In Memoriam: Huldeblyk vir
Adriaan van Zyl
Joan Hambidge
I.
Hoe vertroos 'n
mens iemand wat sterwend is? Die meeste van ons ken Elizabeth Kübler-Ross, maar
moet erken dat ons dikwels wegdeins van iemand wat vertrek weens 'n terminale
siekte.
'n Mens neem
blomme, jy besoek die geliefde in 'n hospitaal of hospitium. Jy bel altyd
vooraf die familie en die hospitaal. En die geliefde vra: jy moet asseblief kom
… as dit nie te veel moeite is nie.
Jy is oorrompel
deur die persoon se lyding, die wete van eindigheid, mortaliteit. Jy praat oor
die blomme op die vensterbank.
En jy bly
opbeur, gedagtig aan die Tibettaanse Boek van Lewe en Dood dat 'n mens nie by
die sterwendes moet treur nie, omdat dit hulle terughou en ons trane soos
haelkorrels op die siel voel.
Tog wil jy iets
saamneem.
'n Cadeau. Daar
staan reeds soveel plante en blomme in die kamer.
Dan besluit jy:
jy sal vir die geliefde, 'n gerekende skilder, 'n gedig neem. 'n Gedig wat jy
besig is om te skryf oor Rembrandt.
II.
Ek gaan terug na
my bundel Bitterlemoene, waarin my eerste vers oor Rembrandt opgeneem is. En ek
begin lees en dink oor "Die Anatomie-les van dr. Tulp". Ek lees en ek
begin huiwerig skryf aan my vers.
Ek ry na Adriaan
en vertel vir hom oor die konvensies van die tyd. En hóé groepsportrette 'n
teken was van sosiale sukses en dat daar slegs een disseksie per jaar toegelaat
is. En dit moes gewoonlik 'n veroordeelde wees en alleen tydens die winter – om
praktiese redes – mag die liggaam dan gedissekteer word.
"Dit klink
so interessant," merk hy, die bewonderaar van Vermeer, op.
En vertel ek
hom: hierdie skildery speel in op 'n ander bekende skildery, naamlik Thomas de
Keyser se "Die anatomie-les van dr Sebastian Egbertsz". 'n Soort
intertekstuele spel waarmee Rembrandt besig was.
En dan stap ek
buitentoe, want 'n ander vriendin, 'n konfidante, het opgedaag om hom te
besoek. En ek wil hom nie vermoei met te veel woorde nie.
Anet het pas
teruggekeer van 'n reisbesoek aan Amsterdam en gee vir hom Rembrandt-afdrukke.
Ons gesels oor Rembrandt.
Sy sê: "Jy
weet Adriaan, net dr Tulp mag vorentoe kyk ... al die ander moet wegkyk ... en
dit is fassinerend as 'n mens hierdie skilderye nou sien. Hulle het
video-opnames by "Die Nagwag" sodat dit lewensgetrou is. Jy hoor 'n
hond blaf. 'n Kind huil. Wat 'n verstommende kunstenaar!"
"Hy was
nogal 'n bruuske man ..." merk ek op.
"O, ek is
bly jy waarsku my," sê hy, "want ek gaan hom tog voor julle
ontmoet!"
Ons lag.
"Dink jy hy
sal my verstaan?" vra Adriaan.
"Ag
jong," meen ek, "daar is glo 'n T-opsie in die hemel!"
Die Anatomie-les van dr Tulp (1632)
Ou ydeltuit Tulp
tesourier,
burgemeester
versoek 'n
groepsportret.
'n Bloedjonge
Rembrandt van Rijn
skamel
ses-en-twintig
boorling uit
Leiden
student van
Lastman
– navolger van
Caravaggio
se chiaroscuro –
opgemerk deur
Huygens
oorgedra aan
Uylenburgh
en aanbeveel ...
En só
van mond na
oor tot oog
en hand
aanvaar die jongeling
'n
groepsportret:
'n teken van
sosiale sukses.
A, die
Amsterdammers
wou met praal en
prag
graag die lewe
in 'n spieël
sien ...
Maar agter die
spel met lig
en donker: skadu
en son,
sou ons u moes
toelig
dat net twee van
die toeskouers
geneeshere was;
die res staan skouer
aan skouer met
dr Tulp se openbaarmakende
anatomie-les
met 'n
doktersgilde wat slegs één
disseksie per
jaar sou toestaan
(in die winter,
bewaring ontwille)
van 'n
opgehangde, verskopte skurk,
ene Aris Kindt,
rower
se lyf gedief
vir hierdie
simmetriese
skildery perfek
(wie kyk na wie?
wie kyk na wat?)
lewe/dood,
lig/donker,
sukses/mislukking.
Die eintlike
punt
– meen ek –
is dat ons kyk
na 'n ánder
anatomie-les
van dr Sebastian
Egbertsz
deur Thomas de
Keyser
waar 'n geraamte
stilswyend hang.
So wie is die
grootste dief?
Die gewapende
rower
of die skilder?
