I
Nou onlangs voer Willem de Vries van Die Burger met my ‘n onderhoud oor my jongste bundel (Digters bly deurentyd reisigers).
Ongelukkig het ‘n paar antwoorde en vrae in die slag gebly en vir die volledigheid:
Vrae:
1. In “Meditasie, tyd” word die omslag direk betrek. Vertel asb. meer van die omslag, ‘n belangrike sleutel tot die bundel?
Die foto het ek self geneem – ‘n gelukskoot – van onder die Brooklyn-brug op ‘reis-om-die-aarde’ in 2011. Ek en ‘n vriend het eenmiddag besluit ons gaan so ‘n reis onderneem. Ek het die volgende dag die kaartjies bespreek. Dit was tydens ‘n sabbatsverlof en ek wou weer stede besoek waar my eerste gedigte ontstaan het, te wete die VSA. My gedigte is gevestig in ‘n sterk Amerikaanse tradisie, spesifiek Ooskus-Amerika, en my eerste bundel Hartskrif (1985) het in ‘n koue winter in New Haven ontstaan. Ek het die VSA op verskillende tye besoek en die Brooklyn-brug kan gelees word as ‘n simbool hiervan. ‘n Ingaan in New York, ‘n hartstad, ‘n stad waaroor ek dan ook dig vanaf my eerste bundel tot nou. Ek was in die VSA net voor 9/11 en het vir jare weggebly, omdat ek nie die stad weer kon aanskou nie. Tweejaar terug ervaar ek dan die letsels van 9/11.
2. Daar is ‘n onderskeid tussen reisiger en toeris. Hou hierdie onderskeid verband met die gedigte in Meditasies?
Digters is altyd reisigers: jy besoek die stad op ‘n werklike, reële vlak; hierna in die verbeelding, in die herinnering, in die gedig. Toeriste neem net foto’s.
3. Het die gedigte gegroei uit die reise telkens of het dit ná die tyd uit herinneringe aan die reis ontstaan?
Ek skryf tydens die reis, maak notas, aantekeninge – daarna slyp en herdig ek. Die eerste gedeelte van Meditasies het tydens die reis ontstaan; die ander afdelings daarna.
4. Gedigte is in die bundel in die teken van brûe; ook dat jy geen rivier op dieselfde plek twee keer kan oorsteek nie. Was die skryf van enige van die gedigte wel ‘n poging om dit te doen?
Absoluut. Jy is in die kol. Ek het probeer om die jong digter wat ek was weer te begryp. Die verwondering van die eerste keer NY meemaak; ook die verwondering van ‘n mens se eerste digterlike pogings. Hierna word jy slu. Jy dig met woordeboeke en handleidings. Dit staan alles in die gedig oor “Los Angeles” en die leser word versoek om die weerlose, jong digter genadig te wees.
5. Brûe staan in die teken van oorgange, van liminaliteit en jy praat dan ook van “geliefde van die tussenstaat”. Vloei dit voort uit die reismotief?
Wel die voormalige geliefde is in ‘n tussenstaat, biseksueel en kon dus nooit volledig deel wees van my lewe of bestaan nie. Die ander geliefdes van die tussenstaat is die afgestorwe vader wat ek aanspreek of die reisgenoot wat in ‘n ander stad is en op pad is om my weer te sien in New York. Hy was elke keer in ‘n ander stad agter my. Ons het ontmoet in San Francisco en New York. Ook voormalige geliefdes maak hul opwagting. Hierdie bundel is ‘n bestekopname van my “gom uit die sipres”: van die pryse wat jy moes betaal met die skryf van gedigte. Dit staan dan in die vers oor die drie mentors: Opperman, Eybers en De Lange (“Meditasie, mentorskap”). As jy wil dig kan jy nie ‘n Sondagdigter wees nie. Jy doen dit of volledig obsessioneel of jy moet dit los. Ek dink hier aan ‘n brief wat die jong Erica Jong van Mark Strand ontvang het: “You haven’t been fucked by poetry yet”.
