Bladsye / Pages

Monday, December 18, 2023

Resensie | Kobus Lombard – Sandskrif | Imprimatur, 2023

Kobus Lombard – Sandskrif. Imprimatur, 2023. ISBN 978-0-7961-1000-8

 

Resensent: Joan Hambidge

 

I

 

In 2001 debuteer die digter Kobus Lombard met Geknipte naelstring. Hierna volg in 2005 Tussen wysvinger en duim. In 2010 Vlerke vir my houteend en in 2015 Skadu oor die sonwyser. In 2018 verskyn Tussen toeval en willekeur.

 

Só word Sandskrif bemark:

Die Namibiese landskap en mense van die land figureer deurgaans in Kobus Lombard se sesde digbundel. Reeds in die openingsgedig staan die sterflikheid en kortstondigheid van die menslike lewe teenoor die grootse, onveranderlike woestyn, die see en die taai plantegroei. Die digter tree in gesprek met God, met sy aanneem- en pleegouers, sy gesinslede, die inheemse mense van die land én met homself. Woorde bied beskerming teen die koue, donker en honger en dors van die aardse bestaan. Selfs die digterlike woorde is soms net “’n gevlekte lys/van gedane sake/sonder keer”, maar die digter weet ook dat taal die enigste instrument is waarmee die mens die geheimenis van sy eie geboorte en lewe op aarde “oop kan sê”. Lombard se poësie is oënskynlik eenvoudig en deursigtig, maar met ‘n kenmerkende ironiese blik op die mense en wêreld om hom, en veral ook op die self. Daardeur wen sy gedigte aan insig in die menslike kondisie en die voortdurende soeke na die betekenis van die kort menslike lewe in die grootse skepping. 

Sandskrif is Lombard se sesde digbundel. 

 

II

 

Lombard het ‘n belangrike tematiese bydrae gelewer as ‘n digter wat skryf oor versaking. Sy verse verwys voortdurend na die traumatiese ervaring wat die aangenome kind beleef. Gebore as Johannes Vermeulen in 1952. Sy moeder, ‘n ongetroude verpleegster, raak swanger by ‘n man van Griekse afkoms. Haar ouers weier dat sy die kind mag grootmaak. Sy teken hom af en hy word opgeneem in die Maria Klopperhuis in Johannesburg. (Hierdie inligting is opgeteken in Wikipedia).

 

In 1954 word hy aangeneem deur die Lombard-gesin van Gobabis en hy word groot as hul seun Kobus Lombard. Hy gaan skool in Windhoek.  Hierdie agtergrondinligting word telkemale in sy aangrypende bundels na vore gebring: die wond van abandonment.

 

Hierdie aspek word aangrypend verwoord in “Periodieke tabel” (43):

 

my partikels vibreer 

teen frekwensies waarneembaar 

as Jacobus Gideon Lombard 

alias Johannes Vermeulen 

 

maar in leë spasies 

skuil ’n element 

wat ek vergeefs bly soek 

op my periodieke tabel

 

Die ander belangrike tema is sy aangrypende gedigte oor Namibië en die wyse waarop hy die inheemse wêreld beskryf. Ook met woordverklarings in die jongste bundel Sandskrif.

 

Soos:

 

p. 26 en 27: Abu-itse: Die Boesmans se hemelgod 

p. 67: omahango: Pêrelgiers, ’n graansoort wat die Ovambo’s verbou as stapelvoedsel. 

p. 67: Kalunga: Naam van God in die tradisionele Ovambogodsdiens. 

p. 67: oshanas: Vlak waterlope in die noorde van Namibië  

 

In hierdie bundel vind ons ook religieuse verse én ‘n bemoeienis met die digterskap. 

Die religieuse gedigte maak aanspraak op die leser se kennis van Die Bybel. Hier is ook ‘n twyfelende spreker aan die woord. In die aangrypende “Twee millennia later” (25) word moderne media gebruik om die mens se probleme met geloof weer te gee. Hierteenoor gebruik hy Agarob, die kind van die duineveld, om te wys dat geloof altyd kultuurgebonde is soos in “Gasprediker” (27):

 

straks is ons god en julle s’n 

ewe oud rook 

hulle dalk dieselfde pyp

amen

 

Daar is uitstekende ars poeticas soos “Sandskrif” (8) en “Woordwewer” (53). Anders as die geelvink is die digter se skryfproses geheimsinnig en vind plaas op ‘n plek waar niemand dit kan sien nie. In “Al my verse” (56) word bely dat elke vers ontspring uit die trauma van sy moeder se pyn; daardie eggo’s uit ‘n leë kamer, soos hy dit beskryf. Die broosheid van die skryfproses word beklemtoon in ‘n vers wat heet “Ongepubliseerde vers” (61). Hierdie vers sal die lem van resensente ontglip, bely die spreker. ‘n Mens dink hier aan Tom Gouws se resensie indertyd van Vlerke van my houteend wat lemmig was. ‘n Resensent behoort nie ‘n bundel te lees vir wat dit nie wil wees nie.  (https://www.netwerk24.com/Netwerk24/Skadu-oor-die-sonwyser-Vaardige-digter-se-bundel-kort-vlerke-20150608. Besoek 17 Desember 2023).

