Bladsye / Pages

Thursday, August 26, 2021

Onderhoud | Met Dominique Botha | 2021

Die retoer van die verlede

is nooit op die brosjures uitgewys nie


1. Hoe het dit gekom dat jy in ‘n bundel sowel in Afrikaans as Engels publiseer onder die titels Donkerberg / Bloodwood uitgegee deur Anton Kannemeyer? Het dit iets te make met jou bestaan as hibried: Afrikaanse, Vrystaatse kind wat skoolgaan in Engels? Vertel ons iets van hierdie verskuiwing. 

Die wêreld waarin ek grootgeword het was meer wit en swart, meer óf Afrikaans óf Engels as vandag. My ouers wou ons graag ‘n breër ervaring van die wêreld bied en ‘n wegkomkans uit die eng politieke siening van Christelike Nasionale Onderwys. Na laerskooljare in ‘n Afrikaanse staatskool op die Vrystaatse platteland is ek na ‘n Engelse privaatskool vir meisies in Natal.

 

Ek was die enigste Afrikaner in die skool. You are not like other Afrikaners….more like us….haha, die Engelse meerderwaardigheid is kostelik. Interessant hoe ‘n nuwe taal jou mond kan moeg maak. Jy gebruik jou tong op ‘n verskillende maniere na gelang van die klanke van die taal.  Dit is natuurlik ‘n belangrike fisiologiese tyd vir taalverwerwing, as jong tiener is jy in ‘n oorgangsfase waar jou vlotheid van spraak vasgelê word en die veerkragtigheid van jou aanleervermoë taan. Ek het myself dus tussen tale bevind, en hulle is jaloers op mekaar. Taalsloping is ‘n dinamiese en konstante gegewe omdat die tale baklei vir heerskappy. Die een wil die ander een van kant maak, of omvorm. Om beide tale gelukkig te hou moet jy vir albei blomme aandra. 

 

Ek het my roman Valsrivier in Engels geskryf, maar die slot het uitgeloop in ‘n treurvers roudig wat spontaan in Afrikaans ontstaan het. Ek vermoed poësie word neergelê lank voor jy nog jou eerste woorde uiter. Die klanke, geure en kleure van jou grootwordjare is die gietvorm van die verbeelding. 

 

‘n Poolse skrywer het gesê: “Om jou moedertaal te verlaat is om haar nog inniger lief te hê.” Ek was bekoor deur die herontdekking. 

 

 

2. Jou buiteblaaie – uitstaande mooi! – aktiveer Pierneef. Wat is die betekenis hiervan? 

Pierneef vir my is die skilder van stilte …

 

En vir my is Pierneef die digter van landskap, van hierdie landskap wat ek nog meer en inniger liefhet soos ek ouer word. In ‘n onderhoud het die skrywer John Berger hierdie fenomeen so verwoord:

We talk about about how it is possible to love a landscape like a familiar face. For Berger, that face is the Haute-Savoie. “This landscape was part of my energy, my body, my satisfaction and discomfort. I loved it not because it was a view – but because I participated in it.”

Die leuse ‘Dig where you stand’ as rigsnoer vir skryf en lewe anker jou in ‘n plek en ‘n tydvak. Weens die dubbeldooromslag moes ek twee buiteblaaie kies. Ek het in ‘n kamer ingestap en heel terloops die twee Pierneef kunswerke langs mekaar gesien. Daar word gesê “When the student is ready the master will appear”. In hierdie geval het die buiteblaaie hulself onthul toe die bundel gereed was.

 

Donkerberg gee ‘n vroeë landskap van Pierneef weer, olie op bord, terwyl die Engelse omslag Bloodwood inteleskopeer op ‘n pasteltekening van ‘n treurwilg langs ‘n rivier, so tekenend van die Vrystaatse platteland.

 

Die Afrikaanse titel Donkerberg word ontleen uit die gedig voorbode. Daar is in werklikheid ‘n donker berg agter my huis. Die titel is dus gesetel in die konkrete, maar metafories ontplooi in die gedig en dan visueel vergestalt in die skildery. En in die donker donker huis is ‘n donker donker kamer… Die titel, buiteblad en inhoud kan gesien word as ‘n skilpop met lae van betekenis. Op ‘n soortgelyke manier dien die treurwilg as leimotief vir die elegiese verse. 

 

Onder leiding van Anton Kannemeyer en Sean Robertson is die verskeie lae van vormgewing bymekaar gebring in ‘n esteties bevredigende objek – indien dit nie te aanmatigend klink om saam te stem dat die buiteblaaie uitstaande mooi is nie, maar darem nie deur my toedoen nie.    

 

 

3. Hoe verskil die skryfproses van die digkuns met die skryf van ‘n roman?

 

Die roman moet aan sekere verwagtinge van die leser voldoen. ‘n Roman moet ‘n begin, middel en einde hê, natuurlik nie noodwendig in daardie volgorde nie. Stories spruit uit gedeelde ervarings in ‘n soeke na sin, en moet ‘n aantal gegewens ontplooi wat reeds gedeelde begrippe is. In prosa het jy ook die kadens van narratiewe beskrywing en dialoog. Laasgenoemde versnel die intenstiteit van die vertelling, terwyl beskrywing dit verlangsaam. Die onderbou van die roman hoef nie waar te wees nie maar wel geloofwaardig, ongeag die konteks, of dit nou in die buitenste ruimte of in ‘n hallusinasie afspeel.

 

Poësie werk met vervreemding. Dit raak aan die onnoembare, die misterie wat buite die omvang van woorde vibreer. Elke woord in ‘n gedig moet juis wees. En elke woord dra ‘n lading van assosiasies en veelstemmigheid. Dit is wat gedigte so dig maak, en so uitdagend om te vertaal. 

 

Die groot verskil in die skryfproses tussen gedigte en prosa is sekerlik die lengte. ‘n Roman het karakters, dinge gebeur, maar gedigte kan ook karakters en ‘n storielyn hê, beide maak gebruik van die musikaliteit van woorde. ‘Iets’ moet gebeur in ‘n roman, ’niks’ kan net in ‘n  gedig gebeur, en jy moet ‘n uitstekende digter wees om ‘die niet’ treffend en betekenisvol weer te gee. 

