Reinet Nagtegaal. Voorvaders kan vlieg, sê Dolores. Tafelberg Uitgewers, 2001. ISBN 9780624040323.
Dine van Zyl. Slagoffers. Tafelberg Uitgewers, 2001. ISBN 978-0624040231.
Maretha Maartens. Jacoba Afrikaner. Tafelberg Uitgewers, 2001. ISBN 978-0624040309.
Resensent: Joan
Hambidge
(Insig/Sanlam se romanwedstryd)
I.
Voorvaders kan vlieg, sê
Dolores is die debuutroman van
Reinet Nagtegaal. En hierdie verbluffende debuut aktiveer 'n tendens binne die
Afrikaanse romankuns: drie Afrikaanse romans wat elkeen op unieke wyse 'n cantadora aan die woord stel onafhanklik
van mekaar. Dine van Zyl se Slagoffers
en Maretha Maartens se Jacoba Afrikaner praat as't ware met mekaar.
Die cantadora
of storieverteller is 'n begrip van die Jungiaanse kenner Clarissa Pinkola
Estés wat in haar bekende kultusboek Women
who run with the wolves (1992) die mag van storievertelling, en meer
spesifiek, vroulike storievertelling aan die orde stel.
Die genesende mag van stories lê aan die basis van
hierdie studie. Om deur verhale weg te kom van die versmorende stem-loosheid
wat vroue binne 'n patriargale of manlike orde ondervind.
Die belangrikste waarde van Women who run with the wolves is die afwisseling tussen
fabel/verhaal/feëverhaal en die uiteindelike toepassing of kommentaar
daaromheen. Sy gebruik bekende verhale ten einde die argetipiese kwaliteite van
hierdie verhale te illustreer. In die afdeling "Making Territory: The
Boundaries of rage and Forgiveness" gebruik sy 'n klassieke Japannese
verhaal, "Tsukina Waguma"
("The Crescent Moon Bear"),
'n verhaal wat handel oor 'n vrou wat haar man emosioneel verloor het weens sy
blootstelling aan die oorlog.
Sy besoek 'n geneser wat haar van praktiese raad bedien.
Die man kan genees, maar hiervoor word 'n spesiale bestanddeel benodig: 'n haar
van die maanlig-beer se keel. As sy hierdie haar terugbring, sal haar lewe weer
normaliseer. In die fabel word die vrou se stryd uitgebeeld. Sy moet aanvanklik
die beer met kos omkoop en wanneer sy dan wel die haar na vele omswerwinge en
teenstand in die hande kry, neem sy die haar na die geneser.
Wanneer die geneser die haar sien, erken sy dat dit 'n
outentieke haar is. Sy gooi dit dan onverwags in die vuur tot groot
ontsteltenis van die vrou. Die geneser herinner haar egter aan al die
opofferinge waarmee die proses gepaard gegaan het. Dit, beveel die geneser, is
wat sy moet onthou en toepas wanneer sy met haar man praat.
Hierdie verhaal lewer ook implisiete gender-kommentaar:
die vrou wat afhanklik is van die man se emosionele goedkeuring en wat
geïntimideer voel deur sy passiewe aggressie. Sý neem dit op haar om 'n
oplossing te vind en hiermee word 'n belangrike argetipe na vore gebring: die
vrou as die aktiewe vredemaker en behager; die man as die swygende aggressor.
In haar vernuftige analise konfronteer Estés die effek
van woede op die psige ("Rage as Teacher"). Haar siening van die descansos (letterlik die kruise langs 'n
pad waar mense gesterf het in Suid-Amerikaanse plekke) of mylpale is
tersaaklik: elke ervaring verander ook die waarneming van die self en van
ander.
Ofskoon die verskillende afdelings sterk vrou-gerig is,
is dit nie anti-man nie. Sy vra haarself byvoorbeeld af of die energie in die
vroulike psige noodwendig die animus
hoef te wees, soos Jung aantoon. Sy dink eerder dat dit ook 'n vroulike energie
is en in die afdeling oor kreatiwiteit ("Clear Water: Nourishing the
Creative Life") beklemtoon sy dat kreatiwiteit te make het met die
kapasiteit om energie reg te kan kanaliseer.
Dit is vir sowel die manlike as die vroulike psige
relevant. Daar word ook nie verminderend geskryf oor die manlike psige nie:
"However, many women psychoanalysts, including myself, have, through
personal observation, come to refute the classical view and to assert instead
that the revivifying source in women is not masculine and alien to her, but
feminine and familiar. Nevertheless, I believe the masculine concept of animus
has great relevance” (1992, p. 310).
