Ingrid Winterbach. Die boek van toeval
en toeverlaat. Human & Rousseau, 2006. ISBN 9780798147286.
Resensent: Joan Hambidge
I.
Die boek van toeval en toeverlaat aktiveer Milan Kundera se titel: The book of laughter and forgetting. Die boek van iets en nog iets.
Ingrid Winterbach se jongste roman is waarskynlik haar mees leesbare roman op
‘n storievlak. Die verhaal van ‘n vrou, ene Helena Verbloem, wat besig is met
‘n projek om alle woorde wat in Afrikaans in misbruik geraak het, op te teken
saam met Theo Verwey. Die krisis ontstaan wanneer haar skulpe – ‘n
pragversameling gesteel word – en met die hulp van konstabel Modisane word daar
gesoek na die skulpe. Die roman is ‘n faux-speurverhaal, ‘n sogenaamde
oplossing wat gevind moet word vir iets wat verlore / weg is, ‘n raaisel wat
die leser (saam met Helena) moet oplos.
En hoekom het die dief gedefakeer op
haar mat? Is dit bloot om die Markies de Sade te kan betrek? En waarom
Ladybrand? En die Steinmeiers?
Die sogenaamde raaisel aktiveer
onmiddellik die psigoanalise en Oedipus wat die sfinks se raaisel moet
verklaar. Hy doen dit en betree Thebes, die ruimte van die baarmoederlike
volgens feministiese psigo-analiste. Die sfinks kan volgens sekere teoretici
gelees word as ‘n voorstelling van die klitoris.
Onwillekeurig dink ‘n mens aan Thomas
Pynchon se Oedipa Maas (Oedipus, My ass!)
en sy groot romans, V, Gravity’s
Rainbow en The Crying of Lot 49 en
Deleuze & Guattari se Anti-Oedipus
waar psigoanalise op sy kop gedraai word en woorde dinge, objekte, instrumente
word. (Wanneer gaan iemand die verband tussen Etienne Leroux en Thomas Pynchon
goed navors? Die gebruik van mitologiese verwysings wat onder die voortstuwende
verhaal bruis....)
Is dit o.a. “toevallig” dat ons verneem
dat Sof na De Sade verwys?
De Sade – as ons hom lees via Barthes –
is die skrywer van orde: elke oomblik wys uit na ‘n ander moment...
Haar vriendin, Sof Benadé, ‘n predikantsdogter,
is haar gespreksgenoot in ‘n verhaal wat die leser meesleur deur die ontstaan
van die kosmos en ander bekende verhale as intertekste. Soos Franz Kafka, onder
andere.
En Darwin wat hom besig gehou het met
wurms in sy laaste dae.
En mierkolonies wat onder die aarde
gebou word en wat op hoogs gesofistikeerde wyses funksioneer...
II.
Die boek van toeval en toeverlaat is eweneens ‘n teks wat fenomenologies werk. By die lees van
hierdie roman het die Metabletika
van J.H.H. van den Berg vir my duidelik na vore gekom. Dit is die leer van die
samehang tussen dinge. Breedweg verklaar is daar sekere tye waarin daar by
nabaat ‘n samehang/verband tussen “dinge” uitgewerk kan word. Toe Freud die
onbewuste ontdek het, is Dr Jekyll &
Mr Hyde op dieselfde tyd geskryf.
Dit is ‘n roman wat fenomenologies werk:
dit werk met “dinge”, met “woorde” as objekte. Die gesteelde skulpe is iets
waaraan Helena raak om haarself te oriënteer in ‘n wêreld van angste, misdaad,
toevallighede. Agter elke verlies, verneem die leser dikwels, word ‘n ander
verlies opgesluit. Dit waaroor ons treur, aktiveer ou, onopgeloste konflikte.
Die lang binnespraak – Henry James se Portrait
of a lady is ‘n interteks waarna die jonge Helena verwys – aktiveer die
weggaan van die man by wie sy ‘n kind het. So gelees, kom Klaaglied vir Koos en Erf,
as intertekste na vore; die vrou, weerloos en alleen gelaat, met die man wat ‘n
stryd buite homself aanknoop. Hier verneem ons dat dit gaan om sy stryd om
humanitêre redes. Hy maak die vrou die verwyt dat sy selfsugtig is – ‘n fyn
kommentaar ook op die skryf van ‘n roman wat in wese moet inbeweeg in die
primordiale terrein van die self/selfsug en o.a. James se romans na vore bring
waarin die oënskynlik ‘toevallige’ burgerlike daad, soos teedrink en oppervlakkige
gesprekke, dieper ontsettings en teleurstellings aktiveer. Hier word ook teegedrink,
maar by Die Sandduin.
III.
