Marlene van Niekerk - Gesant Van Die Mispels: Gedigte by skilderye van Adriaen Coorte (ca.
1659–1707). Human & Rousseau, 2017. ISBN 978-0-7981-7655-2
Marlene van Niekerk - In die stille agterkamer : Gedigte by skilderye van Jan Mankes
(1889-1920). Human & Rousseau, 2017. ISBN 978-0-17981- 7654-5
Resensent: Joan
Hambidge
I
Die beelddig of
ekfrastiese vers het ‘n lang tradisie in Afrikaans met uitsonderlike digters
soos Sheila Cussons en Johan van Wyk, beide skilders, wat hierdie digsoort op
‘n unieke en verrassende wyse ontgin het. Hierdie soort gedig maak aanspraak op
sowel ‘n kennis van die skildery of kunswerk om die digter se reaksie daarop te
begryp. Een skildery kan ‘n magdom reaksies ontlok. Ons dink hier aan D.J.
Opperman se gedig oor Van Gogh of die genoemde Cussons se vers oor Jackson
Pollock. Die digter Johann de Lange het ‘n belangrike indeks vir die speurende
leser opgestel (Kaapse Paragrawe | Ekfrasis, oftewel 'Die Beeldgedig inAfrikaans'. Besoek 1 Februarie 2018).
Tussen skildery
en gedig gebeur iets magistraals. Die digter sien iets raak en maak die kyker
daarop attent (soos in Johann de Lange se “Olympia”-gedig, gebaseer op Manet,
met 'n seksuele innuendo.
By Marlene van
Niekerk se twee bundels Gesant van die mispels en In
die stille agterkamer is daar afdrukke van die skilderye, Van
Niekerk se gedigte, en Nederlandse vertaling van die verse deur Henda Strydom. Gesant
van die mispels handel oor die lewe van Adriaen Coorte (ca. 1659-1707)
en In die stille agterkamer oor die minder bekende Nederlandse
skilder Jan Mankes (1889-1920).
Waar die meeste
beeldverse in Afrikaans handel oor bekende kunswerke, is die meeste van hierdie
werke waarop gereageer word onbekend vir die gemiddelde leser. Vir die
kunsliefhebber, weliswaar al ‘n bekende avontuur.
II
Die leser
beweeg dus van skildery na gedig na vertaling.
Musee des Beaux Arts
W. H. Auden
About suffering
they were never wrong,
The old
Masters: how well they understood
Its human
position: how it takes place
While someone
else is eating or opening a window or just walking dully along;
How, when the
aged are reverently, passionately waiting
For the
miraculous birth, there always must be
Children who
did not specially want it to happen, skating
On a pond at
the edge of the wood:
They never
forgot
That even the
dreadful martyrdom must run its course
Anyhow in a
corner, some untidy spot
Where the dogs
go on with their doggy life and the torturer's horse
Scratches its
innocent behind on a tree.
In Breughel's
Icarus, for instance: how everything turns away
Quite leisurely
from the disaster; the ploughman may
Have heard the
splash, the forsaken cry,
But for him it
was not an important failure; the sun shone
As it had to on
the white legs disappearing into the green
Water, and the
expensive delicate ship that must have seen
Something
amazing, a boy falling out of the sky,
Had somewhere
to get to and sailed calmly on.
William Carlos Williams het eweneens oor hierdie skildery geskryf:
Landscape with
the Fall of Icarus
William Carlos Williams
According to Brueghel
when Icarus fell
it was spring
a farmer was ploughing
his field
the whole pageantry
of the year was
awake tingling
with itself
sweating in the sun
that melted
the wings' wax
unsignificantly
off the coast
there was
a splash quite unnoticed
this was
Icarus drowning
Hier is 'n
besondere indeks van Engelse gedigte (The Poet Speaks of Art. Besoek 4
Februarie 2018).
