Reisjoernaal | Colombië: Deel X (2018)

Deel X. Afskeid en vertrek

Nou is dit die finale inpak van klere. Ek hang die laaste aand my klere op net om weer asem te skep na die bedompige weer in Ponto Fara. Gooi ou klere weg, leë objekte, lees e-posse, konsolideer bankstate. (Elke dag 'n bietjie).

Ek volg die waterkrisis op e-pos en TV. Me. Zille wat haar voete was in 'n badskotteltjie om te illustreer hoe min water 'n mens kan gebruik, laat 'n mens dink aan Pontius Pilatus. Dit gaan nie net om bad / was nie, maar om 'n hele sisteem wat in duie kan stort. 'n Rioolsisteem wat nie werk nie, kan siektes veroorsaak.

Ursula Le Guin

Ek sit in die Sofitel se voorportaal wagtend op die bussie na die lughawe. Gestort, gepak, georden. Gesels met die concierge oor Ursula Le Guin se onlangse dood.

Ek eet 'n heerlike Grenadella vir middagete. Groot. Soet. Heerlik. 

In my beursie is daar vele banknote. Op die 50 peso-noot is daar 'n afdruk van Márquez wat sy status hier bevestig.

Op die agterkant die velore stad: die Ciudad Perdida ontdek in 1972, en glo ouer as Machu Picchu wat ek vir die tweede keer in 2007 besoek het.  Dit word ook Teyuna genoem. In die Sierra Nevada de Santa Marta.

In my beursie is daar note uit Argentinië, Viëtnam, Kroasië, Peru, Korea, Turkye, Indië - en een euro.

Glad nie chronologies soos die plekke wat besoek is nie. Maar die onbewuste, aldus Jung, hou anders tyd as die chronologie waaraan ons gewoond is. 

Rondom trauma word daar iets in ons psige ingeprent. Dit wat Lacan die teken in die onbewuste noem.

Vir my is die tyd 8:18 vm altyd gekoppel aan trauma, aan 'n groot aflegging jare gelede. 

Dan die reis na die lughawe om 5 nm. Die inboek verloop vlot. Die tas toegedraai in plastiek. Die vlug is betyds.  

Net voor ek instap, ontwikkel ek 'n geweldige maagpyn en die gevolge is die Wet van Transvaal. Weer snel Immodium my te hulp.

Uiteraard al die vis en garnale van die eiland wat nou uitpop. Te veel jodium. En daardie groot grenadella in die Sofitel-hotel was waarskynlik die katalisator.

Ek sit op B15. Langs 'n gawe Duitser.

Hy slaap gou en ek nuttig 'n ham-pasta met 'n glas wyn en 'n whizza.

Ek luister na Diana Krall se Turn up the Quiet en haar vertolking van "Night and Day" is betowerend. 

Like the beat beat beat of the tom-tom  
When the jungle shadows fall  
Like the tick tick tock of the stately clock ...

Oh, the boulevard of broken dreams.

Hierna Callas, naas Sutherland en Leontyne Price, my sang-ikoon.

Maria Callas (1923 – 1977)

Om só godsgenadig

te kon sing en vertolk,

dit doen sy absoluut spontaan

boonop ‘n noot steel soos ‘n gypsy,

bronstig ómklem soos ‘n munt

in ‘n dooie se toegebalde vuis.

Elke lied word deur haar lyf

se ronde kontoere vervoer.

Later toe sy verslank,

fokus sy op haar flaminkkeel,

dra steeds gekartelde fluweel

om die véle omswerwinge 

van ‘n vasgevatte noot

oor vele hoogtes én laagtes,

te laat vloei in ‘n asemsnakkende,

amper roggelende, volsonge snik.

(uit: Lot se vrou).

Dan die drie tenore met Carreras as my gunsteling.  

Ek kyk weer Love Actually en besef hoe ironies dat Liam Neeson afskeid neem van sy gestorwe vrou en Emma Thompson treur oor haar man wat haar dalk verneuk. Sy kry nie die halssnoer vir Kersfees nie, maar 'n Joni Mitchell-CD. En sy het immers die geskenk gesien in sy jas bedoel vir iemand anders. (En Hugh Grant se danstoneel bly gewoon skitterend! En ons kyk ook met die na-wete van sy berugte oomblik met die optelvrou in die VSA wat die einde van hom Liz Hurley beteken het.)

Barthes se vraisemblance: hoe die werklikheid in fiksie indring. En die kyker (leser) kan nie hierdie buite-kennis ontken nie.

Both Sides now aangrypend vertolk. Wat 'n kunstenaar. Goed verouder, meen ek. Die ouer, pynlike weergawe is mooier as die jonger bekende een uit 1969.