 

Die bekende kortverhaal “For sale. Baby shoes. Never worn.” word toegedig aan Hemingway. Dis ‘n gedig, ‘n kortstorie en ‘n roman. Enige stuk skryfwerk is onvoldoende ingekleur. Mens moet nooit vergeet dat die leser die skrywer voltooi nie. 

 

 

4. Vertel iets van die elegiese gedigte. By jou is dit treurverse – wat die Engelse voorblad so aangrypend vergestalt. Pierneef vir my is die skilder van stilte …

 

Ek veronderstel dat die aanvangsreël die heersende toonaard van die bundel bepaal.  Ek reis met die witduif van my oë terug na die mooiweer en warm koninkryk. Met die intrapslag dus ‘n elegiese reis, die mooiweer en warm koninkryk ‘n verwysing na die verlore jeug, die witduif van die oë wat vredig terugkyk.

 

Daar is treurgesange oor die dood van familie, van ‘n vermoorde buurvrou; ’n lyksang vir  ‘n jong meisie in die fleur van haar jeug. Klaagliedere oor die gevreesde vooruitsig van die dood van die ouers. Die verlies aan ‘n droom vir ‘n beter toekoms vir almal. En uiteindelik die dood van die broer wat herbesoek word baie jare later in die afdeling van ‘die kind wat geen perke geken het nie’. Hier weereens, word die skrywe gerig aan die oorlede persoon,  soos die slotgedig uit Valsrivier wat ook in die bundel opgeneem is. 

 

Jy is nou ‘n rooigrasvlakte

In die sterfland

Waar laatmiddae aan jou wei

 

 

5. Ou Boerewoorde kom in jou gedigte voor – wat is die betekenis hiervan:

 

hartjiesgras  

douwurm 

skroefbors 

Nooienshaar 

Dis amper asof jy hierdie woorde in ‘n museum wil bewaar.

 

Dis eerder ‘steel’ uit die museum as ‘n impuls tot bewaring. Baie ou boerewoorde bestaan nog as kontreitaal, ‘n skatkis van woorde wat veral opgesluit lê in sekere ambagte en maniere van doen.

 

Hartjiesgras is byvoorbeeld die Afrikaanse naam vir eragrostis capensis wat algemeen voorkom op die hoëveld. As kinders het ons deur die veld geloop en die saadhuisies oftewel hartjies met die hand gestroop. 

 

Ek dink kinders is baie ingestel op die ligaamlike. Omlope, veldsere, koorsblare, luise, skurwe elmboë, al die gruwels waarmee oor en weer geterg is. Douwurm is ‘n omloop, of roosagtige kruipseer op die vel soos beskryf in die woordeboek. 

 

FA Venter se Kambro-kind is een van my gunsteling boeke. Ek het daar gelees van iemand wat sterf weens skroefbors. ‘n Baie treffende beskrywing van ‘n doodsangs of roggel of beklemming, al is die eintlike betekenis duister en nie elders te vinde nie.

 

En laastens verwys nooienshaar na ‘n endemiese plant wat in die Kaap voorkom en soos ‘n wilde bos hare verstrengeld oor ander plante groei. 

 

 

6. “Voorbode” vertel iets van die verhouding met die vaderfiguur. Hoe sien jy die ouers wat telkens in jou gedigte na vore kom. Of is hulle blote argetipes?

 

‘n Ouer vriendin het my vertel dat mens ‘n blywende behoefte het om nader aan jou ouers te kom, selfs baie jare na hul dood, en tegelykertyd so ver moontlik te probeer wegkom. 

Ouers is tog die oorspronklike mitologiese figure met voete van klei, en wanneer jy self later ‘n ouer word begin jy kleitrap met al jou eie onopgeloste verwyte en selfverontskuldigings. Jy is nie net in gesprek met jouself en jou ouers nie, maar ook met die generasies wat voorafgegaan het. Of is jy eintlik maar net in gesprek met jouself en die projeksie van jou skadu op ander?

Ek skryf baie oor die Pa, my pa. Ek sou hom nie as ‘n muse beskryf nie, maar eerder as ‘n karakter. Ek misbruik hom gereeld as ‘n stylfiguur. Die spesifieke kort gedig “Voorbode”  is eintlik ‘n vooruitskaduing van die vader se naderede dood.  

 

my pa word al hoe kleiner 

wanneer hy uitstap om my die maanlig

 op die werf te wys 

 

soos ’n grys ster bo donkerberg 

krimp hy tot
’n tuindwerg ongeverf
tussen die kannas op die werf 

 

My oorlede broer het ‘n tuindwerg gesteel iewers op ‘n reis na nêrens, en dit vir my ma teruggebring plaas toe as ‘n geskenk. Die verlore seun is met ‘n gemeste kalf van gemengde gevoelens ontvang. Sy was ontroer deur die gebaar, maar ook afkeurend oor sy gedrag. In my persoonlike diereriem van simbole is die belaglike tuindwerg verbind met ambivalente gevoelens teenoor die broer. In teenstelling met Percy Bysshe Shelley se Ozymandias met sy “two vast and trunkless legs of stone” en die inskripsie “Look on me ye mighty and despair”, is die tuindwerg ‘n ietwat komieklike gedenksteen, maar met dieselfde gevolgtrekking: Alles gaan tot niet. Alles is hubris.

 

 

7. Jy skryf soel, ruige verse – wie beïnvloed jou? Watter digters het jy (ge)lees?

jou grafsteen het geswel /

soos ‘n brood uit die sooie …

==

metafoor is die plofstof van skrywe /

en die lendene die lont

 

Ek lees The Big Five in Afrikaans, asook the little five en baie van die ander. Ted Hughes, Miroslav Holub, The Encyclopedia of World Poetry, Pablo Neruda natuurlik, Gabriel García Márquez se memoir is een lang gedig. Pasolini. Ferenc Juhazh. Afrikaanse name vir blomme en voëls. 

 

Ek hou van verse wat ek kan ruik, soos om in ‘n vertrek in te stap vol geurige tuberose (soetemaling?). Elke keer as ek ‘n nuwe boek lees wil ek soos daardie skrywer skryf. Woorde is aansteeklik. Musiek inspireer my, van Bach tot Bob Marley. Ek is egter lui.

