Reisjoernaal | Tunisië II. Nabeul, 2019

I

In Colombia het my tas drie dae later by die bestemming opgedaag, omdat die tasse in Parys agtergebly het. Hier sit ek gepantser net met een trollietassie en rugsak. En kredietkaarte.

Met die tweede terugkeer na Chez nous – na 'n taai dag letterlik en figuurlik – van om en by 39 grade Celcius, gebeur die frappante. Dit wat elke reisiger vrees.

Die kredietkaart met betaling aanvaar die pin, maar die transaksie wil nie deurgaan nie. 

Elias meen dis hulle masjientjie; gelukkig het ek kontant by my.

Die heerlike kos word versuur deur die onaangenaamheid; veral toe hy bely dit gebeur elke aand.

Eisj.

'n Tunisiese egpaar skud net die kop. “Die restaurant was vir 'n jaar toe en ek dink hulle sukkel om weer op die been te kom.” Sy kla oor die muskiete wat haar byt onder die tafel.

Toe ek uitstap, wil Elias 'n selfie neem van ons twee. Ek laat hom begaan en dis na elf toe ek by die hotel aankom. Ritueel van water drink en sigaret rook. Môre vertrek ek uit Tunis na Nabeul. Ek word elfdertig opgepik vir die reis na 'n ander ruimte.

Die gewone ritueel van inpak, e-posse versend, skryf aan 'n gedig.

Die vers wil net nie vlot nie. Iets steur.

Ek stap na buite om vir oulaas koffie te drink. My tafeltjie wag waar ek elke oggend 'n sigaret rook en koffie drink en gesels met die vriendelike kelners. En roomys eet.

Skielik 'n harde slag. Kruitrook. Mense wat histeries rondhardloop. Ons hotel se sekureiteits-deure sluit. Ek bly buite. Iewers gelees 'n mens moet nie begin hardloop nie – eers wag en kyk. 

ʼn Bom, sê die kelner. 

Ek drink my koffie klaar en wag in my kamer op my gids. Laat weet vir algar ek is veilig.

So skryf ek aan my vriende: 

Op Donderdagoggend 27 Junie skuins na tien drink ek koffie voor my hotel, die Carlton op Av. Habib-Bourguiba in Tunis. Ek gaan so net na 11.30 vertek na Nabeul om die land verder te bespied. Benewens die hittegolf wat so by 39 grade C draai, is die land se museums (veral die Bardo) 'n belewenis. Die vis is uit die boonste rakke en die mense vriendelik en behulpsaam. 

Meteens 'n donderslag. 'n Skerp reuk. Mense wat gil en histeries raak. Hulle hardloop my hotel binne. Die sekuriteitsdeure sluit. Ek bly sit om nie deur die mal skare meegesleur te raak nie. 

Party staan op die balkon en toekyk. Hierdie gebeure speel af in toeristesentrum en letterlik die sentrum van die stad. 'n Vuige terroristiese daad wat op sowel inwoners as besoekers se lewens 'n impak het. 

Ek vra vir die kelner of hy ook dink dis 'n bomaanval. "Ja," sê hy. Dit blyk later 'n selfmoordbommer te wees wat op die Franse Ambassade toegeslaan het. Een polisieman is oorlede. 

  My reisagent het my gewaarsku om nie Algeriëte besoek nie. Om elf dertig verlaat ek Tunis (Kartago) met hoë adrenalienvlakke. En dan dink ons net Suid-Afrika is onveilig? 

 Die gids daag op en ons sukkel om uit die stad te kom. Van Wyk Louw se bekende reëls draai in my kop:  

Niemand tref dit móói met die heelal nie;
eintlik moet ons leer ironies lewe:
eintlik moet ons leer ironies lewe:
én: binne ironie nog liefde hou

Suikerwater vir skok, het my moeder altyd gesê. Ek plaas twee suikers in my waterbottel en ons ry. Die landskap is droog. Die gids wys vir my waar die wonderlike Magon-wynstreek lê.

Ons eet lunch in Hammamet 'n dorpie voor Nabeul. Dis altyd goed om in 'n eetplek van die locals te eet. Want local is mos lekker. Ek laat die gids bestel. Vir my lam met couscous, die bestuurder vra vir lewer met rys en die gids eet skaapkop. Hy suig aan die kop met uitermate geesdrif.