I've looked at clouds from both sides now 
From up and down and still somehow 
It's cloud's illusions I recall
I really don't know clouds at all

Dan land ons na 'n ontbyt op Charles de Gaulle.

Met terugreis gaan ek op auto-pilot. Skakel my brein af. Lees Lacan wat meen taal skep die onbewuste, hou dit as't ware gevange (in Malcolm Bowie se studie Freud, Proust and Lacan: theory as fiction).

Verder stap ek, neem foto's van die ruimte van aankoms en vertrek.

Nou is dit die ontologie van lughawens.

Vinnige passasiers. Almal gedrewe iewers heen op pad. Verwagtings, uitsien, afsien ...

In Love  actually lewer die voice over (Hugh Grant) kommentaar op lughawens en hoe liefde orals te vinde is.

Op pad. Terug of na.

'n Lughawe is 'n intimiderende ruimte (soos 'n hospitaal) waar die weerlose reisiger afhanklik is van paspoortkontroles, skanderdeers, eerlikheid.

Pryse vir kos of verversings is uiters hoog. Op sekere lughawens - soos Londen - word jy gewaarsku om in jou spoor te trap; anders kan jy in hegtenis geneem word. In Singapoer word jy selfs met tronkstraf gedreig. In Japan was daar snuffelhonde wat my vaskeer oor sonbrandolie wat in die tas geruik word!

'n Lughawe is 'n gereguleerde ruimte - selfs met rookkamers en bidkamers. Gratis wifi. Belastingvrye winkels. (Maar met soveel te kope wat jou verlei om meer te koop as wat jy behoef.) Op gesofistikeerde lughawens selfs treine tussen sale om jou snel te vervoer. 

'n Tussengebied. 'n Liminale ruimte. 

"No unattended bagage". Vliegtuie is al ontruim oor 'n sak wat rondstaan.

*

Dis net na 1 nm. My vlug Bobbejaansberg toe vertrek net voor middernag. Op 'n winkel staan 'n mens moet zen bly. En so is die so. 

'n Man stap verby met 'n t-hemp wat blaker: "Die monsters is nie onder jou bed nie; hulle is in jou kop."

'n Mens kan Suid-Afrikaners uitken. Hulle lyk almal gespanne. (Die Colombiane is glo genomineer as een van die gelukkigste nasies op aarde.)

Watertekort. Korrupsie. Politieke onrus ...

Op die groot airbus wat 530 mense kan neem, sit ek bo. Te lekker. Eet 'n salmtert en drink 'n lieflike rooi wyn. En kyk na Catherine Deneuve in Belle de Jour.

Luis Buñuel se klassiek van 'n gewone vrou wat werk as prostituut todat haar man se vriend opdaag. Sy word geteister deur een van haar kliënte, 'n gangster, wat verlief raak op haar. 

Die film werk die hele tyd met 'n spel tussen waarheid en fantasie. Die slot is oop en meervoudig. Is die vrou se man werklik geskiet of is ook dit 'n fantasie?  Seksuele fantasieë wat politiek inkorrek is, word voortreflik deur Madame Deneuve vertolk.

Yves St. Laurent het van Deneuve se uitrustings ontwerp en Michel Piccoli is, soos altyd, verstommend en ingehoue.

Madame Deneuve word van agter af geneem in deurskynende nagkabaai.

Séverine (Deneuve) se seksuele kilheid is gekoppel aan jeugmolestering wat baie subtiel vertel word. Haar man begryp haar lot en is baie geduldig en begrypend. Die sado-masochistiese fantasieë van Séverine was vir die tyd skokkend en sal waarskynlik vandag 'n groot bohaai veroorsaak in die #MeToo-kwartiere. Hoe tersaaklik dan dat Deneuve juis vryheid van spraak (en optrede) as aktrise voorstaan.

By my aankoms in Johannesburg is die plastiekhulsel om my sak weg en daar is 'n nota opgeplak: Ons besef iemand het aan u sak gepeuter. Niks is gelukkig weg nie. Nog 'n curve ball.

'n Vriendelike swart man by doeane gaan deur die sak met my. Skud sy kop en praat 'n wonderlike Afrikaans.

"Nee kyk, Mama. Dan dink hulle óns steel?"

Ek is bly die sak met komputer- en kamera-draadwerk is nog daar. Nes die T-hemde vir kinders; Gabo se huisie gemaak uit vuurhoutjies; my baadjie gekoop in Firenze; boeke ...

Alles vervangbaar. 'n Lykskleed het nie sakke nie. En reis leer jou met hoe mín jy kan klaarkom.

