Elisabeth Eybers © Lia Laimböck
So klink
'n puntdig vir Eybers:
Elisabeth Eybers
Altyd in balans, in ewewig:
afgeweeg simmetries 'n gedig.
(uit Matriks, 2015)
Nou
onlangs dig ek weer oor haar:
Arachnida
'n Spinnekopnes
ágter my badkamerdeur
neem my na ons behendige digteres
se besinning oor só 'n gebalde buik.
'n Bottel Bulgari stuur 'n kalant,
segsman vir dié geslepe spul,
óndroewig na sy verdoemenis.
Wis dié swernoot die eienares
allergies, in extenso, vir gif
van harige, poterige gediertes?
Indemniseer? Begrafnishou?
Vir sodanige migrante se okkupasie
(helaas nou in absentia) wig
sy eerder 'n liederlike lykdig.
'n Spinnekopnes
ágter my badkamerdeur
neem my na ons behendige digteres
se besinning oor só 'n gebalde buik.
'n Bottel Bulgari stuur 'n kalant,
segsman vir dié geslepe spul,
óndroewig na sy verdoemenis.
Wis dié swernoot die eienares
allergies, in extenso, vir gif
van harige, poterige gediertes?
Indemniseer? Begrafnishou?
Vir sodanige migrante se okkupasie
(helaas nou in absentia) wig
sy eerder 'n liederlike lykdig.
Hierdie
gedig, uit my bundel Astrak waarmee ek steeds woeker, som my
bemoeienis met Elisabeth Eybers op: meer spesifiek Eybers in haar bundel Balans (1962).
Eybers
is vir my, soos Opperman en Van Wyk Louw, digters wat my tegnies boei.
Natuurlik is daar Wilma Stockenström, Sheila Cussons, TT Cloete en Peter Blum
onder andere, maar die triade, Opperman, Louw en Eybers het waarskynlik te make
met my ontdekking van hul verse in die Standertonse hoërskool se biblioteek in
die laat sewentigerjare. Van hierdie verse het ek van buite geken.
Daar is
baie belangrike temas in Eybers se digkuns. Moederskap, ontheemding, afskeid
(en vertrek), van lewe tússen twee kontinente, liefdesverbintenisse, die
afsterwe van geliefdes, liefdesverse, die vriendskap met Olga Kirsch, 'n ander
"bannelingdigter", die "vroulike aanvulling tot
dertig", ensomeer. Die eiesoortige taal (oftewel tussentaal soos Ena
Jansen dit benoem het) is kenmerkend net soos die ironiese wendings (ons dink hier
aan "Wespark") en nou onlangs in 'n genderkursus kon ek ryklik put
uit haar oeuvre om genderkonstruksies uit te wys en die ambivalensies wat in
haar gedigte huiwer. Niks is ooit finaal nie; alles is 'n en-en-posisie. Of
dalk of-en? Kruis of munt (1973) heet 'n uitstaande bundel.
Vir my
as digter is sy die meester, of moet ek eerder skryf, meesteres, van die
distigon en sonnet. Haar bemoeienis met die "edel spel" van die
digterskap, is opvallend.
'n
Digter se grootheid word nie alleen bepaal deur haar plek in die kanon nie,
maar ook op die aantal reaksies op haar werk. 'n Mens dink hier aan die
merkwaardige ooreenkoms tussen Eybers en Emily Dickinson soos uitgewys deur
Lina Spies in die studie Die enkel
taak: Die merkwaardige verwantskap tussen Elisabeth Eybers en Emily Dickinson wat in 1995 verskyn
het. Verskeie literatore het al haar lof besing: die reeds genoemde Jansen in
haar doktorale studie van 1992: Afstand en verbintenis. Daniel Hugo
sonder haar uit as 'n belangrike digter.
Ek het Eybers tweekeer in my lewe ontmoet in Amsterdam. 'n
Briljante vrou met 'n belangrike kennis van presies wát sy goed of sleg vind in
ons letterkunde.
By meer
as een geleentheid is daar palinodes op haar verse. My bundel Vuurwiel (2009)
begin met 'n boodskap aan Eybers.
In 'n
parodiese antwoord "Digteres as huisvrou" besing hierdie digter haar
lof.
Digteres as huisvrou
Vir Elisabeth Eybers
Altyd ‘n Mr Delivery-boks teen die muur,
nooit ‘n besoeker op die onvanpaste uur.
Agendavolle dae waardeer sy gatvol,
moerig van vergadering na vergadering tol.