Die ekfrastiese
gedig is waarskynlik die mees eksteme vorm van intertekstualiteit: die leser
moet die skildery beskou as skildery; dan volg die interpretasie van die digter
– en dan die leser wat sy of haar interpretasie gee en dit dan
"toets" op die gedig.
Johan van Wyk
in Heldedade kom dikwels nie voor nie (Perskor, 1978) neem die
leser na 'n besondere en aweregse interpretasies van 'n skildery. "The
Parable of the Blind" van William Carlos Williams bly 'n ongelooflike
gedig:
The Parable of the Blind
William Carlos Williams
This horrible
but superb painting
the parable of
the blind
without a red
in the
composition shows a group
of beggars
leading
each other
diagonally downward
across the
canvas
from one side
to stumble
finally into a bog
where the
picture
and the
composition ends back
of which no
seeing man
is represented
the unshaven
features of the
des-
titute with
their few
pitiful
possessions a basin
to wash in a
peasant
cottage is seen
and a church spire
the faces are
raised
as toward the
light
there is no
detail extraneous
to the
composition one
follows the
others stick in
hand triumphant
to disaster
Inderdaad: this
horrible, but superb painting ...
III
Groot uil © Jan Mankes
Hierdie twee bundels van Marlene van Niekerk neem hierdie leser na John Berger se Ways of Seeing (Penguin, 1972). In hierdie studie wys hy op die versweë ideologieë in groot kunswerke. Van Niekerk se keuse aktiveer alreeds 'n gesprek: kunstenaars wat buite die kanon val, kom hier aan bod.
In sy beroemde
essay "The Distribution of Discourse" opgeneem in On Difficulty
and other Essays (Oxford University Press, 1972) bekyk George Steiner die
kwessie van die selfgesprek. So beskou, is hierdie kunswerke uitnemende
voorbeelde van die helende stiltes van die self. Hy verwys ook na die proses
van dédoublement.
Vir Steiner kan
die volledige taalproduksie verdeel word tussen hoorbaar / onhoorbaar; stemloos
/ stemhebbend (1972, 91).
Die artikel is
beskikbaar op die internet (George Steiner - On Difficulty & Other Essays(Oxford, 1978) | Maryanne Moll - Academia.edu. Besoek 8 Februarie 2018).
Valéry se
neologisme esthésique verwys nie net na mooi-heid of skoonheid nie, maar
ook na die konkrete en die sensuele soos Pierre Guiraud tereg aantoon in sy studie
Semiology (Routledge & Kegan Paul, 1975, 66).
Behalwe dus vir
die stemlose wat stemhebbend gemaak word in ‘n ander medium en in twee tale,
vind ons ook hier dat die gedigte as estetiese objekte uitgestal word. En elke
leser, in navolging van Mukaŕovský skep immers sy eie “estetiese objek” wanneer
hy / sy die “artefak” lees.
Twee skilders:
Adriaen Coorte (1659 – 1707) en Jan Mankes (1889 – 1920) word onder die loep
geneem. Letterkundige lesers sal uiteraard anders lees as kunskenners en ‘n
mens sien dan ook uit na die resepsie van kunshistorici op hierdie bundels.
Van Niekerk gebruik minder-bekende woorde. In die programgedig in Gesant van die mispels word die “opulente ongetraaktheid” beskryf; die on-gewone hoek kom aan bod en die “oopsplinter” (11) van ‘n skoenlapper …
Sy dwing die
leser om na die besonderheid van elke skildery te kyk. Jy is as leser in terme
van Culler besig met ‘n proses van “framing the sign”.
Hierom dalk is
dit gepas dat daar byna niks bekend is van Coorte se lewe; dit gee vrye teuels
aan die verbeelding van die digter wat terug beweeg na die tweede helfte van
die Goue Eeu. Die gedig word ook skerp sosiale kommentaar op sy tydgenote met
hul “selfbewondering” en narcisme. En dat hierdie kuns nooit verlore sal gaan
nie.