 

 

8. Vertel iets van die politieke gedigte in jou digkuns. Jy laat jou uit oor Afrikaans en die politiek wat tans rondom alles insypel. (Bladsy 61) Daar is ook verwysings na die boereoorlog. Werkers wat aanwesiges / toeskouers is soos in ‘n Griekse tragedie …

Kommentaar.

 

Afrikaans is gemaak deur al die mense wat dit praat en gepraat het. ‘n Taal is ‘n gemeenskaplike sintuig. Dit behoort nie aan die Nasionale Party nie of die verlede nie. Die sogenaamde taaldebat is ‘n verskreeuing. Dit wil voorkom asof ideologie en modder rondgeslinger word eerder as ‘n oop gesprek waarin die kompleksiteite van die kwessie op ‘n genuanseerde wyse benader kan word.  Mense kan of wil mekaar nie hoor of verstaan nie, al praat hulle dieselfde taal. 

 

Indien Afrikaans op tersiêre vlak kwyn, sal ‘n hele ekosisteem tot niet gaan. Dit is die hoë boom waaronder uitgewers, koerante, literators, radiostasies, skrywers, digters, kunstefeeste, skole en veel meer floreer. Dit dra by tot die ekonomie en dit neem niks weg nie. Meertaligheid is ‘n nasionale bate.

 

My pa se oupa het die Groot Trek meegemaak; hy was ‘n jong seun in die 1850’s. My pa onthou nog hoe sy oupa vertel het van hoe lekker die trek was. Daar is gejag, uitgespan, musiek gemaak, en om die vuur gesit. Die Boereoorlog is ook nog deel van my generasie se verwysingswêreld. My oumagrootjie was in die kampe en ek het haar geken. Ouma Miemie. Bittereinders en hênsoppers is (meestal goedgesind) in ‘n tergende luim onder mekaar uitgewys. Hierdie vertellings is aangegee deur ‘n mondelingse tradisie wat besig is om uit te sterf. Daar is soveel nuwe dinge om van te vergeet. 

 

Ek sou sê die plaaswerkers en ons lewens was heeltemal vervleg alhoewel ons lewenservarings en vooruitsigte so uiteenlopend was. En ons kom deur generasies, gebind tot en deur ‘n stuk aarde en ‘n stuk gedeelde tyd.  Dis mense vir wie ek lief is.  

 

 

9. Hoekom is Eugène Marais so belangrik vir jou?

 

Omdat hy so mooi was? Geweet het hy is van hier? Hy was adel, hy was aards. ‘n Genie en ‘n mislukking. ‘n Prins en ‘n bywoner. ‘n Dwelmslaaf en die vader van sosiobiologie. Hy het Afrikaans staangemaak. Ek is maar een van vele wat geswig het voor sy onweerstaanbare teenstrydighede.

 

 

10. Jou broer loop reg deur jou digkuns. Is daar heling in die skryfproses? Of is dit ‘n illusie?

Jung het uitgewys dat ‘n mens by herhaling terugkeer na iets totdat jy dit ten volle begryp. Gaan jy akkoord?

 

Valsrivier het beslis heling gebring. Die skep van iets om te vergoed vir ‘n leemte – om te skep waar daar afwesigheid is – ek glo dit is die katarsis van skryf– en wanneer die persoonlike omvorm word in iets wat universeel aanklank vind, dan word dit literatuur. 

My broer is altyd naby. Sedert sy dood het hy geweldig baie vir my beteken. Ek het ‘n ‘siener’ geraadpleeg net na sy dood toe ek amper verswelg was deur smart, en sy woorde aan my, so aangegee deur die siener, was: Ek gaan nou baie beter kan omsien na jou as wat ek gedoen het terwyl ek gelewe het. 

 

Ek het vasgegryp aan daardie illusie en dit het my deur diep waters gedra. Natuurlik is daar altyd nuwe geleenthede vir verwonding.  Kuns is ‘nimmereindige katarsis’. Nietzsche het mos gesê: We possess art lest we perish of the truth.


 

11. Jy skryf ook reisverse, liefdesgedigte en ‘n selfs ‘n kaalbas-ars poetica. Kommentaar.

 

Om op reis te gaan is om van jouself ontslae te raak, al is dit net tydelik, want ‘jouself’ daag altyd weer op…’n Nuwe omgewing verskerp jou sintuie, jy sien en hoor soos ‘n kind, in verwondering of afgryse. Jy verstaan nie noodwendig die nuwe milieu nie. Om ‘n vreemdeling te wees is ‘n ondervinding verwant aan die vervreemding en vernuwing wat deel is van die skryf en die aard van poësie.

 

Mens reis ook natuurlik na binne, en na die verlede. En die liefde, soos die dood, is ‘n diep bron van inspirasie, waaruit baie slegte en soms goeie gedigte geskep word.  Daar word gesê dat die enigste werklike onderwerp in literatuur die liefde en die dood is. My kaalbas-ars poetica is maar net ‘n speelse variasie op ‘n oeroue tema:

 

metafoor is die plofstof van skrywe

en die lendene die lont

 

En in daardie slotreël lê die uitdaging van vertaling opgesluit, want die sinspeling, geimpliseer deur die versluierde rymwoord, is die sleutel tot die betekenis.( In hierdie geval vlak eerder as diep, kru eerder as verfynd.) 

 

 

12. Gee ‘n gunsteling in Afrikaans en Engels, asb.

 

die kind wat geen perke geken het nie 

 

jou broertjies en susters was so hartseer 

soos speenkallers in die reën
nat snoete in die ysterdrukgang
van bloerige naelstring tot slagpaal 

pa het in sy bakkie gesit en rook 

ma het die goedkoopste kis gekies 

om die volkies te wys
mens mors nie geld op dooies nie 

 

jou kis het woekery weerspreek
sonder die donker viool van jou hart
die polsende klok van jou heroïe
se vreugdes 

onder verhewe kruissteek van spreeukloue gestil 

op ’n katafalk van planke
was jou vel groen soos jong piesangs
wat ons by die kruidenier
van madeira fruits gekoop het
hy’t nooit engels kon leer nie
wat het ons geweet van die leivore
wingerde en kantwerk van sy vaderland?
met ons skurwe hakskene, veldsere en douwurm 

het ons gelag vir die porra 

 

die ure het saffraan gesprinkel oor
die gebarste appels van jou oe
̈
ons midas van die alledaagse
deur jou gesien het alles mooi geword 

die kere toe ma soms gelukkig was
haar stem ’n geskeurde blom van sy
in die kombuis waarheen ons gewals het 

met ’n mandje vol eiers en vere en skyt 

om meel deur die sif te mors 

 

niemand woon meer daar nie 

die vlei fluister deur die gange 

uile staan wag op niks 

 

jou grafsteen het geswel
soos ’n brood uit die sooie
die vryheid waarna jy gesmag het
andries en sandra se oudste mooiste slimste 

was ’n skag in leemte gedolwe
en ’n skuiling teen somer 

 

ons het boxertwak gerol
om ’n pappery van nagte te blus

en dronk op jou graf gedans 

 

