Marlene van Niekerk / Adriaan van Zyl. Memorandum: ‘n Verhaal met skilderye. Human
& Rousseau, 2006. ISBN 9780798147309.
Kanttekeninge deur Joan Hambidge - Februarie 2007
I
Etienne Britz illustreer in sy uitvoerige analise van Marlene
van Niekerk / Adriaan van Zyl se Memorandum ("Memorandum: 'n verhaal met skilderye. 'n Handleiding vir Insig se boekklub") dat geen leser ooit hierdie teks finaal sal kan deurgrond nie. Sy bespreking –
wat resensies van ander kritici bevat, onderhoude en ‘n skrywersoorsig – is te
lese op Insig se webruimte (www.insig.com – afgetrek 19 Februarie 2007) en
is ‘n besonder verrykende leeservaring. Dis ‘n multitekstuele lesing van ‘n
teks wat met voetnote, skilderye, fabrikasies, drome, versugtinge ‘n memorandum
aan die leser voorhou. En ‘n memorandum intimeer alreeds iets wat na iets
anders verwys; ‘n teks wat ‘n kort opsomming wil wees vir ‘n uitvoering van ‘n
plig. Waarskynlik kan dit ook as ‘n soort aanmaning gelees word.
My eerste lees van die boek was een van weerstand. Van gewoon
‘n te pynlike inlees van die dood, ‘n ervaring van iets wat te naby is; of dalk
nou te ver is. ‘n Gevoel dat die leser se “suspension of disbelief “ tot die
uiterste beproef word. Hoe is dit moontlik dat die fiktiewe Wiid – selfs met
die hulp van ‘n bibliotekaris (Dante en Vergilius deur die hel) kon uitkom op
sulke gesofistikeerde bronne? En skroei die werklike outeurstem van Marlene van
Niekerk nie te veel deur nie?
As ons Wayne C. Booth se Rhetoric
of fiction (University of Chicago Press, Chicago. 1961) optel en nalees oor
die sogenaamde “implied author”, is die gevoel dat die leser nie genoegsame
bewys kry van afstand tussen werklike skrywer en implisiete skrywer nie.
Maar, die kodewoord is memorandum. Die beoogde roman wat die
leser wil lees, staan nie hier nie. Dit is iets wat voltrek word in die
subtiele interspel tussen skilderye en woordteks. In die leser se gemoed.
II.
En hoe lyk die “storie” wat hierdie leser konstrueer? Elke
leser se storie sal daar anders uitsien. In die triadiese relasie van Britz/Van
Niekerk/Van Zyl, is aldrie mense aan my bekend. Eersgenoemde het aan my ‘n
opwindende Honneurskursus in die narratologie aangebied in my Honneursjaar aan
die US (1978) en my bekend gestel aan letterkundige teorie en grensoorskrydende
romans. Van Niekerk was ‘n tydgenoot en Van Zyl ‘n vriend.
‘n Objektiewe lesing sou dus nie moontlik wees nie. (Die
leser word gelei na die aanhangsel waarin ‘n “In memoriam” (wat Oktober 2006 op Litnet verskyn het) en
‘n resensie van Agaat (wat September
in Die Volksblad verskyn het) om die
erkennings te boekstaaf. Met Etienne Britz het ek gereeld onderonsies in Die Burger: speels, tergend, watookal.
Ek het Adriaan gereeld in die hospitaal, en later ook tuis,
besoek na ‘n stilte in ons vriendskap.
‘n Memorandum is altyd swart-op-wit (skriftelik) met ‘n
duidelike boodskap wat gerig word aan ‘n persoon/persone en onderteken word
deur ‘n ander persoon.
My bespreking of kanttekeninge moet dan as sodanig gelees
word: ‘n boodskap aan die Afrikaanse leser, onderteken deur die kritiese leser.
Die kritiese leser weet by voorbaat dat hierdie boek, wat
onder andere deur Insig en Die Burger as ‘n boekklub-roman
uitgesonder word, ‘n belangrike teks is. Dit word in aanskoulike
hardeband-formaat gepubliseer, ten spyte van die ewige gemor dat die doodsklok
vir die Afrikaanse letterkunde gelui het. (Of wil die boek dalk ironiese en
onbewustelike kommentaar lewer op die toestand van die bedryf? Wat voortdurend
enersyds alarmisties is oor die “toekoms van die Afrikaanse letterkunde”, maar
andersyds sig aanbied in nuwe hoogtepunte, nuwe stemme, nuwe gebeurtenisse?