 

 

III

Kobus Lombard skryf die volgende uitstekende vers in Tussen toeval en willekeur (2018):

 

Duine

 

duine het nie agendas nie

dit kan nie laat kom

of vroeg vertrek

verkeerde besluite neem

en bekommerd wees nie

duine hoef nie voluit te leef

bang te wees vir die dood

of ʼn vers te skryf

voor dit sy gedagtes ontglip nie

duine is tot die laaste sandkorrel

uitgesorteer

 

In die jongste bundel word hierdie gesprek voortgesit:

 

Insig 

(Windhoek 2021) 

 

moeg van waak 

dat niks die berge en kastele 

voor my venster steel nie 

vlug ek die Namib in 

waar duine en see 

net aan my behoort 

 

eerlank trek die mis 

ook sy gordyne dig 

daag my woestyngetrou 

om uitsig 

vir insig te verruil

 

En in die volgende vers is die vloei van asem onsigbaar … soos ‘n rivier in die Namib. Ons dink hier aan die Kuiseb.

 

Nagrus 

(vir Zouna) 

 

jou silhoeët lê stil 

’n gebed sonder woorde 

jou asem vloei onsigbaar 

soos ’n rivier in die Namib

 

Sy verse mag eenvoudig of “oop” klink, maar daar is bepaald implikasies wat die leser verder neem. Dalk is die oorrompelende landskap van die Namib en die land van stilte ‘n rede vir ‘n digkuns van min woorde hier?

 

Dis ‘n bundel vol onthoubare verse en ‘n vooruitgang op die vorige bundels.

Wednesday, November 29, 2023

Rubriek | Taalsake | 2023

Joan Hambidge, November 2023 © Philip de Vos

I

Annemie Stoman & Delana Fourie (Reds) - Senior tweetalige skoolwoordeboek | Senior bilingual school dictionaryISBN: 9781868902149 | R220.00 (Sagteband), 640 bladsye


Hierdie woordeboek word as gesaghebbend, gerekend én betroubaar bemark. Vir leerders van graad 10 -12 met meer as 50 000 trefwoorde, uitdrukkings, frases, idiome en spreekwoorde. 

 

Dit is ‘n alles-in-een naslaanbron vir sowel moedertaalsprekers as leerders wat ‘n Eerste Addisionele Taal aanleer.

 

Homonieme, homofone, sinonieme, antonieme, intensiewe vorme, vaste uitdrukkings, samestellings en afleidings word eweneens betrek.

 

Hierdie boek, onder redaksie van Annemie Stoman & Delana Fourie, had die hulp van bekende leksikograwe en raadgewers soos Wanda Smith en Riëtte Botma, onder andere.

 

Op my dag in die Ou Suid-Afrika in Pretoria het ons Afrikaans, Engels, Duits, Latyn en Noord-Sotho as verpligte vakke gehad in standerd ses. By sommige skole was dit Frans of Duits. En jy moes lyste met idiome leer. En grammatika kén. Elke dosent en onderwyser sal getuig van die taalkundige verwaarlosing wat ons tans beleef in hoër onderwys en aan universiteite.

 

Ek is ‘n woordeboek- en grammatikaboek-leser. In my tas is daar altyd ‘n Franse of Italiaanse grammatikaboek wat ek plunder vir nuwe woorde of my uitbring by ander maniere van skryf. Louis Eksteen se Sinoniem-woordeboek is ‘n Bybel. Net soos die taalbaken, nee eintlik ‘n plegankerSpreekwoorde en ander segswyses saamgestel deur wyle Anton F. Prinsloo, Leon de Stadler en Amanda de Stadler in ‘n heruitgawe in 2022 ook deur Pharos.

 

Die belangrikste bydrae van die Senior tweetalige skoolwoordeboek  is dat dit tred hou met die tyd: anoreksie, koronavirus, blitskursus, soekenjin, GPS, onder meer. Maar boendoe vind ons ook hier as ‘n Nguni-woord. (Boendoetrapper as bundu basher).

 

Die gebruiksriglyne is vol in die kol. Die leser kan woordfamilies bepaal en daar is verwysings na woordsoorte, styl- en taalkundige etikette. Die geografie is hier soos vaketikette. Nodeloos om te sê, sal elke onderwyser en leerder, iets wys kan word (174).

 

Bouquet, boutique, chauffeur is weer geskaai uit die Frans en bredie is eg-Suid-Afrikaans. Nes stoep en veld. Chickpea is in Afrikaans kekerertjie. Raai waar kom cheetah vandaan. Chess het geen meervoud in Engels nie, maar chessboards wel. Gekoloniseer is hier, soos gekodeer. Afrikaans as ‘n mengeltaal met invloede word hier duidelik gemaak.

 

Daar is eweneens styletikette, wat tersaaklik is vir enige jong leerder. Eufemismes teenoor letterlike uitinge wat veral vir die onderwyser wat gedigte moet behandel van uiterse belang sal wees. Soos akwifer vir waterklip.

 

Hierdie resensent is geen leksikograaf nie, maar alle digters van toe tot nou kan nie sonder hierdie uitsonderlike woordeboekmakers bestaan nie. Vanaf Van der Merwe tot Rufus Gouws of Francois Odendal, Jana Luther of die De Stadlers en almal wat wonder oor vas of los skryf: kry onverwyld hierdie woordeboek. Onthou: digters is andersoortige woordeboekmakers. Gaan kyk maar na Boerneef. Of Ernst Kotzé se Japanese woordeboek. 

 

 

II

 

Haar siekte

 

Willem Botha verwys na die sogenaamde “haar siekte” in Afrikaans.

 

Is Afrikaans nou uitgelewer aan die nuwe mode om na iemand wat transgender is te verwys as they / julle?

 

En al om die hawerklap die haar eerder as die manlike vorm te gebruik. Soos Botha, woordeboekman, tereg uitwys 17 November (Die Burger: Word Afrikaans en Engels (weer) een taal?”):

Indien die gebruik van haar ‘n poging is tot genderbewuste of gendersensitiewe taalgebruik, word niks bereik nie. Die manlike vorm word bloot vervang met die vroulike vorm: manlike dominansie word vervang met vroulike dominansie.

