleek neus, ek dink aan jou

in die reën & nat

suurgras met jou honger soos ‘n pyn

waar jy die raar

twaalfboor rig op jou bors, & jou hart skrams

tref, nóg dieper kwes.

Die tweede

loop diep in jou mond

trek jy sonder aarseling

af, & die eggo

sprei deur die triestige bosveldreën,

die druipende

blare van die karee bokant jou lyk.

Alle bewussyn is pyn, wis jy seer

bewus, swewend aan

die silwer

punt van ‘n spuitnaald,

jou panasee teen die syn;

die groot verlange

na ‘n blyplek sewe hemels bo

die sewende.

Van Tierra del Fuego tot aan die ys-

vlaktes van Groenland,

van die Kaap

tot Wladiwostok

hoor pelgrim & Bedoeïen

die smeekkreet wat jou

dag ná dag in geil nagmerries lok:

“Morfien! Morfien!”

[2] My gedig is ‘n palinode op die skitterende vers van De Lange. Joan Hambidge uit Lykdigte (Human & Rousseau, 2000):

Eugène N. Marais (1871 - 1936)

Daar is niks wat jy liefhet wat nie van jou weggeneem sal word nie.

Dorothy Parker

                                                       

I

Hoe durf ek skryf oor jou: ‘n onbekende?              

Gereduseer tot ‘geval’, morfinis, afwykende...

Boonop in ‘n onbekende tyd...

Hoe kan  ons ooit in ‘n gedig regstel

dit wat jou ontneem is (soos ‘n ongeskryfde gedig)

en aan jou toegedig word: ‘n lewe in ‘n verkeerde tyd,

ruimte, dimensie - jou tyd vér vooruit?

II

Die vers broei wekelank in my.

Jy is meer as ‘n ‘groot verlange’;

gestol in die agterruimte van ‘n kleinlike tyd

sien jy alreeds die onbewuste in ‘n miernes;

weet die enkeling is ontersaaklik

vir die groter geheel.

Iets onsigbaars, onsêbaars (noodlot het geen dekorum)

bly talm: hesperiese flitse van verdriet.

III

Daar word beweer die jongste van dertien

‘n Vervloekte met ‘n Kaïnsmerk:

Onsigbare, tastende Derdeoog.

Doodsbalju, kroonprins van die hel

besef as klein kind die wonderwerk van vooraf

weet: ‘n kooltjie vuur stig ‘n bosbrand aan.

(N)iemand kon die lyne in jou palm lees:

die selfmoordenaar, ‘n swart forel, beur stroomop.

Wis van jongs af sy verdoemende lot:

stuur af op ‘n swak gerepeteerde slot.

IV

Iewers vertel die heldersiendes kan ons vervloektes red:

bevry al die visse in die see...

Alles begin oënskynlik met ‘n spel: die smokkel

met sinne eers ‘n heling teen insomnia;

later ‘n nuttelose panacee teen senu-uitputting,

Die dobbelsteen bly verkeerd val;

die kaarte wys ‘n ómgekeerde Skoppensboer.

V

Dit staan geskryf teen die tempels

in moeilik-ontsyferbare hiërogliewe

teen die graf van Ramses II

dat vrede vir die vervloekte wél bestaan.

“Daar sou ek vrede weer besef

waar Tebes in die stil woestyn”...

Die gedig skryf sigself; vang die boodskappe

uit die ander oord onbevange op.

Laasnag droom ek van jou - met jou panamahoed

en dandy-pak in Egipte: 

VI

“O Diep Rivier, O Donker Stroom,

Hoé lank het ek gewag, hoe lank gedroom

Die lem van liefde wroegend in my hart?”

Vir jare sou die koors van berou, verwyt

om jou hang en elke geliefde of flirtasie

weer daardie eerste verlies uitspeel:

‘n droewe deuntjie op ‘n outydse pianola..

En toe jou moeder sterf, in in teen die Groot Niet

kon sy jou ook nie vertroos; net verder ontstig

met haar doodswoorde: “Daar’s niks.”

VII

Ses dekades later in die wagkamer

tussen hier en die on-sienlike Daar

wonder ek: hoe kan ‘n mens jou verlos?

Spiritiste meen mens bly gevange:

herhaal die skoot oor en oor

soos ‘n teisterende droom

sonder logiese begin of einde

maar met die flitsende boodskap:

“O, Diep Rivier, O Donker Stroom...”

VIII

Met drif het jy jou somberheid uitgeleef:

jou pennehouer ‘n skedel...

Die verlies van die verswygde liefde:

soos die pik van ‘n slang.

‘n Wond wat sweer word kouevuur.