Wanneer ek in Suid-Afrika aankom na 'n lang reis (letterlik twee dae se beweeg met 'n sewe uur tydverskil), is dit altyd die klanke van swart tale en Afrikaans wat my weer laat tuis voel. En hoe vriendelik ons doeane-beamptes 'n mens terug verwelkom.

My kamera (Fujifilm) vertel 'n eie verhaal: daar is foto's wat 'n mens terugneem na klein plekkies, onverwagse waarnemings wat nie in die reisrubriek aangespreek word nie. Net soos 'n gedig 'n astrak is van baie indrukke, lees, nadink, gevoelens.

Nou moet al die ervarings met die psige gesinchroniseer word: overload.

Nou Johannesburg; dan Kaapstad.  Regmaak vir die jaar: people poisoning, studente-onrus, waterskaarste ...

Die gedig as herberg

Jdl

Slauerhoff kon alleen net

in sy gedigte woon

vir Vestdijk 'n glansende

kiemsel, 'n domus,

'n tydelike vesting dalk

vir ons, vir jou?

Sonder mede-wete

of na-denke kom 'n digter

soms tuis in 'n ánder se gedig:

vergete die stapeltjie Hambidge,

so kom woon tussen ons die nouveau riche ...

of soiets, by die alfabetisering van 'n rak.

Maar dit maak nie meer saak.

Die gedig leef langer, reis vérder

as die digter staangemaak 

tussen A - Z, iets tot niets, 

plus of minus. Verdroomde stilte.

In 'n swart en groot reissak

met 'n geheime slot wag 

daar soveel nuutskeppings:

lares et penates.

© Joan Hambidge

Resensie | Jacques van der Elst (Red.) - Adam Small:Denker Digter Dramaturg (2018)

Jacques van der Elst (Red.) - Adam Small:Denker Digter Dramaturg. Protea Boekehuis, 2018. ISBN 978-1-4853-0863-8

Resensent: Joan Hambidge

Digter, dramaturg, openbare intellektueel. Dit is hoe 'n mens Adam Small (1936- 2016) kan opsom enersyds as baanbrekende digter; andersyds as uitmuntende dramaturg. Daar is eweneens die geprek met en vertalings van Van Wyk Louw wat hierdie studie, onder redaksie van Jacques van der Elst, uiters tydig en belangwekkend maak.

Die uniekheid van Small word beklemtoon in hierdie huldigingsbundel van die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns.

Verskillende kenners skryf oor hierdie veelfasettige skrywer wat onder meer deurgeloop het in twee onverkwiklike polemieke. (Dan praat ons nie oor die vermindering en uitrangering wat hy sy lewe lank moes verduur nie.) Toe die Hertzogprys aan hom toegeken is, was daar figure wat gevoel het die reglement (naamlik dat sy werk nie binne die driejaartermyn verskyn het nie) tersyde gestel is. Van der Elst skryf boeiend oor al die reaksies. Marisa Keuris wys hoe tersaaklik dit was om wel binne die kader van vergifis en versoening die prys toe te ken.

Veral Nicol Stassen was ongelukkig hieroor, omdat hy uiteraard die uitgewer is wat in daardie tydperk wél dramas gepubliseer het. Daar was verskeie media-reaksies, maar hierdie toekenning is wat hierdie leser betref, vol in die kol. Veral gedagtig aan mindere ligte wat die afgelope jaar hierdie prys ontvang het in die drama-kategorie. Daar is alreeds 'n gerug dat as jy die prys wil ontvang, skryf sommer gou 'n drama.

'n Ander pynlike polemiek was Small se gebruik van Kaaps. Nathan Trantraal (en ook Ronelda Kamfer) meen dat Small nie meer die lot van die gemarginaliseerdes korrek vertolk nie. So mag dit dalk wees, maar ondertussen is beide jong digters eweneens "opgeneem" in die literêre sisteem met bekronings en geldpryse. Michael le Cordeur argumenteer tereg dat Small Kaaps tot volwaardige taal uitgelig het.

Bernard Odendaal lewer insigryke kommentaar op die posisie van Small as spilfiguur binne die kanon. Die agting wat hy geniet, spreek duidelik uit hierdie artikel.

Eweneens knap, is die sober reaksie van Steward van Wyk oor Small en die kwessie van identiteitskonstrukte. Small as spreekbuis vir "kleurlinge" word uitstekend uitgelig en die geskiedenis van politieke opportunisme kom aan bod belig teen die agtergrond, onder andere van Richard van der Ross se studies hieroor in 1979 en dan in 1986. Wanneer 'n mens dit lees, begryp jy opnuut die redes vir Small se stilte. Hein Willemse analiseer o.a. "Vryheid", 'n lang dramatiese gedig. Via Fredric Jameson se ideologeem ondersoek hy die spanninge tussen die gedig as 'n talige konstruk en die historiese omgewing.