Nie alleen word woorde opgeteken nie,
maar in ‘n belangrike toneel word boeke georden.
Hoofstuk 7 is dan vir my persoonlik ‘n
sentrale roman wanneer ‘n mens die roman wil situeer binne die Afrikaanse
romankuns. Mevrou Dudu se versoek dat dit alfabeties moet gebeur, hierdie
ordening, is snaaks, maar dieper beskou is daar verwysings na Van Melle, Mikro
en Etienne Leroux, oa.
Een vir Azazel word ‘n
belangrike interteks, daardie groots-opgesette mitologiese speurverhaal in
Afrikaans. Ironies genoeg flits die populistiese roman, ‘n Bruid vir Welgelegen na Leroux se Welgevonden.
Hierdie vinjet illustreer welke
assosiasies daar van die leser verwag word. Soos sy woorde orden, opteken,
liasseer: waar kom hulle vandaan? Wat is die oerbetekenisse wat in hul
skuilhou?
Hierdie roman vra vir dieper, meerduidig
lees: vir die Freudiaanse Aha-oomblik wanneer jy ‘n interteks ontdek, ‘n
selfverwysing of ironisering opspoor. Barthes se term lexias kom handig ter
sprake: elke lexia bind met ‘n ander deel, onderdeel, vinjet.
So is elke skulp ‘n klein kosmos, ‘n
wonderwerk wat ‘toevallig’ ontstaan het...
IV.
Dit is ‘n humoristiese boek. Ek het
lanklaas so gelag as in hierdie roman waarin die absurde so heerlik met ‘n
weggooi-lyn of –toneel na vore kom. Op bladsy 64 word Donna Summer se “Hot
Stuff” en “I will survive” na vore gebring! Sof help Helena om die gewone te
begryp: specials by Clicks of ‘n geskenkie wat jy kry by afdelingswinkels.
V.
Nabokov se Lolita is ook hier. Vanselfsprekend dan weer ‘n inbuig op Karolina Ferreira, nes die verwysing na
James Joyce se magistrale roman, Ulysses
en hoe hy flardes van grappe en alledaagse belewenisse versamel het en opgetower
het in sy roman. Net soos Don de Lillo se Cosmopolis.
Die begrafnistoneel is Leroux waardig in
die satiriese opmarse van stakendes wat beskryf word.
Die boek Rut is ‘n interteks – die leser tel saam met Rut die koringgerwe
van betekenisse op in die manlike domein van die romankuns wat ‘n begin,
middel, einde verwag.
Daar is die Reis van Sint Brandaan.
Die prente in die KinderBybel wat
assosiasies by Helena losmaak.
Die verhouding met die pa, wat vir die
kind lag, is ‘n refrein van erkenning en afwysing. Die jong voel verraai
wanneer die vader haar honend uitlag en die beskrywing van haar
verbeeldingspeletjies, is pakkend beskryf.
Tog bly die vader haar treiter en is sy
gedurig op soek na die ruimte van sy afkoms.
Sof is ‘n gids vir Helena. Daar word nie
om dowe neute nie ingespeel op Dante en natuurlik, die gids wat begelei en
verklaar in Sewe dae by die Silbersteins.
Maar Sof help vertaal/vertel/verduidelik aan die banale wat ons oorspoel en
wanneer Helena soek na nuwe skulpe – wat sal bly bestaan lank na die mensdom
verby en uitgewis is – is daar ‘n teddieversameling wat getrotseer moet word.
Moet ‘n roman ‘n einde hê of ‘n
oplossing vind?, word daar gevra.
In hierdie roman beweeg alles in ‘n
sirkel. Idees, uitinge word herhaal. Soos die dood van die suster, Joets,
voortydig weg, self met talent om te skryf, wat die verhouding tussen A.S.
Byatt en Margaret Drabble aktiveer.
Vir my is een van die aangrypendste
vinjette die analise van die digter Marthinus Maritz se verhouding met sy
moeder en sy geskonde verhouding met Helena en sy vroeë dood.
Die man met die misplaaste, verbete
lewensdrang. ‘n Man voortgedryf deur skuldgevoelens, omdat hy sy moeder, wat
kennelik ‘n insestueuse verhouding met hom wou hê, verlaat en verloën het.
Jaykie, Alverine. Hugo Hattingh wat in
die inrigting is, Matroos, Frans, e.a. word belangrike draers van betekenisse
in die roman. Die broer wat terugkeer na sy omswerwinge...
Dit is ‘n roman wat in sirkels beweeg:
Dante se sirkels, maar ook die sirkels van ‘n skulp...
Die Freudiaanse herhalingsdrif is
tersaaklik.