As genderteoretikus is dit vir die uwe uiters problematies, veral wanneer ‘n mens byvoorbeeld klassieke Franse tekste lees. Roland Barthes se analise van Balzac se verhaal Sarrasine (opgeneem in S/Z, 1970) wentel juis om die hele kwessie van manlik versus vroulik. Sarrasine raak verlief op Zambinella, ‘n kastrato. Barthes lees hierdie teks vanuit ‘n genderperspektief en hoe aannames (skoonheid is vroulik) bestaan in die klassieke mitologie. A.S. Byatt is onlangs oorlede en, veral in haar kortverhale, The Matisse Stories (1993) en The Djinn in the Nightingale’s Eye (1994) aktiveer sy hierdie opposisies.

 

Gestel skrywers begin alles “te haar en te sy”; hoe gaan ons byvoorbeeld liefdesverhale lees? Of Marita van der Vyver? Wat gaan Piet Haasbroek doen?

 

Selfs in gay-tekste (sowel manlik as vroulik) word die opposisies tog erken.

 

Taal werk met opposisies of binariteite. En selfs al verander jy jou biologiese gender, erken jy steeds dat manlik/vroulik bestaan.

 

Praat gerus so tussen vriende, maar wanneer jy skryf, moet taalreëls gehoorsaam word. Dis soos padtekens. ‘n Rooi robot beteken iets anders as ‘n groen een.

 

Natuurlik transformeer tale, maar wanneer slordighede of streektale gelyke status geniet as die norm, raak dit erg problematies. Die norm is daar sodat ons mekaar kan begryp. Streektale is belangrik ja, maar wanneer resensies in dagblaaie verskyn in ‘n streektaal sluit dit uit. Nie in nie.

 

 

III

 

As ‘n mens die psige van ‘n woordeboekmaker moet bepaal, is dit waarskynlik ‘n persoon wat hou van orde. 

 

‘n Pen deur iemand se hart dryf, aldus die oranje Spreekwoorde en ander segswyses gaan letterlik terug na die tyd toe ‘n houtpen deur die neus van ‘n vark gesteek is sodat dit nie kon loskom nie.

 

Nou beteken dit om iemand seer te maak.

 

Woorde kan ons veral seer maak. 

 

Aucamp het ook aforismes saamgestel soos in Pluk die dag: aforismes en ander puntighede (1994).

 

Hy het o.a. altyd gepraat van vernugtering eerder as ontnugtering.

 

Twee onthou-spreuke uit Pluk die dag:

 

"Kies jou vyande met groot oorleg. ’n Toegewyde vyand is ’n groot inspirasiebron." 


"Die bose kom selde toevallig oor ons pad. Ons nooi hom meestal uit." 

 

Nou ja, alvorens ons taai in die bek raak (hardkoppig of dwarstrekkerig wees), mag ons al die taalindoenas salueer. 

 

Daar is min skrywers wat Afrikaans sé kon beheer as Hennie Aucamp, veelkantige skrywer: kortverhaalskrywer, digter, briefskrywer, dagboekhouer, kortverhaal-mentor (Die blote storie), kabaretkenner, kunskenner, aforis, reisboekskrywer, streekskrywer, essayis, kenner van Boesmankuns en versamelaar van “verskuilde en verbygegane gay-tekste” (die sogenaamde Tussengebied).


[Tussengebied/ 'n Persoonlike keuse uit verskuilde en verbygegane gay-tekste (Deel 1) - LitNet Besoek 29 November 2023]

 

 

© Joan Hambidge

Monday, November 6, 2023

Resensie | Michel Houellebecq – vernietig (uit die Frans vertaal deur Johann Rossouw) | Naledi, 2023

Michel Houellebecq – vernietig (uit die Frans vertaal deur Johann Rossouw). Naledi, 2023. ISBN 978-1-991256-40-9

 

Resensent: Joan Hambidge


I

anéantir (oftewel: vernietig) van Michel Houellebecq is deur die skrywer-filosoof Johann Rossouw in Afrikaans vertaal. Die titel is in kleinletters, soos Houellebecq dit wou hê, en hierdie roman van by die 500 bladsye, is ‘n belangrike baken binne die letterkunde. Hier te lande en buitelands.

 

Die Franse outeur is bekend as dwars, aweregs, buite die sentrum – soos sy gedigte ook bewys – en hy neem vreeslose standpunte in. Sy gedigte is in Afrikaans vertaal deur H.J. Pieterse en Catherine du Toit.

 

Hy was in die middelpunt van ‘n kontroversie tydens die destydse aanvalle op Charlie Hebdo en met die publikasie van Submission (2015) was daar hewige reaksie oor sy kritiek op die Islam. Hy moes selfs beskerm word. Nes by Salman Rushdie word heilige koeie vreesloos afgeslag.

 

Tog is hierdie voorstander van vryheid van spraak, selfs benoem en gekortlys in hierdie jaar se ronde vir die Nobelprys. Met Salman Rushdie ook daar. Is hierdie skrywers blote provocateurs of is hulle visionêres?

 

II

vernietig is ‘n vreemde, dog pakkende roman met politieke kommentaar op die Franse sisteem, tans gekenmerk deur opstande. Dit speel af in 2026 en 2027 met ‘n presidentsverkiesing. Macron luier hier; nes Marine Le Pen en Ėric Zemmour. Daar is selfs ‘n afdruk van die guillotine.

 

Paul Raison is die hoofkarakter en raadgewer vir die Minister van Finansies, ene Bruno Juge. Paul kan ook dokumente onderstebo lees; aanleg handig te pas gekom tydens eksamens.