Jacomien van Niekerk analiseer die impak van radiodramas en hoe dit verskil van teateropvoerings (Kanna hy kô hystoe kom hier aan bod) via Brechtiaanse vervreemding. Abraham de Vries - soos net hy kan - lewer 'n menslike reaksie in sy persoonlike geskiedenis. Dit is van kardinale belang dat hierdie inligting bewaar word, omdat soveel tekste en skrywers beter gekontekstualiseer word.

Willy Martin se vertalings wys op die komplekse prosesse wanneer Kaaps vertaal word en die registerprobleme wat dit skep. Kaaps se verhouding tot Afrikaans is dalk soos Vlaams tot Nederlands? Geweldig baie om aan te peusel in hierdie vertaal-igloo.

Antoinette Lombard & Rinie Schenk lewer kommentaar op die méns en sy werk as maatskaplike werker. In hierdie puik artikel word die analogie en verband tussen maatskaplike geregtigheid en maatskaplike werk bestudeer. Erika Terblanche gee 'n biografiese skets.

Daar is na elke artikel belangrike bronnelyste vir verdere leeswerk. Marisa Keuris se kantekenige rondom Marvin Carlson se The haunted stage: The theatre as memory machine is verpligte leeswerk!

Vanaf 2013 het ons gekorrespondeer in e-posse gedikteer aan Rosalie. Op 'n keer stuur hy vrae aan homself wat hy beantwoord. Op 25.10.2013 skryf hy so oor taal:

Wat is my denke oor taal of 'n taal, oor die aard van taal of 'n taal?

Ek glo dis nodig dat ons heeltemal nuut oor taal moet begin dink, wég van die konvensionele, valerig-steriotipe verwysing na taal as 'kommunikasiemiddel'. Dis nie sodanig dat ek 'n 'paradigmaskuif', of 'kopskuif' soos sommige mense sê, in ons denke bepleit nie - hierdie soort segge is alreeds 'n soort bargoens. 

Taal of 'n taal behoort gesien te wees as 'n omvattende, insluitende soort werklikheid waarbinne mense hulself bevind, stilte sélf synde 'n inherente aspek hiervan - die gebruik van taal is dus nie net 'n geklets, 'n gebabbel nie, maar 'n innige werk, soos wat bye aan die maak van heuning wy, wat mense saambring en -bind. Dit het alles met liefde te doen. Misdaad is 'n klinkklare verkragting van taal. 

Die boek bevat pragfoto's van Adam Small.

Vir alle navorsers oor hierdie belangrike figuur.

Huldeblyk vir Adam Small

In Groot Verseboek staan jy,

daardie blou monument vir Apartheid,

beheer deur Wit Manne

met vrouedigters toé uitgeskuif

tot ‘n blote vroulike aanvulling,

doenig met potte en panne

in die kombuis of tot ‘n manlike digter

se minnares met wie hy smiddae

op die rusbank die jambiese pan slaan.

O treurig dié wysie op die digter se naat.

Hier is lesbiese vroue eens afwesig 

of op vlug na Kanada en ander uithoeke 

van die aardbol. Tweederangs, stil,

terwyl ‘n gedig net-net ‘n natuurbloemlesing haal

én die dieper onheil troebel soos ‘n haai

onderwaters draal.                                                          

Jou kon hulle nie uitrangeer na die slawekwartier

of buitekamer nie. 

Jou stem te helder, bytend.

Jy staan vir ‘n Distrik ses in hierdie digterlike Bybel,

herinner hulle aan “forced removals”

en die Groepsgebiedewet.

Boonop dryf jy die spot en hekel

met die Heilige Orde van die Woord.

“Dis die lô, dis die lô”,

klink dit op in elke vers

en jy vertaal selfs die VaderGod van die Digkuns.

Vandag onder ‘n mat

ontdek ek ‘n klein geraamte

van ‘n vlugtende gekko gemosaïek.

Naby Ingrid Jonker en Breytenbach

nes die rollende duisendpoot van Louis Eksteen

én die ander stilgemaaktes, is jy immer die een

wat rats, sonder omhaal van woorde, steeds

in Kaaps bly skel teen mensgemaakte wette.

En ek wonder: hoe voel jy nóú?

Of is jy soos daardie gekko

deur al die teenstand

tog stilgemaak?

(Uit: Lot se vrou)

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)