Resensent: Joan Hambidge
I
Johann de Lange, die bekroonde Afrikaanse digter en Professor Nxalati Charlotte Priscilla Golele, die voorsitter van Pan Suid-Afrikaanse taalraad én ‘n bekende navorser binne Afrika-tale, is die twee hoofredakteurs van die jongste AVBOB-poësie projek. Volume 5 het sopas verskyn.
In die elf amptelike tale, elk met sy eie verskillende taal- en kulturele kodes, word die dood besê en beskryf. Die digkuns kan iemand wat deur ellende van verlies gaan, uiteindelik dra. ‘n Nege-jarige digter en ouer digter van 83. Bekend en onbekend. Geskryf in die donker op ‘n bedjie (by ‘n kers) of met ‘n komputer. Verskillende style vind ons: van die praatvers tot die meer hermetiese vers.
Elke digter vertolk die funeraire gedig (ook genaamd die treurlied, die lament, die elegie of lykdig)
Die matelose magteloosheid teen die impak van die dood en die gevoel van ek-wou-nog-sê, is oorbekend aan hierdie soort vers.
Die decorum van die lykdig (soos Witstein dit uitwys) met die 'prooemium' (inleiding) en 'n uitskel oor die doodsoorsaak (vituperatio) – met lof (laus) as dit ‘n beroemde persoon was en die ander strategieë is ook hier soos die 'iacturae demonstratio', 'luctus','adhortatio', 'causa' en 'consolatio'.
Maar veral die gedig as consolatio (troos) is een van die belangrikste kenmerke wat ons vind in hierdie ryk geskakeerde bloemlesing. Die Afrika-spreekwoord is hier ter sake: “Death is like a robe everyone has to wear” wat op die buiteflap staan neffens Susan Sontag se bekende uitspraak:” Life is a movie. Death is photograph.” Afrika teenoor Westerse kodes is opvallend.
In Afrikaans staan daar belangrike lykdigte opgeteken: van Totius tot Opperman; van Johann de Lange tot Krog. Of digters wat dig oor mede-digters se vertrek (hier Hendrik J. Botha oor Gisela Ulyatt. In vorige bloemlesings was daar gedigte vir Jaco Botha, die skrywer).
In sy inleiding wys De Lange daarop hoe Covid elke vesel en aspek van ons lewe verander het. En steeds bly verander en hoe vrees en isolasie ‘n impak gehad het. Sopas het Michèle Betty se Dark Horse (Dryad Press) verskyn waarin die selfdood van die vader en die effek op sy familie ondersoek word in sterk gedigte.
En die digkuns registreer al die fasette van hierdie verlies. Daniel Hugo is die Afrikaanse, en Douglas Reid Skinner die Engelse redakteurs. ‘n Bonus is die opname van die San en Khoi verse en dat die Afrika tale eweneens in Engels beskikbaar is. “Death, you are so cruel”, dig Malefu Cynthia Sello (173) wat terugpraat met Zandra Bezuidenhout se vers “Geen verbinding” (8):
Die dag word lank en koud,
en stil soos jy. (8)
Die gedig as consolatio of troos word verbeeld in Hendrik J. Botha se “Soms is wonde drome” oor die digter Gisela Ulyatt (1977 – 2020). Hy beskryf daardie plek waar “wonde droom / en drome nie verwond nie” (4).
Alles wat verlore gaan, sal vlerke kry en in drome terugkeer …
Herinneringe beteken dat ons nog die persoon kan oproep soos Clinton V. du Plessis dit pynlik en aangrypend verwoord in sy wengedig:
Leemte
25 jaar gelede: jou vertrek
steeds verlang ek om weer
kniehoogte neffens jou te stap
die stil sekerte van jou aanraking op my hoof
ek, kaalvoet, kortbroek
my hand in joune as ons ’n straat sou kruis
hierdie land was ’n ander plek, Pa
ons stoor nou drome in trommels in buitekamers
die bome wortel krake in die oprit langs ons huis
tog onthou ek jou, soos die omslag van ’n spesiale boek
ek het ’n skildery van jou ou foto laat maak,
geraam, jy pryk op die lys, bo die kaggel
dwarsdeur hierdie winter gloei die kole
maak ons verbete warmte, maar
hierdie huis is ’n ander plek, Pa
en ek?