 

Dit is ‘n tydperk van kuberaanvalle en Houellebecq wat in hierdie bedryf werksaam was, is hier op sy stukke. Vreemde tipe thriller met die seun wat geheime dokumente moet kry by die vader wat in ‘n vegatiewe staat is. The Matrix, die beroemde scifi-film van die Wachowskis 1999, is ‘n belangrike kode. Net soos die afdrukke en sketse in die roman.

 

Siekte, beroerte en die versorging van die vader, verbintenisse tussen famlielede wat vervreem geraak het, word ondersoek. Die susters Cécile (Katoliek), Aurélien (‘n kunstenaar) en Paul wat fisiese en geestelike ellendes beleef, sorg vir die menslike dimensie van hierdie roman. Hy het tongkanker en die impak hiervan op sy liggaam word uitstekend beskryf. Uiteraard is dit simbolies, net soos die naam van die hoofkarakter, Paul Raison. Hy ontduik die werklikheid dikwels in fantasieë; ook om te ontdek dat kuberoorloëwerklik kan raak. Soos die dood van ‘n moeder en broer.

 

Die hoofkarakter lees Sherlock Holmes en Agatha Christie in sy stryd teen die dood. Met dwarsklappe na krimi’s. Die Markies de Sade en Apollinaire is eweneens belangrike intertekste met seksbeskrywings wat die kop laat duisel met Prudence.

 

Die verdoesel van lyding in begrafnisseremonies word gekritiseer en die roman kyk na die impak (en afwagting van die dood) via die Dalai Lamai en vele Oosterse gelowe. Kübler-Ross is hier en David Servan-Schreiber se sielkundige raad vir kankerlyers. Met ‘n verwysing na Charlie Hebdo en die operasie op Philippe Lançon (die skrywer van Le Lambeause operasie op sy kaak.

 

‘n Soeke na raad om te oorleef en selfs Pascal help hom deur sy beproewinge.

 

Die duiwel en numerologie, ‘n ondersoek na manlike toksika is verdere kwessies wat aangespreek word. Tapirs en Hines. 

 

Daar is eweneens verwysings na kos en hoe riviere in Europa verskillende “persoonlikhede” het. En kritiek op inhoudlose en belaglike televisieprogramme. Daar is eweneens kritiek op die gesin en hoe kinders ouers wil vernietig (422). Freud en Ernst Hemingway word gekritiseer. ‘n Raaiskoot dat hierdie ‘n antwoord wil wees op Balzac se Menslike komedie?

 

Só sluit die roman op bladsy 478:

“Ten diepste behoort Franse skrywers nie te huiwer om hulleself beter in te lig nie; baie mense is lief vir hul beroep en put vreugde daaruit om dit aan leke te verduidelik. Dis blote geluk dat ek afsluit op ’n positiewe noot; dit is tyd dat ek nou afsluit.”

 

En die titel verwys na oomblikke wat gebeur (of nie gebeur nie) en mense se lewens as gevolg hiervan verander en soms vernietig word (456).

 

III

In die nawoord bely Johann Rossouw dat hy in ‘n “’n vlaag van besieling” besluit het om weerstand te bied teen die vervlakking van aktualiteitsprogramme by radiosondergrense.

 

En sy vertaling van hierdie belangrike skrywer is uitstekend. Rossouw se roman Sluitstuk (Penguin/Random House) oor die verbintenis met Karel Schoeman, verbeel en werklik, is eweneens een van die beste tekste van die jaar. ‘n Boek oor mentorskap en ‘n pynlike soeke na ‘n simboliese vaderfiguur.

 

Nou het hy Houellebecq se roman vir ons huis toe gebring in heerlike Afrikaans volgens Lawrence Venuti se studie oor vertalings.

 

Is mandjiespeler die regte woord vir daardie Amerikaanse spel? (404) Charcuterie word wel in Frans behou (51) en gespat (vir dronk) pas volkome hier in. Dalk is snoepgoedoutomaat, soos jong lat, bietjie outyds?

 

Andersins vloei die prosa goed in hierdie aserbiese, maar soms ontroerende roman. Hopelik is dit nie Houellebecq se laaste werk nie. Dit is ‘n roman wat jy eenvoudig nie kan neersit nie. Dit ontglip genre-definisies: parodie van ‘n John le Carré met ‘n skeut metafisika?

 

Joan Hambidge is ‘n Fellow en ‘n Senior Navorser aan die Universiteit van Kaapstad. Haar roman Stasies het sopas by Protea verskyn.

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

Tuesday, October 24, 2023

Resensie | Duisend-en-een-nagte. Gekeur en oorvertel deur Kader Abdolah (vert. uit Ndl deur Wium van Zyl) | Hemel en See Boeke, 2023

Duisend-en-een-nagteGekeur en oorvertel deur Kader Abdolah (vert. uit Ndl deur Wium van Zyl). Vermont: Hemel en See Boeke, 2023. ISBN 

 

Resensent: Joan Hambidge

 

I

Die Duisend-en-een-nagte ook die Duisend-en-een-nag is ‘n raamvertelling uit die Midde-Ooste. ‘n Storie-binne-in-‘n-storie-binne-in-‘n-storie. Oor die oorsprong is daar verskillende interpretasies: Persië of ander gedeeltes uit die Midde-Ooste? Dalk Indië? Soos oor alle primordiale kennis en tekste heers daar verskillende sieninge. Oor die tarot is daar eweneens verskillende menings. Is dit uit die Verre Ooste “gesteel”? Of het dit in Italië ontstaan?

