Resensent: Joan Hambidge
I
Die derde uitgawe van I wish I'd said (Ek wou nog sê), onder redaksie van Johann de Lange en Goodenough Mashego, bring die hele komplekse aspek van multitaligheid na vore. Verskillende inheemse tale wat telkens vertaal word na Engels. Soms deur die digter, soms deur 'n redakteur. Met Douglas Reid Skinner as voortreflike vertaler en redigeerder van die Afrikaans na Engels. Die leser kry telkens die oorspronklike gedig met die vertaling. Met 11 redakteurs wat hier keuses moes maak.
Daar is opdragverse en wengedigte. Meer as 18 000 digters is al geregistreer op die webblad.
Carl van der Riet, die CEO van AVBOB, sien hierdie projek as 'n "space of healing" en hy verwys na die moord op Uyinene. En die digter se gedig vertolk namens ander die verlies aan 'n die geliefde persoon. Johann de Lange, die hoofredakteur en self die skrywer van uitsonderlike lykdigte, wys op hoe gedigte ons konnekteer. Poësie, skryf hy, is 'n kerk waar ons kan vergader.
Die een gemeensaamheid van al hierdie gedigte is dat dit die universaliteit van die dood aanspreek. Elke mens is al met die dood gekonfronteer: hetsy onverwags; ander kere weer die slopende aftakeling van 'n geliefde of kennis. Met 'n begrafnis. Of verassing. Met rituele. Wat in hierdie Covid-tyd dramaties verander het. Net 50 mense met maskers word toegelaat.
In hierdie spanningsvolle tyd waarin mense daagliks gekonfronteer word met die pandemie se verwoesting en koerante getalle verskaf, het die dood soos in Bocaccio se Decameron 'n harde, alledaagse werklikheid geword.
En hoe sal digters hierop reageer? Hoe gaan jy 'n vers skryf wat steeds tref?
Die Versindaba se projek waarin digters reageer op die Covid-pandemie het al tot belangrike en ontstemmende gedigte gelei.
O.a. René Bohnen se ontstemmende gedig [1] oor hierdie onderwerp.
Die hele tradisie van die funeraire poësie is alreeds deur verskillende literatore ondersoek. Louise Viljoen skryf In Literator, November 1995 oor die tradisie van hierdie soort gedig in navolging van S. F. Witstein se Funeraire poëzie in de Nederlandse Renassaince (1996) waar dit gaan om die lof (laus) van die ontslapene, die verdriet (luctus) en aanvaarding van die dood (consolatio). (’n Retoriese analise van die vyf lykdigte in T.T. Cloete se Allotroop | Literator. Besoek 8 November 2020).
En T.T. Cloete se lykdigte is voortreflike huldeblyke aan die afgestorwenes waarvan die vers oor Peter Sellers [2] 'n hoogtepunt bly.
En die Ierse digter Paula Meehan se "Child burial" [3] is een van daardie onthoubare en verdrietige verse wat 'n mens gewoon oorbluf laat:
you chose to be made flesh, word within me.
I'd cancel the love feast the hot night of your making.
I would travel alone to a quiet mossy place,
you would spill from me into the earth drop by bright red drop.
Vanaf ons ouer digters (Marais, Totius, Leipoldt) tot nou word die impak van die dood in die digkuns weergegee in treurverse, klaagsange of lykdigte.
II
Dat daar alreeds 'n derde bloemlesing gepubliseer word, wys op die relevansie van die onderwerp en dat digters nog lank nie uitgeskryf is nie. Hierdie projek boekstaaf dus nie alleen die dood nie, maar word terselfdertyd 'n dokument van ons tyd oor die enorme impak van die pandemie én hoe digters as't ware met hul rug teen die muur dig.
Maretha Maartens se aangrypende "Peperboom" is as die wenner aangewys met Maritha Broschk en Hannes Visser in die tweede en derde plek.
In die Afrikaanse afdeling is daar verse van Andries Bezuidenhout, Charl-Pierre Naudé, Corné Coetzee, Loftus Marais, Marlise Joubert en Ronelda S. Kamfer, elkeen digters wat hul gevestig het as belangrike stemme. In "Releasing midnight" aktiveer Elisa Galgut tereg "earth's diurnal course".
Die lykdig verset sig altyd teen die kortstondigheid van alles en wil iets vir tyd-en-ewigheid daarstel. Wanneer dit oor 'n belangrike mens handel, wil dit iets van die impak van die dood registreer op die spreker. Hannes Visser se lykdig vir sy vader ("Vir Piet Visser (21.7.1925 - 19.7.1967)" wil die onomkeerbaarheid van die verdwyning van die vader herstel in die gedig. Die ma het teatraal alles van die pa verwoes in 'n vuur (heel simbolies!), maar die spreker probeer steeds onthou en bestendig in hierdie sterk gedig.
Ronelda S. Kamfer se vers werk met reuke en hoe dit herinnering aktiveer ("Lykskouing"), terwyl Loftus Marais aweregs kyk na die hele gedoente van begrafnisse. In "Begrafniskitsch" ontluister hy hierdie ritueel:
alles so gepas, verstaan
die dood is tog die onsubtielste ding.
III
Gedigte oor afgestorwenes verraai altyd komplekse emosies van verlating, verlies, verdriet en onrus. En waarskynlik skuldgevoelens of "unfinished business". Corné Coetzee se gedig sê dit alles ...