Of dalk die
digter?
III.
Hierdie teks
word dan uiteraard 'n anatomie-les van 'n verbintenis wat oor soveel jare
gestrek het. Dit is nodig om hier te vermeld dat Swart koring, my send-up van
die hygroman, deur Adriaan ingegee is en beide Swart koring (1996) en Die swart
sluier (1998) is aan hom opgedra, ofskoon dit speels vermeld dat die boek nie
vir hom is nie! Die CD-roman-roman Sewe Sonjas en wat hulle gedoen het (2001)
bring ook hulde aan sy weergalose, droë sin vir humor. Die draairestaurant was
sy idee en hy het my aangevuur om die mal karakters verder te ontwikkel.
"Laat hulle
tulbande dra!" Toe sou ek in Jung lees dat die verwisseling van tulbande
of hoede dui op die "change of mind".
Persoonlike
faktore – oa 'n geliefde kollega en vriendin se dood wat my erg getraumatiseer
het en ander ongelukkige eksterne faktore – het 'n impak op ons kontak gehad
die laaste jaar. Dit is wél opgehef in die laaste paar maande met vele,
uitgebreide besoeke aan hom in die hospitaal en tuis.
'n Botteltjie
"Hand & Body Lotion" uit die Victoria Falls Hotel, 'n verdere
beskeie geskenk, het ek op sy hande en arms ingesmeer en gesorg dat sy voete
warm bly in outydse wolsokkies.
"Jou hande
voel so sag," het hy gemymer. En gelag toe ek hom vertel het dat ek op 'n
olifant se rug gery het.
Ek het selfs een
keer aangebied om hom badkamer toe te dra.
Hoe praat 'n
mens oor 'n verbintenis van dertig jaar?
Ons het graag
telefonies gekuier. Ons rekord was een Saterdagaand met 'n twee uur lange
oproep waarin ons alles óm ons gedissekteer het.
Terugskouend
lewer sy kunswerk 'n verslag van stilte, die dood, en bly sy begraafplaastonele
die aangrypendste periode in sy lewe.
Nie alleen is sy
werk elegies van aard nie, maar dit aktiveer veral nostalgie oor 'n verlore tyd
en die breekbaarheid van die lewe. Vele kunskritici het alreeds hierop gewys in
die analises van sy werk.
Tog behou hy
iets van die skuifelende, die verbygegane, soos die engel wat waak
oor die graf.
Na 'n skildery van Adriaan van Zyl
Central-Wasche, Kolmanskop
Die rooi duine
skuif
gister se pyn en
verlange wég:
daar het baie
sand gewaai
oor ons en water
uit my oësee.
Die rooi heuwels
berg
ons drome
gesesvoet, begraaf
onder sand en
skuiwende duine.
Die uurglas het
uitgeloop;
nog 'n
herinnering het geskuif.
Die rooi berge
is gister
se pyn en
verlange
Aantekeninge
Ek het deur die
jare geweldig baie oor Rembrandt gelees. Veral die internet verskaf eindelose
kommentare oor "Die anatomie-les van dr Tulp" en ek verwys lesers na
die volgende: "
Ek het ook
geweldig baat gevind by Mieke Bal: Reading Rembrandt – Beyond the World-Image
Opposition. Amsterdam University Press, 2006.
The World of
Rembrandt. Time Life Art Books. Amsterdam, 1982 van Robert Wallace is eweneens
bestudeer.
Rembrandt
In 'n fiktiewe
brief aan Constantijn Huygens
"die meeste
ende die natureelste beweechgelickheyt"
Die bemoeienis
met die self
het selde
groot kunswerke
tot gevolg;
wens mens
kon die
"ek"
afsweer ('n
slang
vervel
die stroping
so verlossend)
en telkens
opnuut
begin ...
mense maak my
bang om hul
onvoorspelbaarheid
– soos 'n skildery
wat ánders
verloop
as wat ons
bedoel het
en tog en tog
moet ons (ja,
ook skrywers soos jy)
inkyk
tot by die
spikkel van die self.
So tussen my en
jou:
ek vind die maak
van portrette
vermoeiend – as
oefening
vir die maskers
wat mense dra
bitter nodig.
Ook hier
neem my kwas sy
loop
skilder ek iets
mooier
as die
oorspronklike
– die
Amsterdamse vroue is só ydel!
Wys jou net
jy was reg:
tegniek is alles ...
Het selfs vandag
in 'n oomblik
van dronkenskap
my leerjonge se
uitdaging aanvaar
om myself as die
Verlore Seun
voor te stel.
Die arme sot!
Wat sal hý
begryp
van
selfbespotting?
Van die spoor
van twyfel
wat altoos
bly vreet
aan die hart
van die
ekstroverte, flambojante
Rembrandt
Harmenszoon van Rijn?
(Uit:
Bitterlemoene. Human & Rousseau, Kaapstad. 1986.
[Hierdie
resensie word met vriendelike vergunning van Litnet geplaas.]