 

Wium van Zyl, ‘n puik vertaler uit Nederlands,  gee vir ons nou hierdie vertaling van Kader Abdolah. Die lieflike boek is “gekeur en oorvertel” deur Abdolah. Antoine Galland was indertyd die Franse vertaler en Richard F. Burton die Engelse skribeerder.

 

Van Zyl, ‘n gerekende vertaler, het Afrikaans en Nederlands aan die UWK doseer en Kader Abdolah, oftewel Hossein Sadjadi Ghaemmaghami Farahani, skryf in Nederlands, gebore in Iran. In 1988 kry hy politieke asiel in Nederland weens sy kritiek op die Sjah en die Khomeini-regimes.

 

Sy roman Het huis van de moskee het die Hollandse beste verkoperlys gehaal in 2007.

 

Die Afrikaanse vertaling lees vlot en dit is huis toe gebring in Venuti se terme.

 

II

Ons het as jong kinders die verhale van Aladdin en sy towerlamp gehoor en Ali Baba en die veertig rowers. En die storie van Sinbad.

 

Later jare het die werklike wreedhede van die verhale eers tot ons besef gekom. Koning Sjahriaar wat deur sy vrou bedrieg is met ‘n ander man. Uit weerwraak kies hy elke aand ‘n maagd, trou met haar en laat haar onthoof, die volgende dag. Dan ontmoet hy vir Sjeherazade. Sy fnuik sy planne en op die huweliksnag begin sy met ‘n verhaal wat sy nie voltooi nie. Nuuskierigheid en slinksheid red haar lewe. Sy begin die volgende nag weer met die verhaal, maar dit kom eweneens nie tot sluiting nie. Hy gee haar nog ‘n kans en so het sy dan vir ‘n duisend-en-een-nag aangehou. Uiteindelik het sy kinders by hom gehad en word sy lewensmaat. Waarskynlik weens die kinders? Of het hy dalk wérklik bekoor geraak deur haar?


Sjeherazade se vader is die grootvisier, dus die hoof van die regering in ‘n Oriëntale wêreld. Die verhale skep ‘n spanning tussen die patriargie en die vroulike (skoonheid) wat die manlike orde troef.

 

‘n Verhaal sonder closure of ‘n klassieke verteling wat anti-closure illustreer. Nou onlangs het hierdie leser weer die klassieke verhale gelees vir navorsing oor ‘n roman, saam met Boccacio se Decameron (1620).

 

En nou land hierdie dik uitgawe van Abdolah/Van Zyl by my. Hemel en See is die uitgewer van die pragboek wat elke aand vir hierdie leser genot verskaf. Van Zyl rig die leser oor die aard van hierdie tekste wat as “saggekookte kinderverhale opgedien” is. Abdolah kom ook aan die woord as begeleier (‘n moderne toergids of museumbegeleier) van die verhale. Nou – soos Van Zyl dit stel – lees ons ‘n goedgekruide Midde-Oosterse gereg.

 

Verhale oor lotsbestemming (fata), woestyngeeste (djinns), die verhaal van Aladdin wat nie ‘n Oosterse verhaal is nie, maar eerder aan die Franse behoort. Towery, mense wat uit die dood verwek word en die verband tussen toevallighede. ‘n Boek vol sosiaal-kulturele kennis – soos oor die Kaäba (vir hierdie leser).

 

En die gewone mens leer om geduldig te wag en geweld af te keur (134).

 

Die verhale wys op verskillende vertelkonvensies en ook oor die verskille tussen Islam en die Christendom.

 

En lewenslesse wat ingebed is in hierdie verhale. Dit was ‘n ander tyd en die konvensies van storievertelling anders. Geskep in die Islamitiese Goue Eeu.

 

Ons verneem van die poësie in die vertellings en die “prikkelende seksuele gedeeltes” van ou vertellings wat Galland geskrap het (349). Hierna het die Arabiere weer die wetsbepalings ingevoeg.

 

Ons kry dan van hierdie gedigte te lese. Die Persiese samesteller, verneem ons verder, en die poësie soos kleurryke mosaïeke in die verhale gemonteer. Rumi is hier, 800 jaar jonger as die storieverteller.

 

Abdolah vertel ook hoe sy oupa en oupagrootjie hul eie gedigte ingesmokkel het in die Duisend-en-een-nagte. Dadelpalms, die reise na Mekka (en die beproewinge) en die karavanserai word eweneens verduidelik. 

 

Die betekenis van heilige plekke en die Profeet Ghezr se rol word toegelig.

 

III

Primordiale tekste verklap alles wat ‘n mens van stories moet én wil weet. Hierom het  gesiene literatore soos Harold Bloom en Frank Kermode insigryk geskryf oor Bybeltekste. Job is waarskynlik een van die Bybeltekste wat die meeste byval vind by literatuuranalises nes die boek Jona.

 

En Bloom het verder indringend oor die Kabbalah geskryf. 

 

Open sesame soos ons weet uit “Ali Baba en die veertig diewe”. Verhale waar mense mekaar uitoorlê is hier belangrik. En resiteurs wat die Koran ritmies sing.

 

Die voorblad verskaf vele kodes vir die leser wat wil dieper kyk in die boek wat as volwasse leesstof bemark word. Die boek het my weer geneem na A.S. Byatt se The Djinn in the Nightingale’s eye (1994) wat inspeel op hierdie klassieke teks.

 

Lees hierdie boek met stories uitstekend vertaal deur Wium van Zyl. Dit is leesgenot uit die allerboonste rakke.


(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Rapport)

 

Sunday, October 15, 2023

Rubriek | Joan Hambidge - Oor vriendskap | 2023


I

Wat is vriendskap en waarom sluit ons verbintenisse met mekaar?