Verswelg in koorsdrome ont-

glip jy tydelik: ‘n kobra in deurskynende glas.

Was dit swak-geskommelde kaarte?

‘n Kruis en munt?

Opsluit moes jy dobbel, die dobbelstene skud

in teen die donker dieptes van die stroom:

‘n Walvis sluk jou heelhuids in.

L’envoi

IX

Van gesoignéerde, strydvaardige joernalis

gedemoveer tot bedremmelde, behoeftige boemelaar.

Is daar nog trane vir poësie?

Of leef jy nog in die selfgeskepte hel

van sinsbedrog, ‘n noodlotsroep?

Vanaand swem al die visse

van die Tierra del Fuego tot Groenland,

van die Kaap tot Wladiwostok

en roep: “Hy’s bevry, hy’s bevry!”

© Joan Hambidge

D.J. Opperman - Versamelde poësie (2015)

D.J. Opperman - Versamelde poësie. Tafelberg Uitgewers, 2015. ISBN 9780624075868

Resensent: Joan Hambidge

Nou onlangs is daar by die Tuin van digters in Wellington gepraat oor Opperman se letterkundige laboratorium en die invloed wat hy op digters gehad het as mentor.

Vir elke bydraer was die inwerking van Opperman uniek en bepalend. Oor sy omstrede siening (wat dikwels buite konteks aangehaal word) dat digters nie filosofie moet bestudeer nie, terwyl hy sélf filosofiese vraagstukke aangeroer het (soos in die gedig “Vuurbees” uit Dolosse, 1963), is weer eens bespreek.

Vir Opperman is die sintuie “werktuie” en die soeke na die konkrete beeld dit wat die (jong) digter eerder moet nastreef as ’n vae, filosofiese beeld. Met ander woorde, dit is ’n tegniese uitspraak eerder as tematiese voorskrif.

Sy digkuns resoneer steeds in vele gemoedere en jong studente vind sy werk interessant.

Die pas verskene Versamelde poësie – met ’n foto van ’n jong Opperman op die buiteblad – en met ’n 1987-inleiding van A.P. Grové is ’n belangrike publikasie. Opperman, NP van Wyk Louw, Sheila Cussons en Elisabeth Eybers bly belangrike klassieke bakens in ons digkuns.

Die enorme invloed van Opperman as kanoniseerder met sy verseboeke en die groot getal studies oor sy werk – waarvan die mees beduidende A.P. Grové, T.T. Cloete, Merwe Scholtz, J.C. Kannemeyer, H.J. Snyman, Lina Spies, Helize van Vuu­ren en Daniel Hugo is – bevestig sy posisie binne die kanon. Die vele gesprekke en antwoorde op sy digkuns deur ’n jonger generasie is ’n verdere bewys van sy groot aanwesigheid vanaf sy debuut Heilige beeste (1945) tot en met Komas uit ’n bamboesstok (1979).

’n Gemeenskap van lesers (soos Stanley Fish dit tereg noem) het Opperman se werk deur die jare deeglik en besinnend deurskou. Hierom is daar tereg ’n Opperman-gedenklesing aan die Universiteit Stellenbosch met stewige lesings oor sy werk.

Hoe hy in sy laaste bundel homself herskryf in ’n “woord en wederwoord”, bly een van die kragtigste selfbeskouings in enige digkuns. Met sy verstommende vermoë om ’n gedig uit ’n koerantberig te skep (“Klara Majola” uit Engel uit die klip, 1950) of skerp metafories te dig, is sy kenteken. Sy heerlike parodieë van ander digters se stylhebbelikhede waar die Weduwee Viljee al stappend met haar kolliehonde tart en terg, bly ’n postmodernistiese baken. Antwoorde hierop, soos Ernst van Heerden en Johann Johl se pastiches, bewys net hoe goed Opperman s’n was. Daniel Hugo roep ’n bundel Takelwerk, met erkenning aan DJO. Johann de Lange herskryf ’n ars poetica in gay terme.

Trouens, Opperman was die eerste postmodernis in Afrikaans met Kuns-mis (1964) en in sy Komas werk hy met intertekste soos Marco Polo en Italo Calvino op oortuigende wyse.

Sy streng selfkritiek kom duidelik oor in hierdie bloemlesing waar die leser onder die indruk kom van sy digterlike tug. Hy het die landskap van die digkuns verander met sy debuut en elke bundel daarna gee sy ontwikkeling weer.

Kannemeyer karteer ook sy lewe in ’n biografie (Kroniek van klip en ster) waar die leser onder die indruk kom van sy enorme werkvermoë en belesenheid. Dit word geregistreer in sy ryk oeuvre, in “ ’n duisend spikkelvlinders”.