’n kooltjie brand nog soms in pa se oog
fyn linte rook uit die sprokkelhout van katarakte 

wanneer hy tastend deur rammelende laaie
vir zambuc, veters, kaart en transport,
die god in hom laat huil 

 

ons strydros wat stotterend 

weerligkettings
roggelend oor die aarde sleep 

 


 

northern orange free state 

paul botha, july 1987 

 

come with me
to the bareback veld 

 

along numb horizons the wind has 

blown for days blown
blackening the trees between 

emptying mielie fields geese are 

breaking white beating 

a laboured flight
into the wind the blue the thin skeletal sing 

of distant telephone wires
across chill blue horizons
rest the wind sculpted thighs
neck palms of cloud
encupping a shy christfire
the once icebright sun smoothed
in the subtle wash of the wind
the wind will always draw
the substance from the sky slow flowing 

erode the landscape into obscurity numbing 

horizons as it combs the sand
across my huddled landscape: 

 

come
come with me
to the bareback veld 

where the wind will distilling, blow 

 

you into me 

me into you 

 

 

Geluk met ‘n besonderse bundel.

 


© Joan Hambidge

 

 

Monday, August 16, 2021

Resensie | N.P. van Wyk Louw - Raka (vertaal deur Iván Kovács) | Naledi, 2021

N.P. van Wyk Louw - Raka (vertaal deur Iván Kovács). Naledi, 2021. ISBN 9781928518938


Resensent: Joan Hambidge

 

I


Oor vertalings is die afgelope tyd geweldig baie geskryf. Van ‘n vertaler wat beweer hy vertaal sonder om presies te weet wat hy vertaal tot ‘n vertaler wat elke besluit verduidelik.


Wanneer een digter ‘n ander digter vertaal, verwag die leser nie noodwendig ‘n stuk teorie nie, maar ten minste ‘n besinning oor watter keuses gemaak is. Is daar uit die oorspronklike taal vertaal (Spaans, Frans, Duits, Russies …) of het die digter gewoon gekyk na ander vertalings in Engels. Die bronteks moet egter altyd ten minste geraadpleeg word. Nie dat dit noodwendig ‘n goeie vertaling waarborg nie. 


D.M. Thomas het Anna Akmatova uit die Russies vertaal na Engels en daar is al vergelykings gedoen oor verskillende vertalings van hierdie digter. George L. Kline se belangrike studie vergelyk tien Engelse en tien Amerikaanse vertalings. In die formele digkuns moet die metriese patrone en rymskemas gevolg word, meen hy tereg. Hy praat van die sogenaamde “verse integrity”.


Dus wil dit lyk asof die geslaagde vertaling eis dat die vertaler ook iets van die oorspronklike digter se ratwerk (en hartwerk) moet begryp. 


Uys Krige se vertalings van Spaanse digters oorrompel die leser, omdat hy die oorspronklike Spaans bemeester het en meesterlik kon oordra na Afrikaans. So het Neruda die eerste keer hier by ons aangekom. Met die coplas. Hierna was dit De Waal Venter se beurt met Vandag is boordensvol, 2019 (Resensie | De Waal Venter – Vandag is boordensvol, 2019Besoek 22 Junie 2021). 

 

II


N.P. van Wyk Louw se Raka is ‘n klassieke teks. En enige vertaling is tersaaklik, omdat dit ‘n digter laat reis na ‘n ander bestemming. Maar reis, dit weet ons almal, is nie sonder beslommernis of probleme nie.


Jy behoef ‘n visum na die vreemde land (met ander woorde, is jou taalvaardigheid goed); genoeg kapitaal (en hier kom dit simboliese aspek ter sprake: het jy die “currency” om die digter se teniek soos ryme, klank, metriese patrone oor te dra); het jy al die medikasie geneem (met ander woorde het jy ander se vertalings of oorsigte oor die werk gelees); het jy blyplek (is die regte uitgewershuis en kenners gekies) en is jou vlug terug bespreek?


En so kan ons aanhou.


III

 

So word die bundel bemark deur Naledi:

 

New translation by Iván Kovács

• N. P. van Wyk Louw’s Raka is probably his best-known and most beautiful poetic creation. It has inspired musical compositions, radio plays as well as a ballet. It has also been widely distributed as a prescribed work for high school and university students who study Afrikaans. Raka has previously been translated into English, German, Zulu, Sotho and Xhosa.


• 2020 was the year which commemorated the 50th anniversary of N. P. van Wyk Louw’s death. It was celebrated countrywide with various talks and shows, often with special references to Raka, and how this South African epic could be reinterpreted by contemporary readers and critics.


• Raka is the story of an African tribe which is threatened by the appearance of Raka “the ape-man”, he “who cannot think” and who is “more than animal, but less than human”. He is both feared and admired by the people of the tribe, because of his physical allure and strength. It is only Koki, the young prince, “he (who) would always be alone among them with his fear for precious things” who realizes the threat that Raka poses to the culture and survival of his tribe. Sadly, his appeal to his people to kill Raka falls on deaf ears.


• The responsibility to remove the threat clearly becomes no one else’s task but Koki’s. So, Koki meticulously prepares himself to meet his foe, but when he sets out in search for Raka, it is not the war song of his tribe that he sings, but its death song. This is a clear indication to the reader that a great tragedy is about to play out.


• Raka’s enduring appeal lies above all in Van Wyk Louw’s exquisite and evocative description of the African landscape, the daily activities and rich cultural heritage of the tribe, and the tragic existential confrontation between Koki and Raka and the world views and values that they each represent.