Daar verskyn die afgelope tyd belangrike romans van Etienne van Heerden, Eben
Venter, Ingrid Winterbach, in alfabetiese volgorde, wat die mismoedigheid
dekonstrueer.) Julia Kristeva se Strangers
to ourselves (Colombia University Press, New York. 1991) aktiveer
belangrike posisies rondom vervreemding.
In hierdie filosofiese studie aktiveer sy buitestaanderskap wat o.a.
inspeel op haar “roman” wat sy saam met haar eggenoot, die filosoof Philippe
Sollers geskryf het: H.
Marlene van Niekerk is nie alleen skrywer nie, sy is ook
filosoof. En hierdie teks is ‘n diskoers-analise van die twee pole waarmee
almal worstel: die lewe, en die dood. Om te skryf of te skilder, is eweneens om
‘n fase, ‘n tydperk, ‘n verhouding, ‘n waarneming dood te verklaar. Trouens,
Adriaan van Zyl se “unheimliche” wete van sy voortydige dood kan afgelees word
in sy skilderye oor begraafplase. Wanneer die kyker nou hierdie skilderye
“lees”, kom daar ander betekenisse na vore. Staan die boodskap van voorwete
afgegrif op die geskonde plastiekblomme. Kort voor sy dood skryf ek hierdie
mislukte vers:
Adriaan van Zyl:
“Hospital - Arrival”
Oil on Board 54
X 40 cm
Groen
hospitaallakens
op ‘n effens
ópgeligte
bed
met een
uitgeswenkte
wiel
‘n foon
blomme
kondig
afwagting
aan.
‘n Sak na regs
wys
jy’s
uiteindelik
tóg hier:
in ‘n stillewe
van onsekerheid.
Die res
(tussen aankoms
en vertrek):
‘n woordelose
hospitaaldrama
in die
aangrensende
voorstellings.
Ofskoon die
gedig nie werk as gedig nie, verwys dit na die “aangrensende voorstellings” –
die gesprek tussen skilderye, die “onderhoud” tussen Marlene van Niekerk en Van
Zyl – en die uiteindelike resepsie van verskillende kritiese lesers oor die
belangrikheid van hierdie teks.
III.
Daar is reeds
deur vele kykers/lesers gewys op die afwesigheid van mense in hierdie
skilderye. Net die sak in die bogenoemde skildery, dui op die aanwesigheid van
die mens. Britz analiseer die troosteloosheid van die hospitaalruimte.
Hospitale word
tradisioneel nie geassosieer met dit waaroor ‘n skilder opgewonde sou raak nie.
Rembrandt het egter sy besondere talent gekoppel aan ‘n lykskouing. Hy bring ‘n
lyk na ons – dit word die fokus van sy figure se beraadslaging en dit dwing ons
om te wonder oor waarom die lyk die sentrum word van sy skildery?
Britz wys op die
hoekigheid van alles in die skilderye en juis hierom, meen hy in sy lang Insig-bespreking, val die ronde vorme
die leser juis op!
Die bed se
wieletjies, die oorhoofse operasielamp se vier oë, die ronde medisinale band, ensomeer.
Etienne Britz
maak hier ‘n uiters belangrike punt: in my mislukte gedig – geskryf twee weke
voor die kunstenaar se dood en aan hom gegee toe hy tuis was by sy suster –
fokus (onbewustelik) op die uitgeswenkte wiel: op die naderende vertrek....
So beskou is die
reistas ‘n ironiese objek – want hier gaan uiteindelik gereis word na ‘n ander
ruimte. Diptiek word triptiek.
Marlene van
Niekerk – Adriaan van Zyl laat die leser inbeweeg op ‘n derde vlak: die
triptiek.
IV.