Die ars poetica, die gebruik van die raaisel, die speurverhaal, lykdigte, transfigurasies (soos in “Kroniek van Kristien”), ingebedde Middeleeuse tekste, die teodoliet, satires, parodieë, optelverse, speelse verse, beeldverse en so meer, bly alles deel van ’n indrukwekkende Edms. Bpk.

Hy was ’n Dirk der Duisende.

Hy hou van heilige herhalings,

hy wat van drie mense tril,

hy raak begoël,

bedryf die hiperbool,

alliterasies, enumerasies,

’n wisseling van lywe,

van deugde en van euwels . . . (p. 384)

Inderdaad voed sy woord duisende lesers, soos dit hoort.

“By die dood van Roy Campbell” , “Dennebol”, waaroor Henning Snyman die mees oortuigende analise geskryf het, “Vuurbees”, “Klara Majola”, “Sondag van ’n kind”, “Gereedskapgesels lei tot omhels”, “Te klip om te boom” is gedigte wat ek in my psige saamdra. Oor “Blom van die baaierd” kan ’n mens lank en besinnend nadink.

In hierdie tyd van digterlike angstigheid en onsekerheid – soos Harold Bloom dit tipeer in The Western Canon van 1994 – is dit goed om daaraan herinner te word dat ons ’n digter van hierdie formaat kon beleef. Sy opstelle oor die digkuns moet eweneens weer gebundel word.

Die klip of “disseldons” van die vorige weergawe word vervang met ’n foto van ’n jong Opperman. Agterop is daar ’n ouer, beleë man. Hierdie twee foto’s praat weer op hul beurt met die foto van die vernielde man op Komas uit ’n bamboesstok.

’n Bloemlesing wat hoort op almal se rakke.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Rapport)

Jacqueline Rose en Marilyn Monroe: 'n voetnoot

Jacqueline Rose en Marilyn Monroe: 'n voetnoot

‘Fame is not where I live.' Marilyn Monroe

I

Op sy blog Kaapse Paragrawe (Marilyn Monroe: met ‘n omweg kan bysake die aandag trek op hoofsake. Besoek 12 Oktober 2015) het die digter Johann de Lange die groot aantal verse oor Marilyn Monroe bewaar met die foto's wat elke gedig geïnspireer het of karteer.

Hy het ook van die mooiste gedigte oor haar geskryf. Sy herdigting van Ernesto Cardenal – opgeneem in Nagsweet – bly steeds roerend:

Gebed vir Marilyn Monroe

Ernesto Cardenal

Heer, ontvang hierdie meisie

dwarsdeur die wereld bekend as Marilyn Monroe

hoewel dit nie haar regte naam was nie

(U ken haar regte naam)

wat nou in u teenwoordigheid ingaan

sender grimering,

sender haar agent,

sender haar foto's of om iets te onderteken,

eensaam soos ‘n ruimtereisiger

voor die allesomvattende swart heelal.

In ‘n jongmeisiedroom was sy kaal in ‘n kerk

(volgens Time)

voor ‘n knielende menigte,

voorkoppe teen die vloer,

en sy moes mooi trap om hulle te vermy.

U ken ons drome beter as enige psigiater.

Heer, in hierdie wereld

ewe veel besmet deur radioaktiwiteit as sonde,

sal U sekerlik nie ‘n winkelmeisie

haar sterredroom verkwalik nie.

En haar droom het werklikheid geword

(Technicolor-werklikheid).

Al wat sy gedoen het,

was om die teks te volg wat ons haar gegee het,

die van ons eie lewens,

maar dit was betekenisloos.

Vergewe haar, Heer, en so ook ons almal

vir hierdie 6ns 20th-century

en die groteske Superproduksie

waaraan ons almal deel gehad het.

Die ster is lankal dood

maar sy flikker nog in donker teaters.

Sy was die rot wat tol in die filmspoel.

Sy was honger vir liefde

en ons het kalmeerpille voorgeskryf.

Sy het verlang na geselskap

en ons het psigoanalise aanbeveel.

Haar lewe was onwerklik soos ‘n droom

wat ‘n sielkundige lees en liasseer.

Haar romanses was scene met toe oë

onder skietligte uitgespeel,

maar die skietligte is uitgedoof

en die twee mure van die stel is afgeslaan

terwyl die Regisseur wegstap notaboek in die hand,

die toneel veilig vasgelê.

Of soos ‘n rit op ‘n seiljag,

‘n soen in Singapoer,

‘n dans in Rio,

‘n onthaal in die herehuis

van die Hertog en Hertogin van Windsor

gesien in die treurige opgesmuktheid van ‘n goedkoop kamer.