Cover painting by internationally renowned artist Schalk van der Merwe (www.svdmstudio.com)

 

IV


Inderdaad, maar gee asseblief die name van die vertalers in die ander tale. En wanneer het hierdie gedig verskyn? Dis immers belangrik! (En al hierdie besware word voor die deur van die uitgewershuis gelê wat hierdie kwessies moes aanspreek.


Hierdie epos het in 1941 verskyn en problematiseer die verhouding tussen geestelike en dierlike.

Verder is dit ook belangrik om te kyk na hierdie datum en die betekenis van 1941. Ek het driejaar terug hierdie epos behandel (saam met Opperman se Joernaal van Jorik) met ‘n derdejaarklas en hul reaksie op die gedig was openbarend. Wit en bruin het dit as uitmuntend en pakkend ervaar weens die groot stryd bekend aan die epos; maar veral om die tegniese beheer van Louw.


As jong kind het ons die gekuiste skooluitgawe as voorgeskrewe werk behandel in 1974, maar ieder en elk het presies geweet waar en hoekom dit gesny is, met ‘n blosende juffrou vars uit die RAU, wat stotter juis omdat die skoliere alles snap.


In Mattheus 5:22 – in die ou vertaling - word Raka gesien as ‘n kragwoord waarteen Jesus waarsku. In Grieks en Aramees is dit ‘n idioot of domkop. So word dit vandag vertaal:

 

MATTEUS 5:22 AFR83

Maar Ek sê vir julle: Elkeen wat vir sy broer kwaad is, is al strafbaar voor die regbank. Verder, elkeen wat sy broer uitskel vir 'n gek, is strafbaar voor die Joodse Raad; en wie hom uitskel vir 'n idioot, is strafbaar met die helse vuur.


Brother without a cause shall be in danger of the judgment: and whosoever shall say to his brother, Raca, shall be in danger of the council: but whosoever shall say, Thou fool, shall be in danger of hell fire.


Hierdie ryk geskakeerde teks is al vasgemaak aan die politiek van die dag (Die WO II met Hitler; die Raka as die Kommunisme; die apartheidstryd en die rooi gevaar; vandag word Raka selfs ingespan om alle onsekerhede of gevare te verteenwoordig.) My Juffrou het gemeen dat Raka alles simboliseer wat kultuur ontken of ondermyn. Sy was immers ‘n student van F.I.J. van Rensburg, besef ek vandag.

 

Gaan kyk ook wat Danie Langner van die FAK alles raaksien: Wie is Raka? | Maroela Media. Besoek 5 Julie 2021.

 

V

 

In die bekende glossarium van literêre terme word Raka dan vergelyk met Jorik as ‘n anti-held. Koki triomfeer eerder metafisies as fisies word daar tereg aangetoon. Raka sluit by die tradisionele e-pos aan, terwyl Opperman se Joernaal van Jorik bepaald moderner in aanbod is.

 

Die stichiese versvorm is iets wat verdere ondersoek behoef, met Louw se besondere hantering van die rym en metrum.


Raka is dan ‘n argetipiese verhaal wat wys op die ewige spanning tussen die goeie en die bose. Die grootsheid van die teks lê nie alleen opgesluit in die allamagtige digterlike beheer nie, maar ook in die feit dat die teks op soveel verskillende maniere gelees en geïnterpreteer kan word.


Tereg lees Kovács die teks in die inleiding as Jungiaans met Raka as Koki se skadu; of Freudiaans as die Id. 


Hy open nuwe interpretasies vir die psigoanalitiese en spirituele leser róndom die kwessie van die mistisisme en stilte. Dus meer as die konvensionele Afrika-opposisies waaroor die ouer Afrikaanse letterkundiges geskryf het.


Daar is spaars verwysings na antieke filosofie waarop die vertaler miskien vérder kon uitgebrei het. Maar hy het bepaald ‘n deur oop gemaak …

 

VI

 

In  Lawrence Venuti se terme word hierdie vertaling wéggestuur, eerder as huis toe gebring. 


Die vertaler gee vir ons ‘n goeie vertaling van die gedig, maar hy bly in gebreke om die tegniese vorm te ewenaar soos die rympatrone en metrum. Venuti onderskei in The translator’s invisibility: A history of translation (1995) tussen die vertaling huis toe bring of wegstuur.


Hierdie vertaling stuur dan eerder wég sodat lesers wat nie Afrikaans magtig is nie, dit sal kan waardeer. Die kenner van die oerteks bekyk egter die volgende:


“en moeitevol getorring aan die taai knoop van sy gedagtes” 

word

“as he tried laboriously to unravel the tight knot of his thoughts” (11, 12)

 

“versinsels’

word

“fabrications” (27, 28)

 

“Oor ‘n groen poel wat stil en dik / was van die bronslaai en die warm slik”

word

“In the tepid forenoon, Raka crouched / over a green pool, still and thick” (33,34)

 

Kanette word reeds (37, 38)

Skater word howled (41, 42)


Die vertaling van "‘n ander koors deur die wilde bloed" word lomp vertaal. (53, 54)


Waar die digterlike implikasie nie werk nie, is veral met “Raka met sy apespring” (55) wat “with an apelike leap” en waar die metaforiese konstruksie ontken word.


Ons almal ken die pakkende slot wat nou so klink:

 

But no one dared to shut the narrow gate

And refuse him entry ever again.

 

Iván Kovács is ‘n Hongaar en die enorme harde werk van hierdie transportering moet vermeld word. Dit is ‘n letterlike vertaling wat ongelukkig nie die poëtiese vuur van die oorspronklike teks opvang nie. Maar dan: wie sou dit kon vermag?


Thursday, August 12, 2021

Resensie | Meyer van Rensburg – Heenkoms | Imprimatur, 2021

Meyer van Rensburg – Heenkoms. Imprimatur, 2021. ISBN 978-0-620-92969-1

 

Resensent: Joan Hambidge

 

I

Heenkoms is die tweede bundel van die digter Meyer van Rensburg. In 1983 verskyn Klankmanwoordboom (Human & Rousseau) wat die betekenis van klank in ‘n gedig ondersoek en ontgin. Nou, 38 jaar later, is daar Heenkoms. Heenkome, tuiskoms, afkoms, heengaan en al die ander versluierde betekenisse word deur hierdie titel opgeroep.