 

Waarom vermy ons ander in vriendskap en word sekere mense deel van ons binne-wêreld?

 

Dikwels kan ons eers ná iemand se finale vertrek hul impak volledig verstaan en dan, wanneer dit helaas te laat is, by ‘n begrafnis die spreekwoordelike blomme bring.

 

Nou onlangs, by die onverwagse afsterwe van ‘n vriendin, wat meer as veertig jaar deel was van lewe, is ek by die herinneringsdiens. Hier sien ek mense wat ek laas op universiteit meegemaak het. Meestal tersluiks; ander meer indringend. Mense verdwyn, maar keer onverwags terug.

 

Party herken jy aan die stem (veral) of ‘n manier van stap. Ander stel hulleself voor en dan onthou jy die tydperk van gedeelde tyd.

 

II

Die spreekwoord waarsku: laat jou vriendelikheid goedkoop wees, maar jou vriendskap duur. 

 

En duur is hier inderdaad betekenisvol. Duur soos in van waarde, maar ook: dit moet kan duur, aanhou.

 

Die uwe het geen geduld met mense wat mekaar sosiaal sien in die skitterlig van uitspattige saambroei-etes en dan agterna mekaar beskinder en kritiseer nie. Hierom verklaar ek altyd my verbintenis met ‘n vriend en stop ‘n losgemaal en praatjies.


In my jeug is “vriendskappe” beleef dikwels rondom een wat die hoofman word en dan storietjies aandra oor die ander om hom te behaag. 

 

Goeie vriendskap beteken dat jy eerder vir iemand direk (en in die oog) moet sê: jy is nou verkeerd.

 

Veral in hoë sosiale samekomste (lees ryk en invloedryk) word dit dikwels die nag van die lang messe. Is dit vriendskap of eerder die ander mens as gebruiksartikel of currency soos die Engelse dit noem?

 

Dit beter om van toksiese verbintenisse weg te stap as om van jou hart ‘n spreekwoordelike moordkuil te maak.

 

Ons dink aan die vriendskap tussen Elisabeth Eybers en Olga Kirsch, die Jodin wat Afrikaans verryk het met haar beroemde gedig:

 

Hoe het dit skielik laat geword?
Die oggend was so lank en stil,
die middag ruim en warm en gul.
Die afdraand van die dag is kil.
Hoe het dit skielik laat geword?

 

Olga Kirsch

 

 

III

Jy word gemeet aan jou vriende. Wyle Danie van Niekerk, my uitgewer, wat vra of hy my plante kan natgooi, terwyl ek oorsee rinkink. My buurvrou wat melk en jogurt voor die deur laat, wetend dat ek olik is. My buurman wat sonder om te kla (alweer), my rekenaar kom instel. Ons sekretaresse wat my handtekening elektronies op ‘n Pdf inklik, voordat ek uitgevind het ek kan dit self doen. Die bank wat alyd vriendelik help en selfs ‘n sjokolade oorhandig. Die gesiene afgetrede akademikus in Pretoria wat ‘n gedig in ‘n eerste weergawe lees en belangrike kommentaar lewer. Digtersvriende wat eerlike reaksies gee. Die advokaatvriend wat saam uiteet. Die restaurantbestuurder wat wonderlike kos aanbied en ‘n nuwe dis aanbeveel. Die bekende musikus wat ‘n dag deurbring met my en die waarde van humor en ironie toelig. Die taxibestuuder wat vir my wag in die laatnag voor ‘n restaurant en my sak help indra. Die pompjoggie wat soggens grappies met my maak wanneer ek petrol ingooi. Die jong skoonmaker in ons woonstelblok wat aflewerings uit ander oorde opbring tot voor my deur en per whatsapp laat weet dis hier.

 

Hierdie mense behoort tot verskillende sosiale stande. Maar elkeen word gekoester.

 

 

IV

Jare terug het ‘n man van aansien in ‘n koerant oor ‘n ander hoë geskryf dat hy ‘n wonderlike man was en selfs met gewone mense kon kommunikeer.

 

Meerderwaardig en só uit die hoogte. Ons is almal gewone mense. 

Van waar praat jy? (D’où parlez-pas?)

 

So vra die groot filosoof Paul Ricoeur. Jy moet altyd net uit eerlikheid praat sonder om seermakend te wees. Agter die hand moet ook voor die mond gebeur.

 

D’où parlez-pas?

Joan Hambidge

 

Vir Robert Vosloo

 

Paul Ricoeur vra tereg uit watter plek

praat jy met my? In die hewige nag 

hoor ek jou woorde terugkeer na my:

 

opgeteken in ‘n afdraand-van-die-dag

is-kil, soos daardie Jodin dit verwoord,

presies soos net sý kon; nou spreek 

 

jy my aan in ‘n droom: ná ‘n vertrek

na daardie ander ruimte waar Auden leer

dat gedigte skryf, is om brood te breek

 

met die dooies roepend terug na plek:

hier, ‘n lewe, sienlik, sintuiglik, verleer

wanneer alles verdwyn in die groot wag

 

wanneer ons mekaar dalk weer mag herken

in ‘n ander ruimte buite tyd-en-verdriet:

 

die afdraand van die nag word nou verken.