Julia Kristeva en die abjekte help my deur die ervaring. Gelukkig suig hy nie aan die oog nie.

My lam is net-net eetbaar; die lewer is rubbertaai. Die slaai (tamatie met uie) is wel heerlik.

Ek betaal die 50 dinars vir die lekker ete –en om my gids te bedank vir die veilige reis.

Die see is helderblou. Ons kom by die hotel aan. Hotel Byzance. Op die Boulevard de la Corniche.

Op sy dag waarskynlik 'n spogggggeggige vyfster. Nou 'n driester met 'n bewende hysbak. Amper soos 'n eertydse skoonheidskoningin met 'n mislukte facelift.

Mooi van ver (op die website), maar ver van mooi (in die werklikheid).

My kamer kyk uit op die see en na die dag se stres, sak ek neer op die bed. 

Na 'n uur se rus is dit sokker – Algerië teen Somalië – wat die aandag tydelik aflei. Dis 'n verwoede, in-your-face-stryd.

Die volgende oggend swem ek in die blou-blou see en swembad en kyk weer na my vers wat gister onderbreek is.

My moeder praat met haarself

My ma had die gewoonte om kajuitraad

te hou met haarself in die kombuis:

hoor haar nog praat oor die vrank vrugte

wat Oupa Jan nie eens vir sy varke sou voer

nie en die vleis wat al hoe swakker word

en die Buy Aid-koepons vir ons skoolklere

en Sondag dan hoender én skaapboud.

Soms was daar lysies op die yskasdeur,

maar meestal was dit net 'n selfgesprek

gerig tot 'n Iemand-wat-sal-verstaan.

Wat is hierdie selfpraat of soeke tog

vir 'n Ideale-leser-of-toehoorder?

Waarom lysies, kaarte, konterfeitsels,

konfessies as 'n selfmoordbommer

'n intieme binnespraak omverwerp?

Tunis 28 Junie 2019

Reisjoernaal | Tunisië I. Kartago / Tunis 2019

I

ʼn Reis na Tunisië met Air France begin om middernag. Weens ʼn vorige kondemsie met tasse (en Air Chance) neem ek net een tas met wieletjies en ʼn rugsak met die skootrekenaar.

En ʼn streepsak met boeke. Ek lees weer Bloeityd: Verse oor kinders (Tafelberg, 1993) – saamgestel deur Johann Johl en Rika Cilliers – ʼn bloemlesing met verse oor kinders. 

Terwyl ek die verse lees, is daar gedurig herinneringe oor en ervarings met kinders wat opduik. En langs sit my ʼn gesinnetjie met vyf kinders. Die jongste is vyf maande en stroopsoet.

Sy sussie van 14 hou hom vas met soveel liefde.

Ek lees Ina Rousseau oor ʼn kind wat teken en donker kleure vermy.

So lui die slot van "Die beginner":

Dié sal hy eers later wil hanteer

wanneer die lewe, doelgerig en stip,

hom onderrig het in haar skaduleer.

Beide Johann en Rika is oorlede en in die voorwoord word erkenning gegee aan my mentor wyle Henning Snyman.

En ʼn film meld sig aan.

Dis Capernaum van Nadine Labaki. Ek volg die Franse onderskrifte. Die filmtaal is egter so hewig dat ʼn mens in stilte alles sou kon begryp. Altyd die bewys dat ʼn film geslaagd is.

Dit heet ook Cafarnaúm of Capharnaüm.

ʼn Aangrypende Lebanese rolprent oor ʼn kind. Zain El Hajj, twaalfjaar oud van die Beiroet slams, wat vyfjaarlank tronk toe gestuur word omdat hy iemand met ʼn mes gesteek het. Zain word voor die hof gedaag en besluit om sy ouers, Souad en Selim, te dagvaar omdat hy gebore is.

Nóg hy nóg sy ouers weet wanneer hy gebore is; daar was nooit ʼn geboortesertifikaat nie.

Ek wil nie die storielyn verklap nie, maar hier sien jy die ellende wat só ʼn jong kind moet deurgaan om te oorleef. Hy steel, lieg en bedrieg. Wanneer sy sussie begin menstrueer, steel hy doekies vir haar en vrees dat die ouers haar gaan verkwansel as bruid. Hy ontdek egter dit het reeds gebeur.