In die afdelings Uittrek, Uitbeeld, Uitspraak navigeer hierdie digter die impak van vertrek uit jou land en aankoms in ‘n vreemde ruimte. Die “gekopuleerde klinkers van my klankbord” waarsku die programgedig, wat telkens die afskeid (en vertrek) uit die moederland (en moedertaal) ondersoek in verskillende verse. Pynlik, maar sober. En klank is hierdie digter se métier, ‘n voormalige klankingenieur by die SAUK en liedjieskrywer vir musiekkunstenaars.


So dig hy dan:

 

Beeldkontroleur

 

voeg visie by die woorde

laat klank substansie kry

beligte klankakkoorde

crescendo vol verby

tot lampelegkaart vierkant pas

’n prentjiemooi geheel

en niks word dan weer bygelas

dis woordwys fyn gereël

profeties klaar

gekontroleer

deur woordbeeldregisseur

(41)


En:

 

Klankmanie

 

Ek wil, soos mikrofone,

woorde in my net vasvang:

die instrument se nootpatrone,

weer, berigte, klanknuanses

klodder teen my aan

terwyl ek met my gospel-goggles

die lewe gadeslaan.

Ek wil my klinkers so verstel

dat ek klankgetroue goeie nuus vertel:

die manie gaan nie dood nie,

al doof hy allengs uit.

(43)

 

Ons het hier ‘n woordvaste digter wat uit ‘n vreemde landskap terugkyk na Van Wyk Louw en Opperman. Hoe dan anders? Die digter karteer sy verlange na sy herkoms en in ‘n nostalgiese vers soos “Ganspan” (23) onthou hy die “suikersagte sand”.

 

II

Behalwe vir die migrasieverse en verse wat die klankmatige van die gedig ondersoek, is hier ook teologiese besinnings. In die slotvers “Die laaste vertrek” (93) word daar verwys na die “lyflike Egipte”  … en die gedig eindig met “Eksodus!”.


Hierdie gedig verwys terug na die vers “Eksodus 4:10” (13) waar die digter homself tipeer as “swaar van mond en tong”. Tog uit hierdie selfironiese opmerking sien ons dan verse oor klank en musiek en ‘n spreker wat hom meet aan Louw en Opperman. Tog skuil daar in hierdie gedig ‘n belangrike spel met sy “prullerige gestotter” wat uiteindelik uitstekend verwoord word. Ook die spel tipografie sien (en hoor) ons in “Wandelende Jood” (33) met sy dubbelsinnige slot. Die tuinier is hier ook die digter wat snoei en kap.


In “redigering” (42) gebruik hy die begrip anastomoseer wat netwerke en verbintenisse impliseer, maar vir hierdie leser ook die begrip anastrofe oproep. En hoe verruklik is “’n Simpel liedjie” (48) nie. “Soho: Diane Schuur” (79) is ‘n uitsonderlike huldeblyk.  Hy verwys na die “dinamies perfek getoonde woorde” en “helder kaskades” met ‘n slot wat aan die keel ruk.


Eweneens is daar beeldverse soos oor Winston Churchill en Jan Smuts wat ‘n bepaalde politieke diskoers aktiveer in hierdie dae van beeldverwydering.


Die verskille in toonaard is opmerklik: van die ernstige, wufte, frivole, satiriese tot selfspot. Die gedig sit vol ironie en dubbelspraak, die kentekens van ervare digters.


Ons vind ook ars poeticas – netjies opgebou róndom klankspel en assosiasies – wat die poësie “tradisieklas” via Van Wyk Louw, Opperman, Peter Blum en Lina Spies aktiveer.


Die migrasie na Engeland plaas die digter binne ‘n vreemde (taal)landskap met ‘n nostalgiese verlange na sy mense.


Ons tref vele Bybelse verwysings en toespelings regdeur die bundel. Die digter is opgelei in die teologie en het boeke hieroor gepubliseer en in “Teoloog” (28) soos in “Religie: sistematies opgedis” (26) word die plek van godsdiens ondersoek.


Ouderdom, liefde, familieskap, die dood en die natuur maak van hierdie bundel ‘n ryk geskakeerde werk wat elke herlees sy geheime stadig prysgee. Iets hiervan sien ons in die voorblad (“Island refuge”). In “Ou skilder” (92) som die digter sy lewensfilosofie op:

 

Ou skilder

 

En nou, voor die laaste dae kom,

wil ek nog een verfkwas laat blom:

oor seildoek strepe trek wat wys

hoe ek natuurwonders kan prys

in diep karmosyn,

chartreusegroen of amber

en teen ’n lasuur of kobalt lug

nes note in ’n koloratuurgesang

sneeuvlokwolke los laat dryf:

dan, as my doek die vrye kleurevlug

vasvang,

het my siel vir eers genoeg gelyf.

(92)

 

III

Die pragtige omslag is na ‘n skildery van die digter sélf wat ook onderlê is in die teologie. Hy het sewe boeke gepubliseer oor teologiese onderwerpe. Die gedigte verval egter nie in die abstrakte nie, omdat hy telkens die worstelende vrae konkretiseer.


In hierdie bundel word geworstel met die sin van die lewe en die ouderdom. En ‘n fan van Sinatra se “foutlose frasering” is ‘n digter so na my hart.


Daar is wat hierdie leser betref nie een swak vers in die bundel nie. Welkom terug, Meyer van Rensburg!


Dit is ‘n loflike publikasie en dank aan Imprimatur wat dit gepubliseer het. Die resensie het oorspronklik op die Versindaba verskyn (Versindaba » Blog Archive Resensie. Heenkoms (Meyer van Rensburg).

 

Naskrif:

Kyk hoe mooi het wyle Gisela Ullyatt oor die eerste bundel geskryf wat ek vir haar present gegee het (Versindaba » Blog Archive Gisela Ullyatt. 'Ek wil weer jou rooikors breek'/ ontworteling in KlankmanwoordboomBesoek 14 Junie 2021).

