Tobie Wiese - Wreed én mooi is die dood. Jonathan Ball 2019. ISBN 9781868429431
Resensent: Joan Hambidge
I
Ons is nie hier vir die verblyfste nie; ons is hier vir die vergaanste - so troos Ant Trooitjie, 'n jong Antoinette Pienaar, toe haar liefling worshond dood is. En van die oomblik wat ons gebore word, begin ons sterwe. Vele skrywers en digters het al oor die dood geskryf, en die impak hiervan op die gemoed.
Die dood van 'n geliefde snoer mense saam; tydelik word verskille en rusies ópgehef en word ons herinner aan die broosheid van ons bestaan. Mense het uiteenlopende sieninge oor die dood en boonop gaan mense verskillend dood. So het 'n narkotiseur-vriend, die digter Hendrik J. Botha, wat die digbundel Atropos geskryf het, my geleer; iets wat die sterwensbegeleier, Peter Fox beaam.
Dikwels kan 'n mens juis ná die dood van 'n persoon hulle beter begryp en is dit asof die fokus verskuif van die negatiewe na die positiewe aspekte van hul lewens. Op ander kere is die verlies ondraaglik soos wanneer iemand ontydig of wreedaardig sterf.
Die Tibettaanse boek van lewe en dood het my al gehelp om hierdie prosesse te verwerk en beter te verstaan. Die lewendood, soos Breytenbach dit noem. Wilhelm Jordaan, sielkunde professor en rubriekskrywer, wys via Van Wyk Louw op die paradoksale verbintenis tussen lewe en dood: die dood as die finale afwesigheid van teenwoordigheid, soos hy dit klinkend stel.
II
Hierdie boek bevat essays, indrukke, herinneringstukke en besinnings oor die dood uit die perspektief van verskillende mense. Skrywers, teoloë, joernaliste, filosowe, 'n paramedikus, 'n sterwensbegeleider kom onder meer aan die woord.
Afhangende van jou persoonlike siening van die dood en die ervaring van 'n geliefde se afsterwe of onverwagse vertrek, sal 'n spesifieke bydrae met jou práát. Karin Brynard ontroer met "My lief", oor die dood van haar eggenoot; Willem Landman is onderhoudend en insigryk oor Karel Schoeman se selfdood met die titel, "Sy laaste dae en wense". Merwe Wiese se "Die dood is 'n palindroom" gee 'n jonger mens se perspektief op die dood. Marita van der Vyver se "Die begin van 'n storie" saam met Ingrid Winterbach se "Sofie neem kennis", 'n uittreksel uit haar roman Die aanspraak van lewende wesens (uit 2012), het my opnuut diep getref.
Elkeen van hierdie bydraers se aanbod is anders en uniek, en verklap sy of haar siening van die dood. Brynard s'n is rou en pynlik. Landman, as teoloog-filosoof en lid van die Uitvoerende komitee van DignitySA, skryf besinnend oor jou regte om hierdie aarde te verlaat wanneer jy nie meer kan of wil nie. Merwe Wiese skryf as paramedikus ontroerend oor wat gebeur wanneer jy iemand moet red, en veral, wat gebeur met jóú as paramedikus, as dit te laat is. Marita van der Vyver se inskrywing is een van intense melancholie én treur oor 'n kind wat voortydig oorlede is en die durende verlange in die private ruimte van haar ellende. Winterbach se karakter besoek 'n lykshuis en in die kliniese (of oënskynlik afstandelike) blik word die verlatenheid van 'n lyk beskryf.
Die gekose bydraes wys op die verskillende emosionele ladings van die tekste. Amper soos 'n roman in die derdepersoon geskryf teenoor 'n belydende ek-vertelling.
III
Alles is darem nie net loodswaar van die erns nie. Daar is die allerheerlike stuk van Annelie Botes wat vermaaklik en vol selfspot sit. "By my afsterwe, met komplimente" gee sy aanwysings vir haar "inspitting". Onder ander moet daar 'n banksakkie wees met 'n paar vyfrandmunte ingeval sy die poortwag moet tip! En die naaldekoker-oorkrawwels moet in tissue toegedraai word vir as sy aan die Oorkant 'n toespraak moet lewer.
Maretta Bellingan oor 'n korrelkop-ma ontlok 'n glimlag. (En op 'n ernstige noot: moet in vadersnaam nie begin met daardie sin 'ek het slegte nuus vir jou nie', vra sy.)
Ander skrywers kyk meer gedistansieerd en klinies soos oor die dood róndom rituele (Cas Wepener) of hoe 'n lyk en 'n outopsie veel verklap (Gert Saayman). Partykeer besef 'n mens die skrywer is nog te na aan die geliefde se dood om werklik volledig daarna te kan kyk. Die gebruik van die woord selfdood eerder as selfmoord is eweneens beduidend.
Die gerf verskillende perspektiewe op 'n moeilike onderwerp is 'n belangrike baken vir alle lesers.
Die dood as 'n skemersone (Saayman) en die nadink oor die idiome oor die dood (Jordaan) bewys hier is baie navorsing gedoen. Of dat daar nooit 'n logiese padkaart kan wees vir en uit die landskap van droefheid nie (Jordaan). Peter Fox se raad is uiters handig vir enigiemand wat 'n geliefde in 'n outehuis of hospies moet bystaan, soos Kobus Anthonissen se handleiding. Is daar rechem of troos? Cas Wepener help met die soeke na nuwe rituele.
Farid Esack se bydrae "Elke lewende wese sal dit smaak" help Christene om die Moslem-bestaan beter te begryp, terwyl Danie van Zyl die Afrika-begrip verduidelik soos die aanroep van voorouers en die belangrikheid van grond. "Lewe is die begin van die dood", lui die Afrika-spreekwoord immers.
George Claassen kyk wetenskaplik na die dood as 'n natuurwet. Hy is, soos ons weet, teen die idee van 'n hemelse verwelkomingskomitee.
Elkeen van hierdie stukke is intelligente "troosstukke". Met nog vele ander bydraers wat werklik uitstekend is: Willa Boezak, Christina Landman ...
Lees en koop die boek en sit dit op jou bedkassie vir lees en herlees. En terugblaai.
IV
Vele digters het wonderbaarlike lykdigte geskryf. En hierdie een van die Ierse digter Paula Meehan bly immer ontroer:
Child Burial
Paula Meehan
Your coffin looked unreal,
fancy as a wedding cake.
I chose your grave clothes with care,
your favourite stripey shirt,
your blue cotton trousers.
They smelt of woodsmoke, of October,
your own smell there too.
I chose a gansy of handspun wool,
warm and fleecy for you. It is
so cold down in the dark.
No light can reach you and teach you
the paths of wild birds,
the names of the flowers
the fishes, the creatures.
Ignorant you must remain
of the sun and its work,
my lamb, my calf, my eaglet,
my cub, my kid, my nestling,
my suckling, my colt. I would spin
time back, take you again
within my womb, your amniotic lair,
and further spin you back
through nine waxing months
to the split seeding moment
you chose to be made flesh,
word within me.
I'd cancel the love feast
the hot night of your making.
I would travel alone
to a quiet mossy place,
you would spill from me into the earth
drop by bright red drop.
(‘Child Burial’ by Paula Meehan. Besoek 14 Mei 2019)
(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)