En dit is dan die motoriese moment.

Medikasie word wederregtelik in apteke gekoop en fyngemaal en in water opgelos. Klere word dan daarin geweek voordat die moeder dit aan mense in tronke verkoop.

Die lot van migrante en onwettige inwoners word bekyk. Daar is ʼn wonderskone filmskoot van dralende voëls oor die stad.

En ʼn kind in ʼn mallemeule.

Wat probeer wegvlug; in dieper ellende in.

Die storie word vanuit ʼn agterna-perspektief vertel.

En die regisseur het die volgende oor haar film te sê:

At the end of the day, ... children are really paying a very high price for our conflicts, and our wars, and our systems, and our stupid decisions, and governments. I felt the need to talk about the problem, and I was thinking, if those children could talk, or could express themselves, what would they say? What would they tell us, this society that ignores them. (Capernaum (film) - Wikipedia. Besoek 24 Junie 2019)

Die vlug is lank, en ek moet vinnig afspring op die Paryse lughawe om die sneltrein te neem na K31 vir die vlug na Tunis. Die een na Kartago, Tunis word helaas met twee ure vertraag.

Ek lees Breytenbach se The 81 ways of letting go of a late self (Stevenson katalogus) en die verruklike skildery van Blum en Marais tref my. En hoe hy Said sien. En Hannah Arendt word as ʼn harregat ou tante beskryf wat skoorsoek – iets wat hy bewonder.

In plaas van tien voor vier is ons eers na ses weg. Op die vliegtuig verloor ek dadelik my bewussyn. Van uitputting.

Kartago. Waar Flaubert Salammbô geskryf en waar Edward Said vele idees vir sy boek Orientalism van 1978 gekry het, en kon skryf hoe Westerlinge die ruimte as eksoties ervaar. Die siening van Westerse meerderwaardigheid, maar terselfdertyd die beklemtoning van die eksotiese, lê aan die basis hiervan.

Dit is egter nie ʼn homogene wêreld nie; net so min as wat Afrika dit ooit kan wees. Tog word die Oriënt (d.w.s Midde-Ooste) as swak en vroulik uitgebeeld in die fantasiewêreld van Westerse skrywers. Die nosie van die Ander en die gekoloniseerde word later deur ander teoretici ondersoek soos Spivak en Homi Bhabba.

Die paspoort-tou is ʼn ewigheid en ʼn week lank. 

Ek gesels met ʼn lughawe-man wat moet toekyk dat ons in rye staan. Ek verduidelik ek is al amper ʼn daglank aan die reis. Hy kry my jammer en neem my subiet na die glashokkie vir konsuls en ambassadeurs.

Ek is immers die Ambassadeur van Reis na Verre Plekke. En ek twiet nooit lelike goed oor die land van herkoms of aankoms nie.

Die lughaweman word beloon met ʼn pakkie Camel filters wat hy met blydskap aanvaar. 

Vinnig geld omruil. Hier sien ʼn mens die locals in aksie waar hulle indruk in die ry, totdat ʼn man uit die VSA met ʼn Basta! sy plek inneem. Ek self berispe ʼn jongeling wat wil inskuur.

Die gids wat my kom afgehaal, praat my ore van kop af. Ek verduidelik ons sal later gesels – ek wil graag die stad se binnekoms in stilte ervaar. Ek sal later hoor van sy reis na Japan en sy half-Japannese kind. En dat hy ʼn poliglot is.

Stede het persoonlikhede. En Kartago, Tunis is teen vroegaand mooi. Bedags is die stad skerp en meedoënloos. Ek skakel my binne-GPS aan en kyk na al die mense wat laataand beweeg. Die Al Kasbah-moskee wag…

Boulevard, rue, tot by die Av. H. Bourguiba.

Die reuk van ʼn vreemde stad tref my altyd. En die gesprekke van mense. Daardie mélange van iets wat onbekend is. Dit is warm – al is dit lank na agtuur. Ons ry tot in die midde-stad na die Carlton-hotel. Netjiese driester, maar helaas is die bestuur onbehulpsaam toe my verskillende muurproppe vir my skootrekenaar nie een by die muur wil inklok nie.

Kom more terug, word daar afstandelik beveel.