 

Monday, August 9, 2021

Resensie | Magmoed Darwiesj – Die vlug van ‘n vreemdeling | Naledi, 2021

Magmoed Darwiesj: Die vlug van ‘n vreemdeling (Vertaal deur Bester Meyer). Naledi, 2021.  ISBN 978 928 530 206 

Resensent: Joan Hambidge



Ek is jou metafoor, en ver van die roete van my lotsbestemming

 

I

In 2009 verskyn Breyten Breytenbach se bundel oor Magmoed Darwiesj – oorblyfsel / voice over  – wat hierdie Palenstynse digter aan ‘n Afrikaanse en Engelse leserspubliek bekend gestel het. Die voice-over in die filmkuns is wanneer ‘n verteller, dikwels vanuit ‘n agternaperspektief, die verhaal situeer en verduidelik. In hierdie bundel is dit ‘n vriend getref deur die dood van ‘n kameraad wat deur sy gedigte iets van homself en van politieke onreg probeer begryp. 

 

Sopas verskyn Bester Meyer se Die vlug van ‘n vreemdeling, sy Afrikaanse vertalings van Darwiesj met inleidende refleksies deur Breytenbach en ‘n nawoord deur Shahd Abusalama.

 

Die digter Magmoed Darwiesj (1941 – 2008) se werk het trefkrag en hy word tereg gesien as een van die belangrikste digters in die Arabiese taal. 

 

Die gedigte is roerend mooi veral róndom die vreemdelingskap. Die digter bevind hom van jongs af in ‘n geweldgeteisterde omgewing en in gedig VII (74, 75) skryf hy:

 

O Dood, wees ‘n seën vir die vreemdeling

wat die ongesiene 

duideliker sien as ‘n realiteit wat nie meer werklik is nie. 

 

Hierdie gedig is deel van die reeks “Elf planete oor Andalusië” waarin hy Lorca aanspreek, en identifiseer met die gewelddadige dood van hierdie digter:

 

Ek is ‘n Adam van twee Edens –

Ek het die paradys twee keer verloor.

Verdryf my daarom stadig,

En vermoor my stadig,

– onder ‘n olyfboom –

 saam met Lorca.

 

Dit herinner dan ook aan Pablo Neruda se beroemde Ode aan Lorca. [1]

 

Die vers “O water, wees ‘n snaar vir my kitaar” (gedig VIII in hierdie reeks) werk met ‘n refrein. Water as ‘n spieël moet die herinneringe terugbring voor die ballingskap. Dit sluit met ‘n pynlike wete dat die veroweraars gekom en gegaan het en dat politieke onreg herhaal word. Die beste deel van die digter is agtergelaat: die verlede.

 

Die musikaliteit van die verse is opvallend soos ons sien (en hoor) in “XI Viole”. Dog met die pynlike wete:

 

Viole is die anargie van harte wat gek gemaak word

deur die wind van dansvoete. (82)

 

Uit Ek sien wat ek wil sien (1993)  gee die digter erkenning aan Munir Akash en Carolyn Forché met verwysing na Fady Joudah se vertaling. Nou onlangs het ek verwys na die vergelykings wat George L. Kline maak.  Tien Engelse en tien Amerikaanse vertalings van Anna Akmatova word onder die loep geneem en met die oorspronklike gedig vergelyk. In die formele digkuns moet die metriese patrone en rymskemas gevolg word, meen hy tereg. Hy praat van die sogenaamde “verse integrity” (Seven by Ten/ An Examination of Seven Pairs of Translations from Akhmatova by Ten English and American | Besoek 23 Junie 2021).

 

En dis juis hierdie vergelykings wat ‘n vertaler moet raadpleeg om sy eie weergawe te “toets” teen ander vertalings of herdigtings.

 

In die gedig “Poëtiese regulasies” (132) word die digter se werkswyse veral treffend onthul. Die gedig as selfrefleksie, as iets wat jou kortstondig in die eg verbind; maar die gedig verlaat ook die spreker:

 

Die gedig is in my hande –

ek kan stories deur haar vingers laat vloei.

Máár vandat ek die gedig aangryp

is ek ‘n verkwister van my siel,

en vra dus:

Wie ís ek?   Wie ís ek?

 

Die ambivalente verhouding met die gedig en die skryfproses, word voortreflik in hierdie gedig beskryf. Hierom versoek hy in “Ons loop op die brug” (150) dat hy die ware land wil beleef; nie die metafoor nie. Hierdie meta-poëtiese besinnings (met die gedig as ‘n toestand van afwesigheid) is ‘n belangrike aspek van sy digkuns. Die wete dat skryf in ‘n tyd van ongeregtigheid ‘n eggo op ‘n eggo word. Hierom die verafge-leën-tyd van taal (“Jou nag is ligpers”, 153).

 

Die gedig as vervreemding – die vreemdeling wat sigself raakloop ín die vreemdeling – word briljant beskryf in die gelyknamige gedig (154). Nie alleen Lorca, wat in 1936 deur die militia vermoor is, word aangespreek nie, maar ook Celan wat selfmoord gepleeg het in Parys in 1970.  Hierdie mede-digters se werk word in gedigte geaktiveer soos in “’n Wolk van Sodom” (156).

 

Die Nakha (ramp of katastrofe) word eweneens beskryf – en watter elende die Palestyne in vlugtelingkampe woon – word skrynend opgeroep in “Die muurskildery” (188) met die digter as pleitbesorger weergegee met die slot:

 

En my naam, alhoewel ek dit verkeerd

oor die doodskis uitgespreek het, is myne.

Wat my aan betref,

gevul met elke rede om te gaan:

ek is nie myne nie

ek is nie myne nie

ek is nie myne nie. (229)

 

Die gedigte word ook gekenmerk deur paradokse deur die persoonlike wat nie persoonlik is nie, omdat hy namens ander praat (214):

 

Maar ‘n wond op die gegewe oomblik

skend die kwynende niksheid

en beweeg verby die tydelike dood om denke te word.  

 

II

Bester Meyer se vertalings is aangrypend-mooi. In die “Notas, Woordelys en Erkennings” neem hy die leser telkens na belangrike kwessies rondom die vertaling en die verstaan van die gedigte. Hy wys op die dubbelsinnigheid van Nahawund wat sowel verwys na klassieke Arabiese musikale modusse as ook die naam van ‘n gebied in Iran. Hudhud vertaal hy as hoep-hoep. Misr kan stedelike lewe en Egipte beteken. Alles belangrike punte vir die lees van die bundel en wat bewys dat die vertaler sy werk ernstig opgeneem het.