Die kritiese
leser sou Lacan kon betrek in die ewige verhouding tussen die semiotiese en die
simboliese, met die Rëele wat
hier ‘n die Orde van die Dood èn die
Talmende, Nie-Klaar-Geskryfde Teks impliseer.
Indien ‘n mens
die teks van agter na voor benader, word jy eerste met ‘n lys van skilderye
gekonfronteer, dan die Addendum 3, te wete die memorandum / brief aan die
Superindendent van Openbare Biblioteke – onderteken deur Wiid.
Dit is ‘n
klagte.
Oor biblioteke,
maar oor iets meer. (Nou onthou ek opeens Britz se ontroerende lesing oor Klaaglied om Agnes.)
Met die
verwysing na die Grot van Alibaba, word die Arabiese Nagte as die belangrikste interteks ingewerk: Sheherezade
se vertellinge wat die dood moet uithou, misluk egter hier. Adriaan van Zyl se
dood kon nie uitgestel of verhoed word nie.
Die brief is ‘n
jukstaposisie van toe en nou: hoe ‘n biblioteek (a, ‘n boek!) behoort te wees
en wat ons aantref. Ons beweeg in sirkels, ons is in ‘n labirint. In die kamer
was ‘n kas, in die kas was ‘n laai, in die laai was ‘n brief, in die brief staan
daar:
SUSPENSION OF
DISBELIEF!
V.
‘n Mens word
oorrompel deur die verwysings en verswygings van die roman-in-wording, die boek
wat jy konstrueer-al-lesende, sodat jy glo Wiid kon al hierdie verwysings so
netjies integreer en saampers.
Artis bene moriendi.
‘n Paar keer
staan ek op om Foucault weer te beskou en na Mies van der Rohe se werk te kyk.
En besef: elke
kanttekening of kritiese kommentaar word netjies ondervang deur hierdie boek
wat jou neem na Marlene van Niekerk se werkswinkel, haar sieninge van die
lewe/dood, haar gevoel oor die romankuns, die plek van die digkuns, musiek en
sy subverteer (sy is ook satirikus) die siening dat ‘n roman ‘n begin/middel of
einde behoort te hê.
(Georges Perec
se Life a user’s manual het in 1978
in Frankryk verskyn toe ek begin lees het aan ander belangrike tekste. En een van ons ander groot skrywers, Ingrid
Winterbach het hierdie toom aan my bekendgestel. Ek het die Engelse vertaling
van David Bellos, 1987, uitgegee deur Collins Harvill pas tien jaar terug begin
verteer.)
VI.
Addendum I is
wat Barthes sou noem die vraisemblance van die teks: ‘n noukeurige bestekopname
van Wiid se opname. Barthes skryf in Roland
Barthes (1975/1978 uitgegee in Londen deur The MacMillan Press) oor sy
obsessiewe maak van lysies. ‘n Beheer oor die lewe? Skryf, al is dit ‘n
wasgoedlys of dan hier, postoperatiewe sorg, ‘n wyse waarop beheer geneem word.
Post-dood-depressie.
Kritiese lees by
nabaat. Kanttekening. Skribbel in die kantlyn. En marge.
In hierdie
trajekte word die wisselvalligheid van siekte en herstel opgeteken – in
metikuleuse besonderheid. Hier vind die leser dan kodes wat op die skilderye
geprojekteer kan word.
Naarheid-braking-vrees.
VII.
Die laaste
skildery van Van Zyl heet “Die wagkamer”, die tussentoestand tussen hel en
hemel: die purgatoria.
Vlugvertraging
Die wagkamer
klinies
die passasiers
verveeld
'n tussenplek
vir siele
tussen lewe en
dood
ook daar
verveling? Onrus?
Digters wag
voortdurend
op 'n inval.
Iets soos inspirasie.
Of 'n beeld.
Ha! Die leuen
om te sê dig is
soos reis.
Of die eindpunt
so belangrik as die aanvang.
Die gedig is 'n
wagkamer
vol versreëls
onrustig
wagtend op die
digter:
"Sal alle
versreëls
nou aan boord
gaan."
Dus: geen
vlugvertraging, geen vers.
(Uit: Lykdigte, Tafelberg: 2000).
Ek het my
resensie geskryf van Agaat net voor
Lisbé Smuts se dood en by haar troue lank
oor Agaat gepraat met Adriaan se
suster, Louise Viljoen.