Ek is ’n stoker, sonder lokomotief
’n roepman, sonder skofkaarte
’n kondukteur op ’n spooktrein
’n vergete passasier op ’n koue donker plein.
Ek wag vir jou, met jou jas en my tas.
“Pack up the moon / and dismantle the sun” staan dit in Auden se lament. En Paula Meehan ervaar die dood van haar kind as so pynlik dat sy liefdesnag wil kanselleer toe die kind verwek is. (sien Endnote).
II
Hierdie bloemlesing gee ‘n beeld van Suid-Afrikaanse gedigte in verskillende tale (oorspronklik en vertaal) en die dosent sowel as ‘n besoeker aan die land kry ‘n waardevolle blik op die aard van die inheemse digkuns.
Ook is die kwessies universeel: die ek-wens-ek-het-gesê of die gevoel van magteloosheid soos Rabelani Mutsatshi bely: die “song of regret”.
Die digter as weeskind wanneer die ouers sterf wat die digter, ironies genoeg, beter kan sien ná die vertrek.
Of die wonde (“Scars”) soos Prisca Nkosi dit stel wat die dood laat.
In “Hope” van Molebatsi Joseph Bosilong word die Covid-virus direk aangespreek.
En die meester van die digkuns Jonty Driver skryf in “La Tour des Anglais” spreek digters aan wat selfdood gepleeg het. Almal in die “glare of Giant Despair”.
En die wrang slot van Ingrid de Kok se “Things I once loved” draai alles op die kop in die ironiese slot:
And what’s it about regrets?
I can’t give them up
Still need their sandpaper.
En hierdie bundel werk inderdaad met adhortātiō:
exhortation
encouragement
(rhetoric) An exhortation intended to win the consent or desire of the audience.
(adhortatio – Wiktionary. Besoek 28 Oktober 2022)
Hierdie leser was deurgaans bewus van die enorme werk wat dit moes gekos het om hierdie bloemlesing saam te stel en wenners te kies uit die ryk skat van die digkuns.
Endnote:
Twee klassieke lykdigte:
Paula Meehan
Your coffin looked unreal,
fancy as a wedding cake.
I chose your grave clothes with care,
your favourite stripey shirt,
your blue cotton trousers.
They smelt of woodsmoke, of October,
your own smell there too.
I chose a gansy of handspun wool,
warm and fleecy for you. It is
so cold down in the dark.
No light can reach you and teach you
the paths of wild birds,
the names of the flowers,
the fishes, the creatures.
Ignorant you must remain
of the sun and its work,
my lamb, my calf, my eaglet,
my cub, my kid, my nestling,
my suckling, my colt. I would spin
time back, take you again
within my womb, your amniotic lair,
and further spin you back
through nine waxing months
to the split seeding moment
you chose to be made flesh,
word within me.
I'd cancel the love feast
the hot night of your making.
I would travel alone
to a quiet mossy place,
you would spill from me into the earth
drop by bright red drop.
*
Stop all the clocks, cut off the telephone
W.H. Auden
Stop all the clocks, cut off the telephone,
Prevent the dog from barking with a juicy bone,
Silence the pianos and with muffled drum
Bring out the coffin, let the mourners come.
Let aeroplanes circle moaning overhead
Scribbling on the sky the message He Is Dead,
Put crepe bows round the white necks of the public doves,
Let the traffic policemen wear black cotton gloves.
He was my North, my South, my East and West,
My working week and my Sunday rest,
My noon, my midnight, my talk, my song;
I thought that love would last for ever: I was wrong.
The stars are not wanted now: put out every one;
Pack up the moon and dismantle the sun;
Pour away the ocean and sweep up the wood;
For nothing now can ever come to any good.
Bronne:
S.F. Witstein in Funeraire poëzie in de Nederlandse renaissance: enkele funeraire gedichten van Heinsius, Hooft, Huygens en Vondel (Utrecht, 1969) ondersoek die retoriese strategieë in die lykdig.
(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)