 

Die opstel deur Shahd Abusalama gee vir die leser ‘n onthutsende beeld van die ellende wat die Palestyne verduur het en steeds verduur. Breytenbach se beeld van hierdie digter is eweneens tersaaklik wanneer hy skryf dat hy nie sal vervaag nie. Die herhaling van die “nie” beklemtoon juis dat hy sal bly leef:

 

Hy sal nie vervaag nie. Nie die silhoeët in sy netjies, ouderwetse klere en gepoleerde skoene nie. Nie die intelligente oëagter die dik lense nie. Nie die geterg, of die nuuskierigheid oor die wêreld en die intimiteit van sy uitreik na dié naby hom nie …

Nie die gasvryheid om nooit sy pyn jou op te lê nie… (3)

 

“Ons was sonder ‘n hede” (144) bely die digter in ballingskap, beroof van lewensgenot. 

 

Die gedigte verklap met elke herlees iets nuuts en vir die Westerse leser veel te lere! Oor die digter Al-Ma’arri en die Muwashah, ‘n Andalusiese digsoort wat opgesê en gesing word.

 

Die leser hoor die digter se stem: verwytend, pleitend en as swerwer:

 

Ek het die metafoor van ‘n swaeltjie geword

om bo my oorblyfsels te hang

in die herfs en in die lente …

 

Dit is ‘n belangrike publikasie. Een wat vra vir herlees en herbesoek saam met Johan Steyn se aangrypende vertalings uit die Hebreeus, saam met die Joodse digter Israel Ben-Yosef: Olyfwoestyn (1987).

 

Die bundel beslaan 300 bladsye en is werklik die moeite werd om sy verlore Eden te besoek.

Hierdie resensie het op Versindaba verskyn: Versindaba » Blog Archive Resensie/ Die vlug van 'n vreemdeling (Magmoed Darwiesj.


 

Endnote:

 1. “Ode to Federico Garcia Lorca” deur Pablo Neruda – in Afrikaans vertaal deur Uys Krige – klink so in Engels:

 

Ode to Federico Garcia Lorca

Pablo Neruda

 

If I could cry out of fear in a lonely house,

if I could take out my eyes and eat them,

I would do it for your mournful orange tree voice

and for your poetry that comes out screaming.

 

Because for you they paint the hospitals blue,

and the schools and seaside barrios swell

and are populated with the feathers of injured angels

and are covered with the scales of bridal fish,

and the sea urchins are taking to the sky:

for you the tailor’s shops with their black membranes

filled with blood and spoons,

and they swallow torn ribbons, and they murder with kisses,

and they dress in white.

 

When you fly away dressed as a peach,

when you laugh the laugh of hurricane-thrown rice,

when you sing you make teeth and arteries tremble,

throat and fingers,

I would die for the dulcet thing that you are,

I would die for the red lakes

where you live in the middle of autumn

with a fallen steed and a blood-soaked God,

I would die for the cemeteries

that pass by like ashen rivers

with water and tombs,

at night, amongst muffled bells:

rivers thick as bedrooms

of ill soldiers, who suddenly swell

toward death in rivers with marble numbers

and decaying garlands, and funeral oils:

I could die from seeing you at night

gazing past the piled-high crosses,

standing crying,

because before the river of death you cry

abandonedly, injuredly,

you cry crying, with eyes full

of tears, of tears, of tears. 

 

If I could at night, hopelessly alone,

amass oblivion and shadow and smoke

above railroads and steamboats,

with a black funnel,

chewing the ashes,

I would make the tree in which you grow,

the nests of golden water that you gather,

and the vine that covers your bones

communicating the secret of the night.

 

Cities that smell of wet onion

wait for you to pass by singing hoarsely,

and silent ships of semen pursue you,

and green swallows nest in your hair,

and seashells and weekdays, too,

furled masts and cherries

definitively spin when

your pale head of fifteen eyes

and your mouth immersed in blood appear.

 

If I could fill the city halls with soot,

and, sobbing, tear down clocks,

I would be there to see when summer comes

at your house with broken lips,

here comes a crowd of people in death suits,

here come regions of sad splendor,

here come plowed dead poppies,

here come gravediggers and riders,

here come planets and maps with blood,

here come divers covered with ash,

here come masked men dragging maidens

held against large knives,

here come roots, veins, hospitals,

springs, ants,

here comes the night with the bed where

a solitary hussar is dying among the spider lamps,

here comes a rose of hatred and pins,

here comes a yellowish embarkation,

here comes a windy day with a child,

here I come with Oliverio, Norah,

Vicente Aleixandre, Delia,

Maruca, Malva Marina, María Luisa and Larco,

la Rubia, Rafael Ugarte,

Cotapos, Rafael Alberti,

Carlos, Bebé, Manuel Altolaguirre,

Molinari,

Rosales, Concha Méndez,

and others I’m forgetting.

They see that you are crowned, young man of health

and butterfly, pure young man

like a black flash of lightning perpetually free,

conversing among us,

now, when no one is between the rocks,

let’s simply talk about how you and I are:

what do verses serve if not the dew?

 

What do verses serve if not for this night

in which a bitter dagger finds us, for this day,

for this twilight, for this broken corner

where the battered heart of man prepares to die?

 

Especially at night,

at night there are many stars,

all within a river

like a ribbon next to the windows

of the houses full of poor people.

 

Someone has been killed, perhaps

they have lost their jobs in the offices,

in the hospitals, in the elevators,

in the mines,

the stubbornly wounded beings suffer,

and there is purpose and weeping everywhere:

while the stars run in an endless river

there is profuse weeping in the windows,

the doorsteps are worn from the weeping,

the bedrooms are wet from the weeping

that comes in form of a wave to eat away the carpets.

 

Federico,

you see the world, the streets,

the vinegar,

the farewells at the stations

when the smoke raises its decisive wheels

toward where there is nothing but some

separations, stones, tracks.

 

There are so many people asking questions

everywhere.

There is the bleeding blind man, and the irate, and

the downhearted,

and the miserable, the tree of fingernails,

the bandit with envy on his back. 

 

Thus it is life, Federico, here you have

the things that my friendship can offer you

from a melancholic, manly man.

Already you know many things for yourself.

And you will know others slowly.



(eNOTHING - Poems, Poets, and Poetry made easy.../ Poem of the Day – "Ode to Federico Garcia Lorca". Besoek 5 Julie 2021).



(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Versindaba)