Om te dig is soos om ‘n professionele atleet te wees: dit eis strawwe oefening, opoffering. Jy moet lees en jouself voortdurend vernuwe.
6. Die stede in die gedigte is telkens “hartstad, dwingende stad, ingewikkelde stad” en die liggaam word ook iets stads (“My lyf”). Die gedagte aan soorte doolhowe sluit aan by Borges. Dit val die leser op dat die gedig op sigself plekke, einders en lense bevat. Iets meer hieroor.
Stede het persoonlikhede. Hulle praat met jou of hou jou buite. Ek is nou 57 en bewus van eindes, oorgange. Die dood van die ouer self en die geboorte van die nuwe self meld sig aan. Die leser sal ook in hierdie bundel verskillende lense kan gebruik: my gesprek met Freud en Lacan, onder andere. Die onbewuste wat die gedig skryf lank voordat jy dit weet en dan op die regte oomblik sig aanmeld. Die “unheimliche” waarvan Freud gepraat het. Lacan se “tuché”. ‘n Mens is dikwels in verwondering hoe die gedig iets magies vergestalt. Borges is immers die grootste voorbeeld van hierdie doolhowe of eerder labirinte wat ‘n mens besoek.
7. In “Ruilhandel van onthou” is eweneens herbesoek aan die self en die wisseling van selwe. Is dit ook te begryp in die konteks van Borges of vra dit om ‘n ander soort lees?
Borges is belangrik ja as ‘n voorbeeld van hoe ‘n mens verskillende vlakke terselfdertyd beleef. Hierom die gedig dan “Freud se sofa” wat handel oor ‘n droom met ‘n foto van die beroemde sofa, afgedruk onder die gedig. Ek het hierdie vers gedroom en hierom sluit die vers dan af met ‘n besoek van Cussons, ons immer nooit volprese digter van die “swart kombuis” oftewel van die onbewuste. Die gedig is ook ironies: Freud is virtueel vir ons beskikbaar. Ons lees sy werke (en sy navolgers) en kry sodoende insig in ons donker drifte.
8. In verskeie gedigte is daar die gedagte aan die internet en verbinding (die Borgesiaanse blinde ruimte), wat ook iets weergee van die ingewikkeldheid van verbind te wees en apart. Gedagtes hieroor.
Wel ons almal leef per sms, internet, e-pos, selfone... Dit is alles ekstensies van ons self wat die hele nosie van wie ons presies is, problematiseer en meer verwikkeld maak. Terwyl ek reis is ek in verbinding met geliefde vriende. Ek hef ook alle verbindings op wanneer ek dig.
9. Hou die aanwend van tegnologie beperkinge in vir digter in of verruim dit seggingskrag?
Dit verruim die seggingskrag bepaald. Dit gee nuwe metafore vir die digter, maar ek dink nie ons het al die impak hiervan op ons onbewuste volledig begryp nie.
10. In “Adrienne Rich” stel die digter die vraag: “Hoe versoen ‘n mens ‘n labirint met ‘n atlas?” Is reispoësie ‘n antwoord op hierdie vraag of verdiep die vraag juis aan die hand van die gedigte?
Rich is die groot Amerikaanse lesbiese digter en ek vind aanklank by haar digkuns. My bundel Donker labirint tree in gesprek met haar en Erica Jong, ‘n straight vrou, oor die liggaamlike en oopskryf van feminiene ruimtes wat binne ‘n manlike kanon dikwels geïgnoreer is. Maar ons het Eybers, en natuurlik veral Antjie Krog wat vreesloos hierdie ruimtes oopgedig het. Die gedigte in Afrikaans “reis” na die gedigte binne die ander taallandskap. My vers aktiveer ook die bundel Verdraaide raaisels, my reisbundel oor Suid-Amerika.