 

25 September 2023

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Beeld)

 

Tuesday, September 12, 2023

Friday, September 1, 2023

Resensie | Annemarié van Niekerk – Onder ’n bloedrooi hemel: Liefde en geweld in Suid-Afrika: ’n Memoir | Tafelberg, 2023 * P.P. Fourie – Ons skulde. Queillerie, 2023

Annemarié van Niekerk – Onder ’n bloedrooi hemel: Liefde en geweld in Suid-Afrika: ’n Memoir. Tafelberg, 2023. ISBN: 9780624093596 * P.P. Fourie – Ons skulde. Queillerie, 2023. ISBN: 9780795710834 

Resensent: Joan Hambidge

 

I

In Styles of Radical Will (1969) verwys wyle Susan Sontag, die Amerikaanse kultuurkritikus, na die sogenaamde “pornographic imagination”. By die herlees van Sontag se bekende teks Regarding the Pain of Others (2003) lees ek Annemarié van Niekerk se memoir Onder ‘n bloedrooi hemel: Liefde en geweld in Suid-Afrika. Terselfdertyd ervaar ek ook die roman van P.P. Fourie wat heet Onse skulde.

 

Die term “pornografie van geweld” is presies dit wat ons daagliks in hierdie land beleef. 

 

II

By Van Niekerk is dit ‘n memoir oor geweld: ‘n teks aangebied as “werklikheid”; met duidelik gefiksionaliseerde passasies en naamsveranderinge. By Fourie ‘n roman, gebed in die werklikheid wanneer ‘n mens onderhoude met die skrywer lees oor sy jeug.

 

Die grense tussen fiksie en werklikheid vervaag dikwels in die moderne, postmoderne en nou: metamoderne era. Vertellers gebruik en verdraai die waarheid (“die sogenaamde waarheid gelieg”) of bied ‘n teks aan as die werklikheid. Van Niekerk erken dat haar teks gebaseer is op historiese, biografiese én outobiografiese gegewens: gefilter deur die geheue en verbeelding. Ons moet dit lees as faksie. Geprekke is óf fiktief óf gebaseer herinneringe óf ontleen aan bestaande bronne, bely sy. Sekere aspekte van haar lewe is weggelaat. Uiteraard omdat dit ‘n “verhaal” word.

 

Beide Van Niekerk en Fourie se tekste is belangrike kommentare en kritieke op ons samelewing. Van Niekerk, gebore in Suid-Afrika en woonagtig in Nederland, gee vir ons die blik van buite. Die paradokse van liefde en geweld. Kinders wat deur ouers aangerand is met lyfstraf in die naam van liefde. Fourie kyk na die impak van alkoholisme en seksuele geheime op families. En die romantisering van kindwees wat die buitestaander-kind as ‘n leuen ervaar. Die blik van binne.

 

Van Niekerk keer terug na haar land van herkoms en die verwerking van die moord op Ruben en sy ma. Ons ken almal iemand in hierdie land wat vermoor is, of iemand wat iemand ken wat vermoor is.

 

Van Niekerk is op ‘n speurtog om die “bloedrooi hemel” te probeer begryp. Fourie – soos Agatha Christie en die Skandinawiese noir-speurverhaalskrywers – gee vir jou leidrade om moord op te los.

 

Jy word ‘n Hercule Poirot wat agter die moord na motiewe soek. Dikwels ‘n afgetekende of mishandelde kind wat diep trauma beleef het. Vals leidrade en afdraaipaadjies laat jou dieper soek.

 

Veral die filmreeks met David Suchet as Poirot word ‘n boeiende analise van emosionele vraagstukke met Captain Hastings (Hugh Fraser) en Scotland Yard Chief Inspector James Japp (Philip Jackson).

 

Met Poirot wat gebruiklik iets wat onder die oppervlak broei, snap. By Fourie is daar ‘n onthulling van ‘n buite-egtelike verhouding wat lei tot Simon se dood lei. Emma reis na Clarens om haar man se as te gaan strooi en ontmoet vir Vera. Hier word die leser aan veelvuldige leuens en verdoeselinge blootgestel.

 

By Van Niekerk is daar reise. ‘n Werklike reis uit Nederland en dan verskillende emosionele reise terug ín die tyd wat jou meestal aan die hart gryp. Die outopsie-verslae word skrynend-eerlik beskryf, nes die hofverrigtinge. Dié moord wat plaasvind in 2015 (op ‘n plaas in die Oos-Kaap) neem haar terug na haar werk aan die Universiteit van Transkei in die 1980’s. Die struggle-jare.

 

En haar politieke ontwaking en haar stryd met haar vader word beskryf. En haar latere verhouding met ‘n swart intellektueel en ‘n lewe in Hillbrow wat meedoënloos beskryf word, gryp aan die hart (en keel).

 

Die memoir wissel tussen hewige emosionaliteit en totale afstand en kilheid. Dit is geskryf in uitstekende prosa wat soms poëties word. Dat dit bekroon is met die gesogte Henriette Roland-Holst prys verklap alles. Ook die loftuitinge van kritici en skrywers onderstreep hoe belangwekkend hierdie teks is. Geskryf in Nederlands en vertaal deur Daniel Hugo.

 

III

Fourie bekyk geweld uit ‘n ander invalshoek. Van Niekerk se Vrouevertellers 1843 – 1993 (1994) was ‘n belangrike feministiese antologie soos latere versamelings ook. Fourie lewer kommentaar op die patriargie en toksiese manlikheid. Vaders wat seuns versmoor én psigies vermoor.

 

Dit is twee tekste wat mekaar komplementeer en aanvul. 

 

“Terug op Efata hang depressie soos ‘n winterjas om my skouers”, skryf Van Niekerk op bladsy 260.

“Dalk is ons almal se lewens maar net die verhaal van hoe ons vrese verwerf”, skryf Fourie via ‘n karakter op bladsy 52.

 

Vrees en boetedoening beskryf met verwysings (o.a.) na Nathaniel Hawthorne se The Scarlet Letter.