Tog kodeer sy wel negatiwiteit met die aanvalle van die
manlike animus wat die vrou aanval en as't ware van binne verteer (1992, p.
314). Maar wanneer daar 'n regte balans bestaan tussen die animus en haar ander
psigiese kapasiteite, funksioneer dit nie as 'n negatiewe invloed nie:
"Further, animus is an element of women's psyches that must be exercised,
given regular workouts, in order to be able to act. If it is neglected in a
woman's psyche, it atrophies, exactly like a muscle that has lain inert too
long” (p. 312).
Daar word dus gesoek na 'n balans tussen die meditatiewe
en die uitwaartse optrede en hierom is dit dan tog belangrik om die animus te
aktiveer in die vroulike natuur. In hierdie opsig is Women who run with the wolves 'n teks waarin die feministiese nie
as eensydig gesien word nie soos 'n mens dikwels aantref in werke van hierdie
opset. In "Self-preservation:
Identifying Leg Traps, Cages, and Poisoned Bait" bestudeer sy psigiese
letsels aan die hand van die verhaal van die meisie met die rooi skoentjies.
Hierdie analise kommentarieer in welke mate self-destruktiewe figure - Judy
Garland, Janis Joplin, Anne Sexton
-ironies genoeg hul wonde juis vergroot het in die proses waarmee hulle
dit probeer besweer het.
Wanneer die meisie haar oorspronklike skoentjies verruil
vir die nuwe skoentjies (die media, verslawing, oormatige kunsuitings) kan dit
ironies genoeg juis tot haar ondergang lei. Dit noem sy die hambre del alma (sielhongerte): “The red shoes are burned to ashes when we paint,
act, write, do, be in any way that causes our lives to be diminished, weakening
our vision, breaking our spirit bones. Then a woman's life is overcome by
pallor, for she is hambre del alma, a
starved soul. All she wants is her deep life back. All she wants are those
handmade red shoes. The wild joy that these represent might have been burnt in
the fire of disuse, or the fire of devaluing one's own work. They might have
been burnt in the flames of self-imposed silence” (1992, p. 228).
In "Joyous
Body: The Wild Flesh" word die implikasie van liggaamlikheid besing.
In hierdie opsig keer Estés terug na die plesier self. Sy het 'n afkeer aan
enige vorm van projeksie: daar kan nie net een soort liggaam wees nie. Hierdie
is metaforiese uitinge vir die psigiese self-aanvaarding en hierby inbegrepe
gender-versoening(1992, p. 202). Trouens, hierdie hele afdeling bespreek die
implikasies van pyn en onopgeloste konflik. Vrouens is dikwels die slagoffers
van gender-verwagtinge wat hulle verwond.
En enige pynlike ervaring in die hede (her)aktiveer so
'n herinnering. Ook die leesproses is diep ingestel op hierdie konflikte in die
self. Tekste raak hierdie konflikte/wonde en werklike groot letterkunde is in
wese in staat om mense se argetipiese strukture aan te spreek, al is hulle
onbekend met die intellektuele implikasies van 'n teks.
II.
Voorvaders kan vlieg, sê
Dolores is 'n boek van transformasie. New
Age, sou iemand wou byvoeg. Pynlike ervarings – verkragting en die ontdekking
dat die lewensmaat/minnaar/geliefde gay is – word op 'n vermaaklike wyse
hanteer. Dit bewys opnuut die ou stelling: humor is die lag met die traan.
Want uit hierdie pynlike, versmorende en vernietigende
ervarings groei die karakter en maak sy wonderbaarlike stellings oor die lewe.
Dit is 'n boek (let wel: dit is nie net 'n roman nie!) wat onder meer beweer
dat depressie 'n emosie is wat jy ervaar juis
omdat jy dink jy is te goed om deur so 'n pynlike ervaring te beweeg.
Dit is volledig, maar volledig met die hart geskryf en
wanneer die leser teen die einde snuf in die neus kry en dink hier is dalk
sprake van 'n metaroman (of self-refleksiewe teks) word dit so behendig hanteer
dat dit nie steur nie. Nes die sjarmante hantering van die voorvader as 'n
parapsigologiese dimensie en 'n gesprek met die muse. Dit is 'n
voel-goed-roman. Jy glimlag en hoewel die boek soms na aan die been sny, word
dit nooit banaal of groteks nie. Waarskynlik omdat hierdie cantadora so eerlik en sielvol bely. Sy het as't ware die
"joyous flesh" ontdek.