Die film het geeindig sender die laaste soen.

Hulle het haar dood gekry op die bed,

hand op die telefoon,

en die speurders het geweet wie sy wou bel.

Dit was asof

iemand die enigste vriendelike stem gebel het

net om ‘n bandmasjien "Verkeerde nommer" te hoor sê;

of soos iemand deur rampokkers beseer

wat ‘n hand uitsteek na ‘n gediskonnekteerde foon.

Heer, wie ook al

dit mag wees wat sy wou bel

en nie het nie (en dalk was dit niemand nie

of lemand nie gelys in die Los Angeles-gids nie),

Here, antwoord daardie foon.

II

Nou onlangs skryf ek weer ‘n gedig oor MM en lees die Britse psigoanalis Jacqueline Rose se boeiende artikel (Besoek 12 Oktober 2015) oor hierdie argetipiese figuur waarin sy beweer:

Monroe herself knew the difference between seeing and looking. ‘Men do not see me,’ she said, ‘they just lay their eyes on me.’

Monroe moes telkemale die dom blondine vertolk, 'n rol waarin sy uitermate ontuis gevoel het soos Rose tereg opmerk:

The manufacturer of dreams has turned into the ugly wicked witch. More simply, Hollywood trashes its stars – especially its women (Marilyn, Betty Grable and the rest). Monroe more or less consistently hated the roles she was assigned, most of all Some Like It Hot, her best-loved film. No woman on earth, she complained, would be so dumb as not to see that the two drag artists, Tony Curtis and Jack Lemmon, were men (the director, Billy Wilder, clearly agreed with her, filming in black and white: colour would have been a giveaway). Monroe was a would-be breakout artist. ‘If I hadn’t become popular,’ she said to Weatherby, ‘I’d still be a Hollywood slave.’

Monroe was intelligent. En belese. Sy was bekend met die biografie van Ernest Jones oor Freud en sy het ook psigoanalise ondergaan, onder meer by Ralph Greenson in Los Angeles. En van die stellings wat Rose aanhaal, is uiters betekenisvol:

‘When you’re famous you kind of run into human nature in a raw kind of way,’ she said in that same interview. ‘You’re always running into people’s unconscious.’

Waarom spreek sy ons steeds aan? En waarom het die eerste gedig van T. T. Cloete soveel reaksies ontlok? Is die volgende dalk relevant?, soos Rose opmerk:

It is something of a truism for psychoanalysis that one member of a family can carry the unconscious secrets of a whole family, can fall sick, as it were, on their behalf. My question is: for whom or what in 1950s and early 1960s America was Marilyn Monroe carrying the can? This is not, I should stress, the same as asking: what or even who killed her? Or: did she commit suicide?

In die politieke onrustige tye was digters die verwyt gemaak dat hulle ontvlug het van die realiteit deur oor Monroe en ander popikone te dig. Maar Monroe simboliseer meer, soos Jacqueline Rose tereg uitwys.

Ongelukkigheid, misverstand, ‘n ewige soeke na geluk en liefde. Sy aktiveer steeds genderanalises. Waarskynlik ook na simbole wat nie vergaan nie.

Inderdaad "a rumbling of things unknown".

III

Marilyn Monroe

‘Men do not see me,’ she said, ‘they just lay their eyes on me.’

Marilyn Monroe

speel haar dood vooruit

met elke afbeelding,

foto of skinderrubriek.

In Chicago staan sy groter

as lewensgroot afgebeeld

in sement, op heterdaad betrap

met 'n wapperende rok

en bloederige mond.

Daar sal nooit weer iemand soos sy

wees nie, die arme weeskind

met haar moeder in 'n gestig,

flap die pers uit in oneindige aflewerings.

Op soek na liefde stal sy haarself uit

vir die betroubare minnaar, die kamera.

Kliek-kliek kom sy glo tot lewe

en al haar fotograwe beweer

sy was meer as net 'n sekssimbool:

altyd lesend aan Dostojefski

of geselsend oor 'n nuwe boek

soos Sister Carrie wat sy sopas begin het.

Wrokkig oor die rol van die dom blondine

aan haar toegedig, word sy vir digters

'n voleindige plesier in die gluipe

van die terugspelende bedryf. 

Van dit alles wis sy presies

die semantiese verskille

tussen kyk, bekyk en terugstaar.

Toe sy geroskam word oor 'n naakfoto korswel

sy: “It's not true I had nothing on, I had the radio on”.

Afgemete wag sy vir die sluiter

toe die dood

haar soos 'n kwinkslag

tref, bloot en oop.

© Joan Hambidge