Ons beleef die idees rondom die opbou,
bedinking van ‘n roman. Die soeke na die juiste woord of oomblik is dit waarmee
die verteller/Winterbach voortdurend worstel.
VI.
In evolusionêre terme moet die leser
self die vergissing uitwerk (p. 179): wat behoort, moet daarwees...
Die leser betree hier die onbewuste van
Ingrid Winterbach, haar skrywerswerkswinkel en die onbewuste, volgens Derrida,
is ‘n argief. ‘n Argief sonder liassering. Alles is daar, aanwesig, maar moet
gesoek word of kom arbitrêr na vore (Writing
and Difference, p. 211).
Hy gebruik die beeld van die “originary
prints” en dat alles begin met transkripsies of dit wat reeds bestaan. Die
roman buig dus nie net in op die eie skryfwerk (en skilderkuns) Ingrid Winterbach/Lettie
Viljoen nie, maar neem die leser na Kafka, James Joyce, Henry James, Vladimir
Nabokov en Etienne Leroux.
En na Virginia Woolf. Die manlike orde
word opgesoek, dit is waarheen die skrywer die leser lei. Dit is haar modelle.
Woolf se romans wat in ‘n sirkelgang bly beweeg soos ‘n skulp en die soeke na
die kamer van stilte en verbeelding.
Dis blote toeval – soos die saamtrek van
verwysings in my lesing in hierdie allamagtige boek. En waarom maak “Wat maak
oom Kalie daar” die jonge Helena so hartseer?
Natuurlik is die I Ching ook hier. En wanneer ons hiermee werk, is Jung eweneens
relevant in sy uitgebreide studies oor “toeval”, sinkronisiteit...
Vantevore het sy gewerk met die
Tibetaanse Boek van lewe en Dood.
Allamagtig, groots, wonderbaarlik, meesleurend,
oorrompelend, briljant.
Bibliografie:
Roland Barthes: Sade/Fourier/Loyola. Hill and Wang, New York. 1971/1976.
Gille Deleuze and Félix Guattari: Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia.
The Athlone Press, Londen. 1983/1984.
Jacques Derrida: Writing and Difference. Routledge & Kegan Paul, Londen. 1978.
Nawoord:
By die herlees van Winterbach se boek,
kom ek toevallig af op ‘n vergete boek in my studeerkamer: Peter Quennell se
versameling van kundige essays deur ander: Vladimir
Nabokov (William Morrow & Co., New York, 1980.) Die boek is ‘n
huldeblyk aan die groot skrywer, waarskynlik een van die grootstes van die 20e
eeu.
Die binnespraak van hierdie roman is eg,
óngekontamineerd – dit is in goeie balans met die beskrywing van die landskap,
veral in Natal en die Oos-Transvaal.
Ook die tema van die insestueuse (die
verleiding van die jonge Helena teenoor die digter se verhouding met die
moeder), verdien verdere aandag. Dit neem die leser vanselfsprekend na die Dora-saak van Freud.
In Quenell se studie word daar ook oor
die komiese aspek van Nabokov se werk geskryf – die humor in Winterbach se
jongste roman is weliswaar swart humor, maar tersaaklik vir die begryp van die
roman.
Die obsessie met skulpe neem die leser
vanselfsprekend na Nabokov se obsessie met vlinders – ‘n tema wat alreeds in Karolina Ferreira ondersoek is.
In sy beroemde lesing oor Kafka se Metamorfose verwys Nabokov na die dood
van die individu. Alles is sterwend, verganklik – ook skoonheid. Hierdie is
temas waarmee Helena Verbloem? Ingrid Winterbach worstel: verganklikheid en
skoonheid. (“On Revisiting Father’s room” deur Dmitri Nabokov in Quennell se
studie, p. 126).
Nou gaan ek opnuut kyk
na Nabokov se Lectures on Literature
(Wedenfeld and Nicolson, New York. 1980). Fredson Bowers het die teks versorg
en die inleiding is behartig deur John Updike. Hier praat hy oor: Jane Austen
se Mansfield Park, Charles Dickens
se Bleak House, Robert Louis Stevenson se The Strange Case of Dr Jekyll and Mr. Hyde, Marcel Proust se “The
walk by Swann’s place”, Kafka se Metamorfose en natuurlik: Joyce se Ulysses.
Gaan kyk ook na die kaart wat Nabokov
geteken het om die roete in Joyce se roman te begryp en vir homself te
verhelder.
By ‘n lesing jare gelede het ek
Winterbach besielend hoor praat oor Georges Perec se Life a user’s manual.
‘n Laaste opmerking: Nabokov het gedigte
geskryf en ‘n mens vermoed in hierdie roman van Winterbach ‘n
digtershand...
[Hierdie resensie word met vriendelike
vergunning van Litnet geplaas.]