 

Beide tekste, onafhanklik van mekaar, kyk na die lot van die vrou wat teen die patriargie opstaan. Twee boeke wat snydend kyk na kollektiewe skuld. En kollektiewe skisofrenie aanspreek, soos Van Niekerk dit klinkend beskryf (249).

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)

Sunday, August 27, 2023

Resensie | Ilse van Staden – verveertaal | Imprimatur, 2023

Ilse van Staden – verveertaal. Imprimatur, 2023. ISBN  978 0 6397 86391 

Resensent: Joan Hambidge 



Ver in die wêreld Kittie

 

Sedert haar debuut Watervlerk (2003) het hierdie digter se poësie bekoor met die veelkantige segging. Hierna volg Fluisterklip (2008), Die dood is ‘n mooi blou blom (2009) en Waar die oog van stil word (2016). Sy het ook romans en ‘n kortverhaalbundel gepubliseer. Sy is eweneens ‘n skilder. Vir haar debuut bekroon met sowel die Ingrid Jonker- as Eugène Marais-pryse.

 

Hierdie bundel bekyk en beskryf die hele kwessie van migrasie. Die digter as migrant word gelyk gestel aan voëls. Die titel aktiveer die veerpen en Boerneef se beroemde gedig:

 

Die berggans het ’n veer laat val
van die hoogste krans by Woeperdal
my hart staan tuit al meer en meer
ek stuur vir jou die berggansveer
mits dese wil ek vir jou sê
hoe diep my liefde vir jou lê

 

In hierdie bundel is die liefde die digter se bemoeienis veral met taal en meer spesifiek: Afrikaans. Die openingsvers en die slotvers handel duidelik hieroor.

 

ver taal


ver in die wêreld

oor die see

ver oor die aardbol uitgetree

waar talle tale tonglepellê

spruit sprokies

word sprak gesprook totdat

anderstaliges eendag

dié taal gebroke aftelsê:

A is vir Afrikaans. (9)

 

Vertaal en ‘n taal wat ver is …

 

Heerlik speels is “aftelrympie vir immigrante”(62) waar spesifiek Afrikaanse uitdrukkings opgeskryf word met die verlange wat vlak lê.

 

Dit herinner aan Krog se vers:

 

Abecedarium vir Afrika

 

Aardvark Armadil Alikreukel Akkedis

Buffel Bradysourus Bokmakierie Blaasopvis

Cape Cobra Cactoblastis Camembert Codlingmot

Damaralandse Dik-dik Diederik Duif Dikkop

Eekhoring Engelvis Elsie Eland

Feniks Fiskaal Flamink Fisant

Gapermossel Giraffa Gaboenadder Gemsbok

Hartebees Hiëna Hadida Hotnotsgod

Ietermago Impala iMpevu Ibis

Jakkals Janfrederik Jagluiperd Jellievis

Klaasneus Kakelaar Kwena Korhaan

Lelietrapper Leeu Lystrosaurus Likkewaan

Muskeljaatkat Mahem Manatee Maraboe

Nagmuis Nonaap Njala Ghnoe

Ouvolk Oorbietjie Otterjasie Otterjou

Pylstert Pietjoutjou Pofadder Pou

Quagga Quil snuif op Engels aan die lot

Ratel Roerdomp Rinkhals Rot

Speg Selekant Songololo Saagvlerkswael

Tiptol Tsetsevlieg Troupand Tarentaal

Uil Ungulungu Unicorn (Kalahariduin sy huis)

Vlakvark Vlindervis Vader-langbeen Volstruis

Wildebees Waaierstert Wulk Wildehond

Xhama laat in Xhosa spore op die grond

Yellowtail Yellowfinch en Yslike Ystervark

Zambesi-haai Zambenenje Zoeloelandse kruipmol met baard

 

Ja alles van hier van huis en van haard

Alles wat kruip volgens suidelike kaart

Alles wat fladder, doodle of dool

Wag reikhalsend op die koms

van die Amazi-voël

 

(Uit: Versindaba 2009, Protea Boekhuis, 2009)

 

Van Staden se vers is in ‘n ander sleutel. By háár gaan dit om verlange en veral die vrees dat die taal mag uitsterf.  Sy dig oor walvisse en haar aangrypende “vier gebede by seegetye in die onderland” praat met Louw se bekende gebede. Daar is ‘n gesprek met T.T. Cloete wat hier heet “oopooggebed by Sondagmiddagete” (47) en liefdesverse.

 

Dit is veral die klankontginning wat hierdie leser bybly soos “kamerorkes, ‘n oefening” (56) en in die volgende vers:

 

Slakkesibillant

 

slakke sit nie stil nie

hul gly eenvoudig

veellettergrepig

gesillibeerd sibilant

en onvoorspelbaar slymend

in patrone en paadjies om

in ruwe klankgrepe

liploos en voetfoutloos

tongverdraai vorentoe

los te kom

 

*

 

Sibilant is ‘n sisklank, oftewel frikatiewe konsonante; sillibeer speel in op sillabe (lettergreep). En dalk ook sibille (waarsegster)?

 

‘n Sentrale en hartgrypende vers is “in die museum vir ververende tale” (60) wat so eindig:

 

in ‘n diaroma agter vuilgevatte glas 

vergaan die opgestopte eksemplare

van verveerde tale tot sillabes

en onsamehangende fonetiek lê rond

soos dons in die vertoonkas van die mond (60).

 

Ons migrerende digters en digters wat uit die buiteland skryf (en geskryf het), word in hierdie bundel ook aangeraak. Casper Schmidt, Julian de Wette, Breytenbach … 

 

(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)