VIII.
Daar is ander
skrywers wat nog betrek moet word: W.G. Sebald, o.a., ook bekend vir sy gebruik
van twee mediums, te wete die foto-teks en verhaalteks in ‘n roman. Van Niekerk
illustreer dat die George Steiner-siening van die dood van tragedie en
romanteoretici se gevoel van die “death of the novel” weer tot lewe gebring kan
word. Soos die dood ‘n vertek na ‘n ander dimensie is, blyk die roman nou
eweneens op reis te wees in die onvermoeide versoening van die Lewe, die Dood,
herinneringe, filosofie, kosmaak-rubrieke, Argitektuur, en wat nog.
Hiermee skaar
die roman sig by die lang lys van intellektuele en akademiese romans soos
gekarteer in Elaine Showalter se Faculty
Towers wat in 2005 by Oxford University Press verskyn het. En natuurlik lui
die sub-titel: “The Academic Novel and Its Discontents”. Natuurlik speel sy in
op Faulty Towers en al die ander
Ontenvredenhede waarvan ons op ‘n daaglikse basis kennis neem. Oor die Nuwe
Suid-Afrika en die Toekoms van Afrikaans.
“Hebban olla
vogala...”
Die verwysings
na voëls en musiek moet ook diepgaande
ontleed word. Bach veral. Keith Jarrett.
Die woord mosaïek duik nie verniet op nie.
“Die hele wêreld is die mens se nes, die aanbou
hou nooit op nie” (p. 94) is van toepassing op die leesaksie: dit kan nie ophou
nie. X en Y. Twee figure, in plaas van die enkelfiguur wat in die
belydenisroman aangespreek word. Die verhaal van Wiid, “stadsverfraaier” va
Parow, bonop afgetredene en kankerlyer, wat gelei word deur die biblotekaris,
Buytendagh, eintlik Superintendent, dus baas van die Biblioteek. En die
biblioteek as metafoor vir kennis is bekend aan Derrida, die filosoof van die aanhangsel.
Hy is sy dubbel (“mon semblable, mon frère, mon lecteur”). Teenoor die losse assosiasies van X en Y,
is daar die orde van die bibliotekaris.
Etienne Leroux
maak sy buiging in die glasie Welgevonden (p. 78).
En Jeanne Goosen
op p. 76: Ons is nie almal so nie!
IX
Memorandum is ‘n akademiese roman en vele lesers
sal waarskynlik voel dat die aanslag soms bó die fiktiewe karakter se vuurmaakplek is. As jy egter die
roman lees as jou persoonlike interaksie daarmee, dan werk dit. Benader dit as
‘n konvensionele boek en die perd gaan jou afgooi. Dis ‘n boek van die “Sehnsucht”.
En veral ‘n boek
van die wiskunde, van ‘n “battery van metafore” (p. 72).
Soms vang slim
haar baas, maar onthou: jy moet eintlik jou eie roman skryf!
En hierdie
reaksie mag: die leser word immers direk aangespreek op bladsy 48:
Die leser kan
hom op hierdie stadium wel afvra wat die sin is van so ‘n moeisame – en laat
daar geen twyfel oor wees nie, soms lukrake – rekonstruksie van ‘n gesprek
tussen twee oorstuurde pasiënte” (p.
48).
Goethe,
terloops, word flou vertaal: “Über alle
Gipfeln ist Ruh” (p. 47).
Sloptopmerking:
‘n fassinerende leeservaring met vele verwysings, spel, filosofie wat jou noop
om jou eie verhaal saam te stel. Of die Oubaas wel al hierdie dinge só kon verwoord, bly die
miljoen-dollar-vraag.
Aanhangsel:
1. Huldeblyk vir Adriaan van Zyl wat oorspronklik op Litnet
verskyn het, kan hier gelees word: Huldeblyk:
Adriaan van Zyl (1957-2006).
2. My resensie van Agaat
deur Marlene van Niekerk wat aanvanklik in Die Volksblad verskyn het, kan hier
gelees word.
[Hierdie
resensie word met vriendelike vergunning van Litnet geplaas.]