In ‘n sentrale
gedig op bladsy 27 word die “gerugte / van skermutselinge om die Spaanse troon”
geaktiveer. Hierdie gedig word ‘n belangrike kommentaar op betrokkenheid en wat
van kunstenaars verwag word. Hierdie gedig beweeg uit die raam van die tyd en word
ʼn obiter dictum vir die debatte al oor hierdie onderwerp gevoer: van
Sklovskij tot ons “cultural desk” en skuldgevoelens by onbetrokkenes wat nie
“gerekruteer” is nie.
Van Niekerk
skryf dat Coorte daarin slaag om “deur koel, presiese en niksverklappende
vakmanskap die geheimsinnige outonomie van gewone dinge sigbaar te maak” (59)
Daar is telkens
‘n lys van skilderye en ‘n nawoord wat die leser deur hierdie leesavontuur rig.
Judaspennings in 'n Japannese vaas © Jan Mankes
Jan Mankes is bekend, aldus die nawoord, vir sy intieme, realistiese skilderye – opmerklik vir die verstilde, soms stralende kwaliteit (62).
Reaksie,
ekspressie, instrumentalisering en retoriek, is van die intellektuele vrae wat
opkom by die digter Van Niekerk – en dus ook by die leser.
Hierdie skilder
neem die digter terug na haar eie lewe: as sy ooit weer ‘n eenling-kraai sien,
sal sy soos die kraai probeer kyk … (terug by John Berger, dus).
“Alles wat jy
skilder is ‘n talisman” (35), dig sy in die besonderse gedig oor die oliefles
op die voorblad afgebeeld.
Daar is
uiteraard toespelings op bekende gedigte: die dooie vleer, ‘n Ikarus, praat met
Auden; die kerkuil met Totius se “Die wêreld is ons woning nie”; die valkenier
met Yeats …
Die bundels is
pragtig uitgegee op glanspapier met kleurafdrukke van die oorspronklike
skilderye.
Hoe belangrik
dat hierdie werke aan die vergetelheid ontruk is.
III
Hier onder volg
'n gedig van Van Niekerk:
Aspersies © Adriaen Coorte
Die spruite, bymekaar-
geskud en met
’n donker
twyg gebind,
rangskik jy
eenkant op die
steen met vlak
daaronder naam
en agter-
naam in ’n
oopgebuigde
lemniskaat, die
krul
van die
oneindigheid geprent
vlak langs die
reguit kraak.
Jy watertand
die ganse
dag na sout,
botter, groente-
murg, maar skil
of skilder
niks, tot waak
bereid
en slapeloos –
die elpelote
in die maanlig
bespook jou
met hul
Eurydice-agtigheid.
As jy eindelik
jou kwaspunt
doop en oor die
maalstok
in die donker
mik, splyt
jy met ivore
tinte
die somber
ondergrond.
Soos die wande
van ’n sarko-
faag val die
hele hede los
om ligte lede
oop. Jy verlaat
jou delikaat en
duidelik
oorstelp op
tien aspersies
en twee woorde
–
Adriaen Coorte
*
De spruiten,
bij elkaar
geraapt en met
een donkere
twijg gebonden,
rangschik jij
terzijde op het
blad, met pal
eronder naam en
achter-
naam in een
uitgebogen
lemniscaat, de
zwier van het
oneindige
geprent vlak naast
de rechte naad.
Jij watertandt
de ganse dag
naar zout,
boter, groente-
merg, maar
schilt of schildert
niets,
slapeloos houd je
de wacht – de
elpenloten
in hun
clair-obscur beletten
jou het kijken
als Eurydice
in het
schimmenrijk.
Als je
eindelijk de kwast-
punt doopt en
langs
de maalstok in
het donker
richt, splijt
je met ivoren
tinten de
sombere onder-
grond. Gelijk
de wanden
van een
sarcofaag valt heel
het heden om de
lichte
leden open. Je
verlaat je,
delicaat en
duidelijk over-
stelpt, op tien
asperges
en twee woorden
–
Adriaen Coorte.
(Vertaal deur
Henda Strydom)