11. Die bundel is opgedra aan Johann de Lange en jy verwys ook na hom in van die verse. Vertel asseblief iets van jou waardering vir sy werk en het ‘n manier van doen waarby jy aansluiting vind.
Wel dis alles De Lange se skuld dat ek dig. Hy het my eerste verse in Standpunte gelees en my toe aangemoedig om verder te gaan. De Lange is ‘n gespreksgenoot en vriend. Ons respekteer mekaar as digters. Ons is egter nie ‘n Siamese tweeling nie. Ons verskil oor geweldig baie kwessies, maar ons het ‘n diepe lojaliteit teenoor en waardering vir mekaar. Ek skryf dan ook ‘n uitgebreide studie oor sy werk, omdat ek dink hy is ‘n besondere en kompromislose digter. Nagsweet. Wie kan dit ewenaar? Hy is ‘n baie wyse man met ‘n sterk “bullshit detector” wat veral die eendagvlogies en tsetsevliegies van ons bedryf netjies kan uit-Doom.
12. Het die indelings van die bundel organies tot stand gekom of het jy die werk aan die bundel streng programmaties benader?
Die bundel is geskryf tydens die werklike reis. Daarna is dit georden met “ soort-soek-soort”-aanslag. Dus chronologies die stede, daarna die meditasies oor die self wat veral na die reis ontstaan het. ‘n Handvol is uitgegooi, omdat hulle gewoon nie die paal gehaal het nie. Wanneer ek ‘n bundel saamstel, lees ek dit afstandelik as kritikus asof ek dit nie geskryf het nie.
13. Ek kry die indruk die gedagte aan die stad kry vir jou telkens ‘n speurende karakter, iets waarin sowel die eksistensiële en die postmoderne tuis is (as mens dink aan Paul Auster se New York Trilogy). Is die drome in die bundel verlengstukke van die stedelike ervaring of is dit as iets afsonderliks te begryp?
‘n Moeilike vraag. Ek noem die digter ‘n semioot en speurder. Ek dink hierdie bundel is meer eksistensieel gedrewe soos die titel bedui. Hierom die gesprek met Freud, et al., en die verwysings na drome. Die leser mag natuurlik iets anders raaksien of inlees.
14. Waaraan werk jy tans?
‘n Bundel wat heet Matriks.
II
Ter voorbereiding van die onderhoud, lees ek weer Erica Jong se Selected poems II (Granada, Londen) wat in 1980 verskyn het. Hierdie digter het ‘n geweldige invloed op my psige gehad en haar vele briewe aan vrouedigters soos veral Sylvia Plath en Anne Sexton het my aangespreek.
In Loveroot (1975) verskyn hierdie vers oor (nee vir) Sexton:
Dear Anne Sexton
On line at the supermarket
waiting for the tally,
the blue numerals
tattooed
on the white skins
of paper,
I read your open book
of folly
and take heart,
poet of my heart.
The poet as a housewife!
Keeper of steak & liver,
keeper of keys, locks, razors,
keeper of blood & apples,
of breasts & angels,
Jesus & beautiful women,
keeper also of women
who are not beautiful –
you glide in from Cape Ann
on your winged broomstick-
the housewife's Pegasus.
You are sweeping the skies clear
of celestial rubbish.
You are placing a child there,
a heart here. . . .
You are singing for your supper.
Dearest wordmother & hunger-teacher,
full professor of courage,
dean of women
in my school of books,
thank you.
I have checked out
pounds of meat & cans of soup.
I walk home laden,
light with writing you.
In my jongste bundel dig ek soos volg oor hierdie merkwaardige vrou wat uiteindelike ook suicidaire is:
Anne Sexton (1928 – 1974)
Soveel foto’s van jou:
weerlose vrou sittend,
die een toon ópgelig;
op ’n ander afdruk rook
jy ’n sigaret, dwarrel-wolke
verbloem jou mooi gesig,
terwyl jy voorlees: ’n gedig
uit The awful rowing toward God.