En die oggend is hulle steeds skouerophalend. Al die winkels vir komputers is gesluit op ʼn Sondag. Die vyfster-hotel oorkant is eweneens traak-my-nie-agtig.

Ek haal diep asem. Ek weet die man lieg dat hy nie ʼn ekstra een het wat hy kan verkwansel nie.

Die Excel hotel, langs die Carlton, is egter dadelik bereid om te help. Op 35 Habib Bourguiba. Hulle stuur selfs iemand om na die winkel te gaan en te kyk. Maar helaas, hy keer onverrigter sake terug. Ek gee ʼn footjie en vra vir water. 

39 grade. Ver in die ou Kalahari, daar sweet die Boere só!

Ek begin gesels met die bestuurder Fariq en langs my sit ʼn Italiaanse man wat in die filmbedryf werk. Ons gesels oor Bernardo Bertolucci se The sheltering sky. En hoe hy onlangs met Claudia Cardinale saamgewerk het. Hy is Jimmy Ortelli, die bekende filmprodusent.

Hy gee vir my ʼn vinnige aftelrympie oor wat ek behoort te sien in Tunis. Die Bardo is ʼn moet. En die ruïnes.

Ek stap na buite en besluit more is nog ʼn dag.

Skryf maar met die hand.

Toe ek weer by die hotelletjie verbystap, roep Fariq na my.

Hy het goeie nuus. Hy het ʼn prop ontdek wat mag werk.

En voilà! Die tweepunter is padvinder.

Omdat ek weet daar is ʼn nuwe kind op pad, vergoed ek hom ruim.

Dan is dit weer wandel af in die Sondagmiddag se hitte. Orals koffie en water. 

Nêrens bier nie. Dis immers ʼn Moeslem-land.

Totdat Mohammed van die kafeetjie neffens die hotel my te hulp snel en flink neem na ʼn kroegie waar ek ʼn Tunisiese bier drink. ʼn Celtia.

Al wat help in hierdie hitte.

Hier is daar ʼn mamma-kat met babatjies. Later gewaar ek ʼn pragtige swart kat wat met ʼn mot speel. Ek probeer ʼn foto neem van hom vir Johann de Lange, maar hy pypkan my. Hy herinner my aan Johann se Yoshi, wat eweneens vertrek het ...

Yoshi
† 25 Desember 2002 – 12 April 2011

Lenig, met voor- & agterpote,
die ribbekas, skouerblaaie,
& jou darteldraf ligvoets
stertorent – áls is van die fyn
rugstring
gesuspendeer,
terwyl jy vórentoe luister, ore gespits,
jou blou oë luisterstil
wat na die muisvoëls luister,
fyn neusvleuels wat tril-
lend die buurtnuus uitsnuffel.
In jou keel klop ʼn slag-
aar ritmies, so delikaat gekalibreer
ek kan die bloed van hart-
kamer na hartkamer volg.

Nou is dit Sondagaand. Aande wat ek verpes. Ek voel aljimmers soos ʼn kind wat nie huiswerk gedoen het nie en more moet koshuis toe gaan. Die concierge beveel die L'Orient-restaurant aan. 300 meter af en 120 meter slapregs.

Dis ʼn swoel aand en die locals sit almal buite en koffie drink met water. Die jong kinders jil en hardloop uitgelate rond. Die mans rook. 

Die restaurant het beter dae gesien, maar die kos is heerlik. Orals is daar sigaretmerke op die meubels – omdat mense hier rook.

Die diens flink met ʼn waiter wat my al om die hawerklap op die wang knyp om te hoor of ek lekker eet aan die lamsbredie. Ek aanvaar dit gelate as ʼn inkommer. ʼn Mens soek nie skoor op vreemde grond nie. Hier is vroue – soos ek – mense wat moet tuisbly.

Ek kyk sokker – die groot skerm word ʼn ontvlugting saam met die locals wat sit en hul span aanhits. Ons gesels alte lekker. Oor Messi, ʼn gedugte opponent, en die spelers. Hulle ken die name.

Ek word goed ingelig oor al die verskillende toernooie wat nou afspeel. En hoe goed spanne vaar uit die Midde-Ooste. Panem et Circenses.

Brood en spel. Orals dieselfde. Die TV verklap dit ook: krimies, kos, reis, nuus ...

