Chris N. van der Merwe & Hein Viljoen. Alkant olifant. J.L. van Schaik, 1998. ISBN
0 627 023385.
Resensent: Joan
Hambidge
Watter idee sal 'n blinde van 'n olifant hê? Seker 'n
beperkte idee. Miskien dink een dis 'n muur of 'n pilaar, en 'n ander dis 'n
slang.
En met hierdie analogie speel die twee outeurs, kollegas
Van der Merwe en Viljoen (met medewerking van Gerda Dullaart en Rien Segers)
wat vir die sowel die ernstige leser as die student of gewone leser 'n
inleiding, kompendium, vraeboek en tergboek word. Want vra maar enige persoon
wat in die literatuurteorie wroet: daar is meer boeke as bome; meer vrae as
antwoorde; meer raaisels as oplossings.
So enige navorser wat die toffieboude het om te gaan sit
navors en saamstel, moet alleen om sy monnikewerk geloof word. As 'n mens dan boonop
'n relevante boek hiervan kan maak, is dit des te meer lofwaardig.
Die gesprek rondom die Afrikaanse letterkunde is aan't
doodloop. Daar verskyn te min studies en te veel artikels in tydskrifte. Ons
behoef studies, debat, polemiek en met hierdie studie word die stilte verbreek
van net te min studies die afgelope paar jaar. (Ek dink daar was twee verlede
jaar.)
Daar word gekyk na die verskille tussen wetenskaplike en
nie-wetenskaplike ondersoek; literatuur versus letterkunde; genre-verskille;
moderne teorieë in die twintigste eeu.
Kommentaar word gevra in die inleiding en hier is myne.
Die studieboek is 'n goeie geheueverfrisser vir hierdie resensent wat eweneens
gedink het dat die versoening tussen teorie en praktyk goed gehandhaaf word.
Ofskoon daar 'n goeie stuk van Dullaart opgeneem word
oor feminismes sou 'n mens tog in die volgende edisie 'n gender-afdeling wou
sien.
Alkant olifant let op al die komplekse konvensies (en oortredings
hiervan) in die leesaksie en 'n magdom teoretiese werke word hierin opgeneem.
Ook word evaluering as 'n aparte afdeling bespreek. Dit
is juis dan hier waar 'n mens dikwels die meeste polemiek, onaangenaamheid,
twis en verdagmakery vind. Ons onthou almal Mark Behr se onverkwiklike
opmerking oor die boordelaars en hul gekonkel, nie waar nie? Terloops in die
studie staan daar dit was by die CNA-toekenningsaand toe hy so tekere gegaan
het. Dit was egter by 'n M-Net-funksie (p. 189) en toe ek sy naam opsoek in die
register, is dit nie daar nie. 'n Meer uitgebreide register, miskien?
J.M. Coetzee se The
Master of Petersburg word behandel as 'n roman waarin 'n mens ten beste kan
sien hoe verskillende teoretiese aannames tot verskillende lesings en
waardeoordele kan lei. Dit is ook 'n pluspunt dat daar buiteom die Afrikaanse
letterkunde vir voorbeelde gesoek word, ofskoon daar telkens intens gefokus
word op “Droogte” van Jan Rabie.
Daar is kwalik 'n probleem wat hierdie outeurs nie
aanspreek nie. Terwyl 'n mens die boek lees dink jy: vir soveel eeue lees en
dink mense al oor boeke en telkens is dit moontlik om 'n nuwe hoek te vind. En
ook is dit ironies dat sekere standaarwerke - soos die van die Russiese
Formaliste en Praagse Strukturalisme -
steeds relevant bly!
Die beste teoretikus is die verkleurmannetjie kan 'n mens
sien. Soos Roland Barthes wat telkens saam met die literatuurteorie
transformeer en nuwe probleme aanspreek. Bykans elke benadering of beweging kan
'n mens in sy tekste vind: Strukturalisme, die Semiotiek, Marxisme,
Psigoanalise en meer nog.
Barthes het ook om die grense tussen teoretiseer en
kreatief skryf afgebreek. Die outeurs wys ook hierop. In hulle studie breek
hulle ook dikwels ingewikkelde grense af vir die jong student wat nie bekend is
met die jongste teorie nie. Of gewoon nie begryp dat die letterkunde altyd die
teorie vooruit is nie!
Soos bewys in die voorwoorde in John Barth se Giles goat-boy (1967) (p. 189). Postmodernisme-in-aksie, as jy wil.
Verskillende metafore is deur die eeue gebruik om die
aard van die literatuur voor te stel: die spieël, die lamp, die vaas, die
labirint. Enige teoretikus is egter alreeds “besmet” deur die wete dat die
literatuur 'n labirint kan wees waarin 'n mens verdwaal; of dat jy nie werklik
in staat kan wees om die finale woord te kan spreek nie (Derrida se différance).
Terselfdertyd word die bydraes van die Strukturaliste of
New Critics wat 'n mens geleer het om deeglik op die teks te fokus, nie
verminder nie.
'n Omstrede uitspraak van J.M. Coetzee dat die
Suid-Afrikaanse letterkunde 'n “provincial” letterkunde is wat by herhaling die
wiel probeer uitvind word, word ook aangehaal. Is dit waar? Of bewys die
huidige publikasielys juis dat die Afrikaanse letterkunde erg gesofistikeerd
is?
Die boek getuig
van deeglike en omvangryke navorsing. Moeilike teorie word leesbaar aangebied;
sonder om ooit oppervlakkig of banaal te word.
Soos die Indiese legende sê: vir geen blinde van
Indostan is dit beskore om alkant van die olifant te ken nie. Maar die outeurs
het wel verdomp naby gekom. En die wat dit nie kan insien nie, is besig om die
olifant aan sy stert te trek.
[Hierdie resensie word met vriendelike
vergunning van Die Burger geplaas.]