Heeltemal in 'n ander toonaard, maar eweneens
aangrypend, is Dine van Zyl se Slagoffers waarin die Angola-oorlog se uitwerking
op vroue verhaal word. "Hulle het my saam met 'n klomp ander 'spioene' in
'n gat in die grond gesit, waar ek die son nie kon sien nie. Die mure daarvan
was gebou met sement, die gat was met pale en gras bedek. Ek het gehuil. Ek het
geskree. Ek het tot God geroep. Die ander vroue het vir my gesê: God is nie
hier nie. God kom nie tot in die gate nie."
In Nagtegaal se roman word die donker gat van verdriet
oorkom. By Van Zyl word daar eerder gefokus op die uitsiglose effek van 'n
oorlog op vroue, op die werklike slagoffers. Dit is 'n roman wat die leser
steur, omdat 'n mens as't ware in 'n soort litanie van verdriet ingelui word.
Jy beweeg al hoe dieper saam in die put van verdriet - in Pinkola Estés se
terme word die bene hier lewendig gemaak - en geen leser kan hierdeur
onaangeraak bly nie. Dit is ook die woede as leermeester beginsel in haar terme
wat hier aan bod kom.
Dit is bykans soos 'n Danteske inferno en die roman
sluit nie af met 'n oplossing nie. Inteendeel. Juis omdat die roman in 'n
sirkelgang beweeg, weet die leser dat die hoofkarakter, die filmmaker, nie
onaangeraak sal bly deur hierdie ervarings nie. In die vertrekkende vlug huil
sy oor die "mutilados", die verminktes. Die verteller is 'n psigiese
verminkte wat deur al hierdie ervarings blootgestel is aan die pyn en lyding
van oorlog en die uitwerking wat dit het op vroue wat byvoorbeeld swanger raak
en gedwing word om 'n kind te baar en na enkele dae weer te vertrek.
Dit is 'n vroulike antwoord op Alexander Strachan se 'n Wêreld sonder grense en Etienne van Heerden se My
kubaan en ironies genoeg is dit
die oorlogroman waarop ons almal vir jare gewag het, omdat dit die grusame
emosionele ervaring van die oorlog weergee. Die perspektief het verskuif van
die aksie na die binnelandskap van pyn. Dit is 'n roman wat 'n mens ook nie kan
neersit nie, omdat jy hier op die verwerkingsreis van Menina beweeg. En hoe
ironies is dit nie dat hierdie roman deur 'n vrou geskryf is nie. Wat 'n prestasie!
Maretha Maartens se Jacoba
Afrikaner vertel eweneens die verhaal van oorlog. Die letterlike oorlog
(grensoorlog) en die oorlog van die binneste wanneer daar sprake van self- en
gelooftwyfel is. Ook 'n seun se toestand van "bossies" raak, word
vernuftig vertel. En ja, daar is natuurlik ook Jacoba se storie...
Aan die basis van hierdie komplekse vertelling lê
verkragting opgesluit: en hoe dit in ons samelewing op alle vlakke mense se
lewens raak.
Waarskynlik sou 'n mens hierdie roman 'n boek van selfkennis
en identiteit mag noem. Maartens hanteer groot onderwerpe eweneens behendig.
Dis 'n roman vir herlees en nadink. Bas Pretorius en Jacoba en Tuvahi Kapuuo...
Ook is die seksuele tonele goed weergegee. Daar is baie
subtitiliteit aanwesig. Die slot word besonder goed hanteer; in die hande van
'n mindere skrywer kon dit verval in batos.
III.
Drie verhale wat elkeen op 'n unieke wyse die
sielshongerte an vrouwees aktiveer en in die gesig staar.
Bibliografie
Estés, Clarissa Pinkola: Women who run with the wolves. Contacting the power of the wild woman.
Rider, Londen. 1992.
Hambidge, Joan: Gender-konstruksies
in die Afrikaanse letterkunde: 'n
Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en kreatiewe skryfwerk. PhD, UK. 2001. (Hoofstuk vier: Gender
en die primordiale.)
Maartens, Maretha: Jacoba
Afrikaner. Tafelberg Uitgewers, Kaapstad, 2001.
Nagtegaal, Reinet: Voorvaders
kan vlieg, sê Dolores. Tafelberg Uitgewers, Kaapstad. 2001.
Van Zyl, Dine: Slagoffers.
Tafelberg Uitgewers, Kaapstad. 2001.
[Hierdie resensie word met vriendelike
vergunning van Die Burger geplaas.]