Voor my sit ʼn man – rug teen die muur – en skryf. Ek verbeel my dis hoe Flaubert ook saans sit en skryf het aan sy groot roman. Salammbô (1862), wat afspeel in drie eeue VC in Kartago.

Dit verbeeld pre-Romeinse konflik met Noord-Afrika uit en bly steeds ʼn klassieke roman. In sy tyd was lesers geskok deur die roman se oordadigheid. Matho wat die Zaïmph steel met Salammbô wat dit moet terugwen. Die sluier bedek die godin Tanit en die een wat dit aanraak, sal sterf, omdat die sluier die stad beskerm. Dit speel alles af na die eerste Puniese oorlog. Daar is al veel geskryf oor die verskille tussen Madame Bovary en Salammbô, die verskille in daadkragtigheid en waarom Flaubert hulle so verskillend teken.

Flaubert het dit glo in die Tunisia Palace geskrywe. Vandag ʼn vyfster gedoente waarin ek beslis nie wil oornag nie. Te veel fluweel en opulensie. Richesse se Moses.

Laataand drink ek water. Kyk na my hande. Die are lyk soos ʼn delta van ʼn rivier ...

Ek begin aan ʼn gedig. Immers hier om my bundel Konfessies, kaarte en konterfeitsels af te werk. ʼn Proses wat in die vreemde beter gebeur ...

My hande

My hande word by nabaat

al hoe duideliker omlyn

soos my moeder sʼn.

Skerp are, slanke vingers

met artritis knobbels.

                                                                              

Hoe verlang ek nie nou na haar

hande koesterend en troostend

wat ʼn hoofpyn soos ʼn kreukel

kon uitstryk of ʼn onrustigheid

van die hart kon wegmasseer nie.

Die delta-are op my hande

gloei soos hare met daardie laaste

handgee met my hart toe op breekpunt:

sy, in ʼn lykskleed sonder kreukel of vou.

Die volgende dag is die Bardo-museum ʼn besoekpunt.

Een van die grootste bakens in hierdie wêreld waar ʼn hele paleis gerekonstrueer is. 

Nou begin die tog op ʼn dag wat 39 grade wink. Taxibestuurders vra ʼn boel geld. Ek gaan terug na die hotel en vra die concierge om as bemiddelaar op te tree en ene Antonio word my redder. 

In elke vreemde land meld so ʼn gids hom aan. Hy vra 50 Dinars en sal bereid wees om vir my te wag. En weer veilig terug te besorg.

ʼn Groot aanbod in hierdie land. Op pad na die museum lewer hy lopende kommentaar. Dis die regering se vastrapplek, daar die radiostasie, ja hier is die hospitaal.

O gedorie. Ek moet kontant betaal in die museum en my laaste $20 noot wil hulle nie aanvaar weens ʼn snytjie aan die rand nie. 

Antonio is weer eens op sy pos. Ons ry na ʼn ATM waar ek flink my geld uit die muur tap.

Ek neem soos gewoonlik foto's van deure. Die ongelooflike rekonstruksie van die paleis uit die 19e-eeu is indrukwekkend. Daar is tans groot restourasie aan die gebeur en helaas geen lugverkoeling nie. Die mosaïekparone is aanskoulik.

Die reuk van verf hang in die lug.

Vyftig kamers met relieke wat in opgrawings hier staangemaak is. Die Puniese periode, Romeinse en vroeë Christelike periodes tot die Bisantynse tyd en die Islamgeskie-denis van nou. Hier sien ons ook Vergilius, en die besoeker is oorweldig deur die groot geskiedenis wat ágter ons staan. 

Laas in Turkye was ek so onder die indruk van hoe daar ʼn stuk geskiedenis is waarvan ons bittermin weet en maar net kursories van kennis geneem het. Een van die indrukwekkendste museums in my ervaringswêreld was die museum van wapens in Antalye.

In die Bardo is die hermaion oftewel ʼn altaar van 40 000 jaar gelede uit die Mousteriaanse periode. Dalk die eerste voorbeeld van menslike aanbidding en spiritualiteit? 4000 stukkies bene, klip en ou steen.

Munte, beelde, ou deure, relieke vang ʼn hele geskiedenis op.

Die aand eet ek by Chez nous waar ene Elias die bestuurder is. ʼn Sagte Dorado-vis met chili's en Magon rooiwyn (2016) is ʼn wenner. ʼn Syrah/Merlot-versnit.

