Michael Chapman. Omnibus of a Century of South African Literature. Ad Donker, 2007. ISBN 978 0 86852 233 3.
Resensent: Joan Hambidge
Michael Chapman
se omnibus wil ‘n samevoeging wees van Jean Marquard, Martin Trump en ‘n
Chapman-2004 se keuse van kortverhale.
Daar word ‘n groter leesgehoor hier ten doel
gestel en in ‘n sydelingse huldeblyk, word hier gegee aan Jean Marquard, die
bekende Johannesburgse antoloog wat ontydig heengegaan het in die vroeë
tagtigerjare.
Hy noem die
kortverhaal die mees “resilient”en “innovative form of literary expression”
hier te lande.
Hy lewer ook
implisiete kritiek op die feit dat haar boek nie genoegsaam in die tyd
teruggegaan het nie, maar terselfdertyd erken hy dat ons nou, met ‘n beter
insig, ander keuses kan uitvoer.
Onder andere
word die postkoloniale bemoeienis tans meer genuanseerd aangepak en die soeke
na verbintenisse oor taalgrense heen, is kenmerkend van moderne
literatuurgeskiedskrywing; iets waarmee Chapman hom al lank besig hou.
Die Afrikaanse
kortverhaalboek van Abraham H. de Vries is die pendant vir Marquard se
versameling – ‘n teks wat in 2001 ‘n elfde druk beleef. Bepaald ‘n prestasie!
Die veranderende
sosiale en politieke klimaat word dus beter verteenwoordig in Chapman se
multi-talige, muli-kulturele en dikker omnibus. (Size does count.) Vir dieper
beskouinge oor die kortverhaal en tendense, verwys hy die leser na sy en
Marquard se uitgebreide inleidings tot
hul ander kortverhaalbundels. Ingeligtes sal uiteraard die kortkunskenners soos
De Vries en Aucamp se studies betrek, en Elize Botha se voorwoord tot In een
kraal weer lees.
Dit is ‘n dikke
boek met stories van natuurlik klassieke beoefenaars soos Herman Charles
Bosman, Bessie Head, Doris Lessing, Es’kia Mphahlele, Alan Paton, Richard Rive,
Olive Schreiner, Pauline Smith, Ian Vladislavic en Peter Wilhelm is hier
opgeneem.
Minder bekende
swart skrywers wat aan die meeste van
ons wit lesers, nota bene, onbekend is, word verteenwoordig en natuurlik is
bekendes uit Afrikaans soos Aucamp, Chris Barnard, Jan Rabie, Karel Schoeman
Riana Scheepers en Eben Venter, o.a. geplaas.
Chapman is ‘n
kanoniseerder en soos die meeste letterkundiges wat versamel en byeenbring,
goed belese en ingelig oor die strominge, stroomversnellings en afgronde. Daar
is al skerp kritiek uitgespreek op sy multikulturele literatuurgeskiedskrywing
en die hiate wat dit vertoon. Trouens, dit is ‘n lewenstaak om één letterkunde
en sy tradisie te beskryf; wat nog van ‘n land met elf amptelike landstale met
verskillende swart letterkundes; boonop elkeen met partikuliere tradisies wat
wissel van orale tot skrif (swart) of hier en buitelands (Engels). Dit is
vanselfsprekend dat Chapman dan sy oordele moet baseer op ander se insigte en
opsommings wanneer hy buite die Engels-Suid-Afrikaanse letterkunde beweeg. Net
so moet ons dikwels ons beroep op kenners uit die swart letterkundes – soos
Antjie Krog wat moes steun op gesprekke met Sizwe Satyo in haar vertalings van
swart digters – of gaan kers op steek by komparatiste oor hoé ‘n mens
vergelykend te werk gaan binne ‘n land waar mense uit verskillende kulture nie
eens mekaar se name korrek kan uitspreek nie.
Die biografiese
notas is uiters suinig: Schoeman word gesien as’n afgetrede bibliotekaris van
‘n navorsingsbiblioteek – as skrywer van biogafieë, romans en kortverhale.
Inderdaad – maar as grootse en uiters produktiewe Afrikaanse romanskrywer, sou
‘n mens kon byvoeg.
Iets waaroor die
leser van Afrikaanse tekse mag tob, is die vertalings. Hoe gaan lê P.J.
Haasbroek byvoorbeeld in Engels?
En Aucamp se
“The coat without end?”
Is dit so
pakkend as die oorspronklike?
Die meeste van
ons ken Russiese tekste uit D.M. Thomas-vertalings waaroor daar erge fronse is
in Rusland.
Dan kry ‘n mens
wel begenadigde vertalers soos Ian Ferguson of Johann de Lange,
wat die
oorspronklike psige van die teks begryp, vasvat en hul eie maak.
Elke leser sal
hieroor self moet oordeel – of die teks goed “gereis” het van een taal,
konvensie na ‘n ander en of hulle binne
‘n omnibus-verband (onbewustelik) ander verhoudinge mag aanknoop, goed of sleg.
Trouens, die
verhale verlaat die knusse kánon waartoe hul behoort het en ding nou mee op
gelyke, neutrale grond waar die skrywer gestroop is van die vooraf-kennis wat
lesers beïnvloed, ten regte of onregte. Amper soos vee agter op ‘n lorrie op
pad na die landbouskou, opgelaai by verskillende plase en plotte. Sterkman ding
nou mee met Blommetjie.
Toe daar by
Unisa ‘n mini-simposium gehou is oor literatuurgeskiedskrywing, was daar
kritiek uit die ander letterkundes op Chapman se werkswyse. Ekself het in die
verlede skerp kritiek uitgespreek, maar die belangrikste aspek van die omnibus
is dat dit ‘n versamelbundel is met ‘n handvol verhale van gehalte vir die
kortverhaalliefhebber.
Veral, meen ek,
sal buitelandse lesers ‘n blik kry op die komplekse verhoudinge tussen mense
met verskillende tale, kleur, gelowe…
Of die
kortverhaal in Suid-Afrika die meeste innovasies al deurgemaak het, sal ook
betwis kan word. Party sal meen die roman kom hierdie eer toe. Ander mag glo dit
is die gedig.
Maar elke
omnibus, antologie of bloemlesing wat die komplekse gemeenskap waarbinne ons
leef, beskryf en opteken, verdien vermelding. Is dit werklik so dat mense nie
meer kortverhaalbundels koop nie? Indien dit wel so mag wees, sal hierdie
omnibus dan hopelik vir liefhebber van die kortverhaal ‘n goeie aankoop wees.
Hierdie boek hef
dan die skeidslyne op, nie alleen tussen wit en swart nie, maar ook tussen
verskillende letterkundes wat in Engels verteenwoordig word. Ons kry dus hier
Marquard se oorspronklike werk plus al die veranderinge wat in ‘n
post-apartheid-Suid-Afrika plaasgevind het soos onder andere globalisering en
die impak daarvan op Suid-Afrikaanse letterkundige sisteme.
[Hierdie
resensie word met vriendelike vergunning van Die Burger geplaas.]