En T.T. Mudau in "Just remove that stone" wys eweneens op die vrae wat die dood van die oorledene na vore bring. By die swart digters is die orale aspek belangrik en die voordrag; hierom die herhaling van woorde en uitroepe. En uiteraard word 'n gedig vir Mandela ook 'n politieke aanklag soos Puleng Nokomo se gedig illustreer (155).
Elke huldeblyk verklap iets van die digter se lewenshouding. Elke gedig oor die dood word uiteraard en by implikasie 'n soort teologiese of religieuse besinning. Leef ons na die dood? Gaan ons die geliefde weer sien? Het hulle veilig "aangekom"? Of word jy gewoon deel van die kollektiewe onthou, soos C.G. Jung aanvoer. In die swart tale is daar uiteraard 'n ander spirituele ervaring (die woord soul / siel is hier) as by die digters wat Katoliek of Calvinisties of agnosties is. Archie Swansea gebruik ook "soul" in sy gedig "my guernica". Michèle Betty se vers "Zoetrope" wys hoe die agtergeblewene hunker na 'n tyd wanneer die herinneringe verskans sal word in die lyf. Talle mense ervaar dan dat die oorledene so deel word van hul gesprekke en onthoue dat dit as liggaamlik ervaar word.
Inderdaad word elke vers 'n Lasciare suonare, soos Andries Bezuidenhout in sy uitstekende vers bewys.
Vir die maestro van stilte, sê hierdie gedig oneindig veel. Klakkas tot klankkis. Meer as 'n huldigingsvers. 'n Vers wat die verskillende diskoerse van tale (en musiek) saamsnoer. Abdullah Ibrahim se se motto oor tyd en ruimte en plek verklap alles.
"We arrive in place when we resolve things." Dalk deur ons almal in al ons landstale saam te plaas in een plek, mag heling bring.
Hierdie antologie maak geweldig baie perspektiewe oop vir sowel die digkuns as die metafisika. Die logo van AVBOB verklap dit reeds. Daardie boom gaan ook 'n kis word. Maar tans groei die boom nog.
Endnote:
1. klein covid skilde
René Bohnen
onthou jy omhelsings
en die glooiings van vingerpunte op jou vel
sensitief soos ‘n sonar
van liefde?
ek dokumenteer dagbreke –
onthou dae sonder deure
en die son meer
as ‘n geraamde gedagte
anderkant die balkon
in my huis is ‘n landskapskildery
‘n naelstring na my geboortevallei –
dag honderd-een-en-vyftig
my gedig ‘n vergesig
op ‘n land van swart amber
en bitter heuning
ek voel soos die eerste letter
van ons –
‘n ou man hoes, die wind waai,
ons loop op dun ys
maar ons maskers is mooi
dag tweehonderd-en-twee
die son kom op
die bokmakierie roep
vierlettergreepgeel
wat is tydelik, wat is tyd?
ek stoot my woorde
voor my by die deur uit
2. Alle grappies op 'n stokkie
T. T. Cloete
Die ektoplasma maak mislik.
Alle vlae hang stigtelik
by alle teaters halfmas.
Peter Sellers is vandag veras
by Golder's Green. Wat mens afkerig maak
is dat die dooie vertrek en ander moet ontslae raak
van sy lyk. Die diens vir die lastige rou
en konvensie is deur John Hester gehou,
Peter se vriend, 'n kannunik.
Maak dit vrolik
om van die walglike oorlas
verlos te word. Slegs vriende uit die vermaak, kollegas
uit The Goon Show
sy eerste, sy derde en vierde vrou
mog die diens bywoon: Britt Ekland die seksbom
het ongenooid daar aangekom,
sy't vermetel met Spike Milligan opgedaag.
Sy is kywende weggejaag
deur Michael. Vir die groot
mededinging met die lastige dood
was Lynn Frederick
heel paslik
geklee in 'n rok wat inderhaas
spesiaal ontwerp is deur die modebaas
Yves St. Laurent. Terwyl hulle die lyk veras
vrolike musiek pas
immers by die toneel
is Glenn Miller se In The Mood gespeel
op Peter se versoek. 'n Lyk is darem 'n verleë ding.
Laat die poppe speel, laat hulle hom wegsing.
Tog het iets vreemds gebeur:
'n donderstorm wat ineens losbars versteur
en oorstem In The Mood. Dis nes Peter dit wou he,
dit pas by sy humor, het die kanunnik vroom gesê.
Wat pla
bedink agterna
in terme van tooneelspel: is dit deus ex machina
of is die grap bygedra
deur die baaslykverbrander?
To steal one's thunder
Pas by die toneel. Behoort die oorskot
aan die duiwel, aan God?
behoort die donder
aan God, aan die duiwel? I wonder …
3. Child Burial
Paula Meehan
Your coffin looked unreal, fancy as a wedding cake
I chose your grave clothes with care, your favourite stripey shirt
your blue cotton trousers They smelt of woodsmoke, of October,
your own smell there too. I chose a gansy of handspun wool,
warm and fleecy for you. It is so cold down in the dark.
No light can reach you and teach you the paths of wild birds,
the names of the flowers the fishes, the creatures
Ignorant you must remain of the sun and its work,
my lamb, my calf, my eaglet my cub, my kid, my nestling
my suckling, my colt. I would spin time back, take you again
within my womb, your amniotic lair, and further spin you back
through nine waxing months to the split seeding moment
you chose to be made flesh, word within me.
I'd cancel the love feast the hot night of your making.
I would travel alone to a quiet mossy place,
you would spill from me into the earth drop by bright red drop.