Poenankies-banana!

Die sjef is uit Toronto. Die musiek klassiek en heerlike uitgelate.

"I will follow him", dreunsing Whoopi Goldberg.

I will follow him (follow him), follow him wherever he may go
There isn't an ocean too deep
A mountain so high it can keep, keep me away
Away from my love (I love him, I love him, I love him)…

Ek en Elias geniet die musiek. Langs my sit ʼn suurknol uit Frankryk wat tweekeer sy kos terugstuur en ʼn motortydskrif verorber. Hy is bepaald nie gesjarmeer deur die kos of die ambience nie.

Onplesierige knorpot. Ou bulgar.

Ek belowe Elias ek sal terugkom. Moet eers môre bietjie wals met die muses!

Resensie | Die verevrou: 'n Kanttekening (2019)

Jan van Tonder – Die verevrou: 'n Kanttekening. NB Uitgewers, 2019. ISBN: 9780798170505

I

Twee verhale: Algerië in 1948, en meer spesifiek, op die volstruisplaas Finisterre. Liora Papalato in haar verhouding met haar ouers en Moshe Habib, uit die Klein-Karoo word afgewissel met 'n beskrywing van Oudtshoorn. Die Algerynse oorlog (1954 - 1962) veroorsaak dat Liora na Parys vlug. Haar moeder is Frans en haar vader kom uit Korsika.

Die tweede verhaal word gesitueer in 1976 en vertel die storie van 'n bruin meisie Candice Amat in die Klein-Karoo. Haar pa werk op 'n volstruisplaas en sy raak verlief op Walter, die ryk boer se seun. Ook sy verlaat die bekende omgewing en word 'n model in die buiteland. Sy keer terug en vervaardig vereprodukte wat sy aan buitelanders verkwansel.

Die twee teenspelers ontmoet in 1992 in Suid-Afrika.

Van Tonder se romans handel dikwels oor die posisie van liminaliteit of oorgange soos sy suksroman Roepman (2004) ryklik geïllustreer het: die beweging van een dimensie of toestand na 'n ander. Só 'n oorgang gaan gepaard met 'n verlies aan onskuld. Omdat hierdie twee karakters se volwassewording eweneens gesitueer word teen die agtergrond van politieke onrus en ongelykhede, verraai hul rypwording ook iets van die sosiale agtergrond waaruit hul kom. Buite is dan buitestaanders – ons lees ook hier van die pied noir (swartvoet).

Liora is reeds as jong kind verlief op Moshe; die vertellende stem gee 'n blik op Candice se ontwakende seksualiteit wanneer sy op haar pa se fiets ry.

Die titel Die verevrou is eweneens dubbelsinnig: abei vroue word en is verevroue.

Willie Burger wys tereg daarop in 'n blakerteks dat Van Tonder die unieke ruimte van Durban aktiveer in Roepman. Dit is 'n belangrike stelling wat 'n mens bewus maak van die skrywer se vermoë om ruimte goed weer te gee.

II

Hierdie roman het my geneem na Hélène Cixous werk. Digter, dramaturg, filosoof.

Cixous is gebore in Oran, Frans-Algerië en haar vader was 'n dokter wat in tuberkulose gespesialiseer was. Haar moeder was 'n vroedvrou.

Haar naam speel in op six cents (six sous); 'n woordspel uit haar kinderjare.

Haar lewe is sterk beïnvloed deur die feit dat sy Algerië moes verlaat weens die politieke onrus van die tyd. 

Haar broer is ter dood veroordeel weens sy politieke betrokkenheid by die Algerynse bevrydingstryd en vlug na Bordeaux waar hy saam met sy suster woon.

Cixous, soos Derrida, het 'n geweldige invloed gehad op Franse denke en een van haar belangrikste tekste is 'n studie oor Jacques Derrida wat in 2004 verskyn het by Columbia University Press: Portrait of Jacques Derrida as a Young Jewish Saint. Vertaal deur Beverley Bie Brahic.

The Laugh of the Medusa (1975) en Sorties (Exits) is eweneens verpligte leesstof, nes haar studie oor James Joyce wat in 1972 verskyn het.  (Sorties is opgeneem in David Lodge (red.): Modern criticism and theory – A reader. Longman. Londen. 1988.)

