D.J. Opperman, Foto deur Paul Alberts
Man met flits
In die klein wit kol
van my wete stol
bruin en skerp ’n klip
soos ’n bok wat skrik,
staan, vinnig weghol
uit die klein wit kol.
Aan ’n takkie hang
twee ogies wat bang
uit die klein wit skyn
van my flits verdwyn.
Oor waters wat glip
soek ek klip na klip
maar ’n duister land
bedreig my alkant.
D. J. Opperman
*
Hierdie gedig,
opgeneem in Negester oor Ninevé
(1947) is 'n uiters boeiende vers. Waaroor handel die gedig? Oor 'n man met 'n
flits wat in die donker 'n bang diertjie sien en bedreig voel deur die donkerte
(en die diertjie)?
Die gedig is
egter meer as dit. Dit begin met "wete", met ander woorde, denke, wat
vergelyk word met 'n bruin, skerp klip en 'n bok wat skrik en dan weghol.
Die denke is
dus sowel 'n klip (stolling) as 'n vlugtende bok (beweging). Met die dieper
blik van die flits is daar dan ook vrees. Met ander woorde: die denke stol en
beweeg, maar daar is ook vrees ingebed in hierdie proses van waarneming. Die
onbewuste ("oor waters wat glip") lei tot 'n soektog buite die kyker
wat vastigheid behoef ("soek ek klip na klip"), maar bedreig word
deur "'n duister land alkant". Hierdie bedreiging is dus die
onbewuste (of droom of inspirasie) wat in die gedig vergestalt word.
In die gedig
"Nagwaak by die ou man" staan daar in die slotreël:
die streke van
die gees bly ongekaart.
'n Mens kan
beide hierdie verse psigoanalities vertolk. In "Nagwaak by die ou
man" word daar verwys na die "drif / wat deur die eeue veg".
Watter soort
dier se twee ogies sien ons? Dalk 'n uil?
En die duister
land? Dalk die politieke werklikheid wat die digter bedreig? Die onseker
toekoms?
*
In C.G. Jung se
On the nature of the psyche
(Bollingen Series, Princeton University Press 1960) skryf hierdie psigoanalis
boeiend oor die aard van die psige. Jung beweer: "If the unconscious can
contain everything that is known to be a function of consciousness, then we are
faced with the possibility that it too, like consciousness, possesses a
subject, a sort of ego" (87).
Met hierdie
uitspraak, kan 'n mens die gedig benader as 'n representasie van Opperman se
onbewuste. Hy is die man met ('n) flits wat sy digterlike proses so blootlê.
Jung skryf dan ook verder dat as ons die waarnemings wat in die onbewuste
opgesluit lê, sou verdiskonteer, sou dit ons waarneming van die wêreld verander
(en verbeter).
Die steuringe
wat uit die onbewuste kom wat sig manifesteer in drome, fantasieë en komplekse,
kan dan suksesvol geïntegreer word in ons bewuste.
Hierdie
boeiende gesprek van (voor)wete en wete word aangrypend in hierdie gedig
weergegee.
*
Frank Kermode
sluit by hierdie gedagte aan in die hoofstuk "Divination" in sy An appetite for poetry - Essays in literary
interpretation (Fontana Press, 1989). In die verskillende weergawes van
tekste, skryf hy, kan 'n mens dikwels sien hoe die skrywer se intuïsie verander
of hoe dit ontdek word (155). Tog, waarsku hy, hierdie proses van
"waarsegging" moet ook as gevaarlik gesien word. Dit is 'n moeilike
proses en niemand het die waarheid in pag nie.
Kermode wys ook
op foute in tekste en hoe dit deur die jare nie reggestel word nie en lesers
bly dan hul interpretasies op 'n verkeerde woord of weergawe baseer.
En, skryf hy,
ons is "slow to pursue occulted senses, evidences of what is not
immediately accessible. It is the mark of what I call a classic text that it
will provide such evidence; if it were not so the action of time and the
accumulation of interpretations would exhaust it or make it redundant"
(171). Juis omdat daar altyd iets agterbly, kan ons bly lees en divineer. In 'n
proses wat vir ewig duur.
Sonder
wetenskap (lees: literatuurwetenskap) kan daar geen voorspelling wees nie;
sonder hierdie intuitiewe lesings word die (literatuur)wetenskap vervelig...
En hierdie
soort lesing is, as ek Kermode aanpas, 'n gawe. So gelees, dra Opperman se
gedig verwysings na Jung en Kermode. En 'n ander leser mag uiteraard iets
anders raaklees met sy of haar flits.