Jy kon glo ander na-aap,
iets anders speel, vertolk as jyself:
die digter met die klap van ’n vinger,
uitlokkend, uitdagend, dáár.
In verse sonder aanhalingstekens
soos ’n manlike kritikus jou sou verwyt:
“Notice how he has numbered the blue veins
in my breast. Moreover there are ten freckles.”
Jy sou dig oor die lykbesorger wagtend op jou,
die duiwel, ’n vet Lasarus in ’n rooi pak. Mr. Mine.
Jy was altyd in twee verskeur. Nadoods
word jou verse en terapie-sessies allemansgoed.
“Riding the elevator in the sky”, verby, verby
warrelende, dralende gas met ’n sleutel in jou hand.
“that opens something –
some useful door –
somewhere –
up there.”
III
Anne Sexton: Controversy Surrounding the Biography
Die kontroversie rondom Diane Wood Midlebrook se biografie en die bekendmaking van konfidensiële bande (“tapes”) van haar psigiater dr. Orne bly ‘n vraagstuk. Sexton se insestueuse fantasieë oor haar vader en tante is alombekend. Trouens, dit staan reeds in haar gedigte. Sy is alreeds ‘n “open book” soos Jong dan tereg dig.
Uiteraard het die psigiater etiese kodes oortree – terselfdertyd staan vele van haar ellendes opgeteken in haar verse. Vir Jong, vir my en ook vir Johann de Lange (en vele ander) is sy egter ‘n digterlike inspirasie, juis omrede haar genadelose afbreek van grense.
In sy reeks pa-verse is hierdie een waarskynlik die dwingendste vers van De Lange uit Snel grys fantoom (1986):
Pa
Whether you are pretty or not, I outlive you,
bend down my strange face to yours and forgive you.
Anne Sexton
Ander miskien nie maar ek onthou
dat jy 'n bouer was
met groot hande wat steen
op steen kon pas,
so sekuur was in wat jy doen
en tog tuis alles kon verbrou.
Maar ek vergewe jou.
Die hart hou sy eie almanak.
Stene kon jy beter as woorde vat:
skielik was daar 'n wolkekrabber,
'n padkafeetjie langs die pad;
kon lugkastele bou, na cowboy-flieks gaan kyk,
of vuurhoutjiepatrone op my Bybel plak.
Maar ek vergewe jou.
Ander aande het jy mandrax gedrink
en vroeg gaan slaap, moeg,
die woonstel onherbergsaam gemaak
met jou hortende asem. Die kroeg,
enklave waar jy kon ophou kwel,
het sy grys vergetelheid geskink.
Maar ek vergewe jou.
Ek het soveel van jou liefde verwag,
asof dit sement was
wat ons almal bymekaar moes hou.
Ons kon nooit juis waterpas
oor sake sien nie:
ek was haaks en jy was veels te sag.
Maar ek vergewe jou.
Hoe gaan ek daardie trotse onbegrip
ooit weer agterhaal, die gebroke huis weer heel?
My dapper swye verbreek ek nou,
en mag die onvolkome stene my nie faal.
Onbeholpe cowboy van my jeug,
jou naam bly leef in klip.
Ander miskien nie maar ek onthou.
7 April 1936 - 16 Mei 1975
So lui die pakkende slot van Sexton se "All my pretty ones".
I hold a five-year diary that my mother kept
for three years, telling all she does not say
of your alcoholic tendency. You overslept,
she writes. My God, father, each Christmas Day
with your blood, will I drink down your glass
of wine? The diary of your hurly-burly years
goes to my shelf to wait for my age to pass.
Only in this hoarded span will love persevere.
Whether you are pretty or not, I outlive you,
bend down my strange face to yours and forgive you.
Daar is geen vergifnis, ook nie by De Lange nie. Hierom verse wat by herhaling oor die vaderfiguur se voortydige dood handel en die digter se verwerking hiervan.