Hierdie skrywer se opmerkings in haar notaboeke is vir my tersaaklik wanneer ek Die verevroulees.

The writing notebooks of Hélène Cixous ... is vertaal deur Susan Sellers en het in 2004 in New York by Continuum verskyn.

Hierdie minder bekende teks beklemtoon die intuïtiewe aspek van lees.

III

Twee vroue, twee buitestaanders; beskryf deur 'n manlike skrywer, Jan van Tonder.

Albei soek ontvlugting uit 'n bestaan. Rassespanning en politieke onrus word hier beskryf.

Sonja van der Westhuizen maak geldige punte in haar resensie op Litnet oor die "abnormale seksuele" ontwikkeling en sy vra ook:

Berei jouself ook voor op ʼn paar gewelddadige tonele en ʼn sterk fokus op die vroulike anatomie en seks. In sommige gevalle is hierdie gedetailleerde beskrywings belangrik vir die storielyn. In meer gevalle voel dit onnodig en kan die leser met rede wonder of dit nie bloot vir sensasiedoeleindes is nie. (Die verevrou deur Jan van Tonder/ ’n lesersindruk | LitNet. Besoek 16 Junie 2019).

Hier is Louise Viljoen se resensie: Karakters van Algerië tot Klein-Karoo boei enduit | Netwerk24. Besoek 16 Junie 2019.

  

Verskeie vrouelesers is entoesiasties oor hierdie boek. Hoe sou (gewone) manlike lesers op hierdie teks reageer? 

Cixous postuleer in haar Sorties oftewel Uitgange die volgende opposisies:

Die afdeling begin: "Waar is sy?"

Aktiwiteit/passiwiteit

Son/Maan

Kultuur/Natuur

Dag/Nag

Vader/Moeder

Rede/Hart

Rasioneel/Sensitief

Logos/Pathos

Vorm, konveks, stap, vorentoe, saad, vooruitgang.

Stof, konkaaf, grondbeginsel - wat die stap ondersteun, die houer.

man

====

vrou

Ek dink ook aan Judith Fetterly se bekende term "resisting reader". Fetterly skryf as 'n feministiese leser in haar studie The Resisting Reader: A Feminist Approach to American Fiction (Indiana University Press, 1978).

Ekself is dikwels 'n weerstandsleser, maar iets in hierdie laat 'n mens nadink en weer lees.

Dit is 'n prestasie dat 'n manlike skrywer in die fantasiewêreld van 'n vrou inbeweeg sónder om verminderend oor hul lot te wees.

Fiksie | Joan Hambidge – Die Dolendes (2019)

I

Dit is al geruime tyd dat sy bewus is van die man en vrou wat snags voor haar woonstelblok slaap. In die nagte hoor sy hoe die man hoes. Dan praat die vrou. Soms wanneer die venster oop is, ruik sy daggarook.

Soggens vroeg is hulle reeds weg.

Hulle beddegoed word in 'n swart sak gehou en in die "boomhalte" geberg.

'n Ander keer sien sy hoe die man die deksel van 'n dreingat oplig en die swart sak daarin plaas.

Waar kom hulle vandaan?

Een nag baklei die twee gewelddadig en sy hoor hoe 'n swart man hulle tot orde roep. In Xhosa. Sy verstaan nie 'n woord van wat hy sê nie, maar uit sy stemtoon kan sy aflei dat hy hulle betig.

"Djou ma se p-.", skreeu die vrou.

Die hele nag lank is daar rusie. 

In die nag hoor sy 'n polisie-sirene. 'n Bottel breek.

Toe verdwyn hulle, die twee dolendes. Naamloos. Huisloos.

II

Na sy tronklewe het die skrywer Jean Genet glo snags na 'n park in Parys gegaan en sy tantième-state uit 'n boom gehaal. Dit was sy adres. Hy wou waarskynlik nie hê mense moet weet waar hy hom bevind nie.

Vir Sartre was hy 'n heilige: Saint Genet. Vir ander 'n blote dief, 'n boef, 'n leuenaar.

Genet se werk fassineer haar geweldig. In die vroeë oggendure sien sy hoe 'n eekhoring by die palmtak opklim tot bo-op die dak. Waarskynlik is dit sý slaapplek onder die warm teëls. 

