Jerzy Koch - Pleks van plaas. Naledi, 2020. ISBN 978 1 9285 18 36 5
Resensent: Joan Hambidge
Hierdie bundel is geskryf deur die bekende Poolse akademikus, Jerzy Koch wat bekendheid verwerf het vir sy vertalings van Antjie Krog en Breyten Breytenbach se gdigte. Hy het ook 'n eiesoortige literatuurgeskiedenis van Afrikaans geskryf en 'n uitstekende analise van Hettie Smit se Sy kom met die sekelmaan gemaak (A History of South African Literature Jerzy Koch gesels met Daniel Hugo (in Afrikaans) - YouTube. Besoek 5 Julie 2020).
Hierdie digdebuut werk met die opposisie tussen plek en plaa(t)s. Ruimte dus en in van plaas van (dalk)? In die gedig "maja" (25) skryf hy oor die vestida / desnuda, oftewel die naaktheid en gekleed wees in Goya (1746 - 1828) se beroemde skilderye. Hierdie leser beskou die gedigte as emosionele vertalings van 'n nie-moedertaalspreker: naak versus gekleed. Soms te oop, ander kere weer dig verweef. Hoe sou die verse byvoorbeeld in die Pools klink? Di is immers Robert Frost wat beweer het dat die essensie van 'n gedig juis dit is wat in die vertaling van een taal na 'n ander "verlore" gaan.
In die beste verse is daar 'n mooi spel met klanke soos "sy merkwaardige meganika van melancholie" (3), 'n sleutel vir die oopmaak van hierdie gedigte.
Die digter is deurgaans bewus van beperkings én inperkings rondom die skryf van 'n vers - hy werk met foto's, piktogramme, taferele, o.a. opgevang in herinneringe tussen twee landskappe; hier en in die buiteland. In die eerste afdeling (Rekenskap) is daar intieme herinneringsverse - o.a. oor die vader en die vader wat vertel van die gestorwe moeder. Die gedigte aktiveer 'n "onfotogeniese wrede wêreld". 'n Foto uit September '39 vertel van 'n ander oorlog wat die Pole moes verduur het:
maar bo die rivieroppervlak is
daar slegs haar borsbeeld
sigbaar en in haar oë
skuil die oogopslag van ginczanka asof
my tante daar al geweet het
hulle haal die roemeense grens
nie voor die sowjets nie ("swem in glas", 5)
Deur die digkuns word vele herinneringe geaktiveer:
ek reis na die ver-verlede-
vasteland, ek soek
die lank vergete aardkluit op
karteer die landskap en vind
’n tafereel in die verbeelding
van die koorsige kind ... ("huisie", 6).
En dis hierdie tafereel van verbeelding wat die eerste afdeling in hoofsaak bepaal.
In die tweede afdeling vind ons 'n eiesinnige literatuurgeskiedenis. Veral die korter reeks vir S.J. du Toit werk oortuigend, 32:
die bybellande deurreis
vir S.J. du Toit
1
bo die land en sy harde klippe die wind
wat alles skroei
is sy asem
2
bo mens, blom en skerpioen die son
wat oor alles waak
is sy oog
3
aan hierdie land van rots en sand
aan hierdie God met sy wraak
toorn en liefde behoort jy
totus tuus
4
deur die rits in die hemel
deur die huil van die reën
het die woestynland hierdie jaar
al sy beloftes groen gemaak
daar kan nuwe boeke geskryf word
Hierteenoor is die distigon vir Eybers te skommelrig met rymdwang op die koop toe ("die laaste nag", 41). Om in elk geval Eybers te probeer naboots moet jy haar strak prosodie onder die knie kry. Maar daar word weer ruimskoots opgemaak met die interessante vers oor en vir Van Wyk Louw wat heet "die vis in die hemel" (40). Hierin vind ons 'n spel met die gesigseinder en mikpunt, dus die pleks versus plaas.
Die slot aktiveer Louw se beroemde interpretasie van Leipoldt se gedig in een van sy opstelle:
Sekretarisvoël
Sekretarisvoël met jou lange bene,
Met jou penne agter die ore styf,
Met jou stadige stappies,wat maak jy hier?
Sekretarisvoël met jou lange bene,
Met jou vaalgrys vere en lang, lang lyf,
Met jou groot, groot oë, wat maak jy hier?
In die digter se literatuurgeskiedenis word bekende literatore (soos J.C. Kannemeyer) en digters (soos Breytenbach) beskryf en die een oor Peter Blum waar 'n literatuurmuseum in Sarajewo beskryf word (48). Blum, een van ons grotes, het immers ook van buite na die sentrum van die Afrikaans digkuns beweeg; en dit toe verlaat. Hier ontdek Koch dié digter wat bewaar word in 'n buitelandse museum met sy geil lote onder 'n golwende prieel.
Dis eweneens tersaaklik dat hier 'n vers oor Olga Kirsch opgeneem is: iemand wat in Afrikaans, Engels en Hebreeus gedig het en uitsonderlik aangrypende verse in Afrikaans gepubliseer het:
aan die jordaan se oewer
vir Olga Kirsch
by yardenit aan die jordaan se oewer
begin jou gedagtes ver te dwaal
en skielik verskyn kuruman
dieselfde water se kleur
enerse oewer se groen
en die oog wat altyd traan
(47)
Die gedig oor Waenhuiskrans (9) is 'n sentrale gedig in sy ikonisiteit en die nadink oor taal en assosiasies:
geswelde plooie in spelonke
waar galmende eggo’s uitmond
van konsonante waar
klikklanke mondskelm lug
suig en grootpraat
is dit my tong?
en is dit my mondskerm hierdie?
Dit is 'n bundel van antipodes én opposisies. Die digkuns as eiesoortige literatuurgeskiedenis en bewaring in 'n tyd van onsekerheid.
(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike vergunning van Fine Music Radio)