Sy sit en skryf en kyk uit op Tafelberg en is bewus van die palmboom reg voor haar venster.

III

Die oggend sien sy hoe vuil dit onder die boom is. Papiere, plastieksakke en stukke tou is net so onder die boom gelos voor die woonstelblok. 

Bedags werk die opsigter in die tuin of verwyder vullis. Doen herstel- en verfwerk. Soms sien sy hom in sy buitekamertjie sit. Sy gee gereeld vir hom kos en klere. En sy het gereël dat hy 'n bonus met Kersfees ontvang.

Sy vra vir hom om die gemors op te ruim. Sy beloof vir hom kos vir die taak.

Na twee ure sien sy dit is nog nie skoon nie. Sy bel hom op sy sel.

Hy klink bot. "Ek kan nie daar skoon maak nie," sê hy. Hy verduidelik dat daar menslike uitskot is en dat hy bang is hy word in die verkeer raakgery. En wie sal dan betaal? 

"Ek het nie verwag jy moet dit verniet doen nie; ek het dan vir jou kos gegee ..."

Sy is verbyster toe hy die foon in haar oor neersit.

Toe sy weer bel, is daar geen antwoord nie.

Sy vrou werk in die blok by bure.

"Waar is hy?", vra sy. 

Reeds weg, antwoord sy vriendelik. Die sagte vrou uit Malawi.

Toe sy buite kom, staan die twee bokse oorskietkos voor die deur van die woonstel.

As 'n aanklag, 'n verwyt. 

Sy gee die bokse vir 'n karoppasser. Hy beloof om die vullis te verwyder. In haar truspieëltjie sien sy hoe hy met 'n hark en emmer die nodige doen.

IV

Sy lees in die vroeë oggendure verskeie studies oor ruimte. Lauren Elkin is die skrywer van Flâneuse,gepubliseer deur Chatto. Sy is 'n New Yorker woonagtig in Parys en hierdie boek karteer verskillende stede. 

Iewers het iemand geskryf dat dolendes en haweloses ook 'n ruimte begrens as húlle s'n. Soos dis "Dirk se erf":

Edms. Bpk.

Ek het ’n stukkie grond gekoop

met melkhout op; dit afgekamp

en teen die hek ’n naam geverf

sodat verbygangers besef:

Dis Dirk se erf.

Janfiskaal sit op my melkhoutboom,

sit op ’n kruin, sit op ’n rots,

en proklameer, in sy lied

soggens en saans luidkeels,

“Dis my gebied.”

Bakkapel glip uit my melkhoutbos,

verby die kruin, verby die rots,

en teken op sandkolle waar hy kom

oral in ouderwetse skrif:

“Alles… alles my eiendom.”

D. J. Opperman

Uit: Edms. Bpk. (1970)

Daardie klein eekhoring sien die dak as sy tuiste. Soos die haweloses die boom as hul slaapplek sien.

V

Hoe voel dit om van een land na 'n ander te migreer?

Verlang jy terug na die land van herkoms?

Na jou taal? Na jou gewoontes? Na jou kos? 

Die nuwe plekke van eensaamheid wat niemand werklik kan beskryf nie

En wat ons almal beleef: ek, jy, sy, die haweloses, die eekhoring, die opsigter ...

Almal dolendes, migrante, reisigers ...

Met taal en gewoonte-misverstande.

Octavio Paz skryf iewers: Tussen gaan en bly weifel die dag, // verlief op sy eie deursigtigheid. 

Tussen gaan en bly

(vertaling van Octavio Paz se “Between Going and Staying”)

Tussen gaan en bly weifel die dag,

verlief op sy eie deursigtigheid.

Die sirkulerende namiddag is nou ‘n hawe

waar die wêreld in stilte beweeg.

Alles is kenbaar en ontwykend,

alles is naby en onaanraakbaar.

Papier, boek, potlood, glas,

rus in die skadu van hul name.

Tyd wat in my slape klop, herhaal

dieselfde onveranderbare sillabe van bloed.

Die lig verander die ongeërgde muur

in ‘n spookagtige teater van afskynsel.

Ek bevind myself in die middel van ‘n oog,

kykend na myself deur ‘n ondeursigtige staar.

Die oomblik breek. Bewegingloos, 

bly ek en ek gaan: ek is ‘n ruspose.

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van BY)