Wasgoed wat deur haar Bosch-masjien swaai,
sewe stelle klere plus gymbroeke aan die draai.
Eksamenskrifte, e-posse, verslae op haar lessenaar
(‘n Toring van Babel), neffens kritieke wat stof vergaar.
Tussendeur skryf sy stiekem gedigte wyl sy werk,
haastig beweeg van dead-line tot dit wat haar binneste versterk.
O muses, wees haar genadig:
laat haar maar parodies dig!
In my bundel Matriks (2015) word daar opnuut met haar
gepraat via die aangrypende skildery van Marlene Dumas:
Elisabeth Eybers
Marlene Dumas
Ek staan nie voor jou portret nie,
nee, dit afgetrek van ‘n webwerf
http://www.arttoday.be/dumas3-2.html
waar elke uiting, gedagte, kliek
opgevang en bewaar word:
selfs gedigte, moet jy weet,
word tans blitsig elektronies versend.
Anders as ‘n brief van jou aan my,
met ongebruikte posseëls
- vir hergebruik, maan jy ironies -
in die koevert toegevou
teen ‘n slakkepas
uit ‘n verre Amsterdam.
Nes die skilder wat langsaam
jou portretteer, beskilder en uitstal.
Hierdie is nie ‘n brief nie,
dis ‘n opname van ‘n kyker
wat ‘n gesprek tussen
‘n skilder en digter
opteken en verdraai.
“Stil en helder en apart”
kon jy, predikantsdogter
uit die dorre Wes-Transvaal,
jouself in woordportrette plaas.
Hoe raam ‘n mens tog ‘n vers?
Was die digkuns werklik
‘n onderdak of ‘n blote tussensang?
Hoe voel jy neffens Naomi Campbell
of Amy Winehouse?
In my troebel halfjaar
is dit jou oë
stip, agtervolgend
wat iets verraai:
voetjie-vir-voetjie
word mens woordimmigrant,
bekyk jy die lewe
vanuit ‘n sobere afstand,
is dit kruis of munt,
immer immer ter wille
van die ander dors
se hartritmiek.
Is daar gunsteling gedigte van Eybers? Uiteraard te veel om op te noem,
maar beslis: "Wes-Transvaal", "Herinnering", "Emily
Dickinson", "Amasone", "Huiskat",
"Röntgenfoto", "Oorsig", "Taalles", "Twee
kleuters in die Vondelpark", "Ode aan kontroleur de Laar",
"Mammektomie", "Woordeloos".
So lui 'n paar:
Navrae
Die aard van angs is dat dit tydelik kwel.
Verdriet, volgens 'n ou ballade, duur
twaalf maande en 'n dag, tot op die uur.
Die ritueel van rou is vasgestel.
Vreemd, van berou word nie so veel vertel.
Waar vind 'n mens 'n betroubare gedig
om jou oor die vervaldatum in te lig
van daardie individueler hel?
(Balans, 1962)
Vir Bert
Noudat jy swyg is daar niks meer
vir my om ooit nog te begeer
buiten die tydstip waarop ek
dieselfde stilte mag bereik.
In die Engelse weergawe klink dit so:
Now that you’re mute there’s nothing more
that I could still be hankering for
except the freedom to abstain,
like you, from uttering words again.
(Valreep / Stirrup-cup,
2005)
Die gebruik van twee tale illustreer hoe behendig sy dig. Die twee
gedigte, wat naas mekaar geplaas word, kry so gelees nuwe betekenisse, word
herlaai met implikasies. Dus ‘n soort intratekstualiteit waarin die leser bewus
bly van die feit dat ‘n geslaagde gedig uiteindelik te make het die digterlike
vermoë om deur woorde iets raak te vat. Nie in enige woorde nie, maar in woorde
wat daardie onderwerp skerp en finaal kan beskryf. Eybers het ‘n reeks gedigte
geskryf waarin sy bewys gelewer het van hierdie uitsonderlike talent om ‘n
netjies afgewerkte gedig te skryf waarin geen woord of beeld uit plek is nie.
Ook haar Engelse gedigte is knap vertalings soos ons sien in die volgende
gedig:
Pyn
Pyn, met grimasse, met dierlike klanke,
Kan sterker dan wat ook jou wese versteur
En tog is jou egtheid juis daaraan te danke
En word pyn byna nooit uitermate betreur.
Pain
Although pain with wry faces, with animal sounds,
Is irrefutable apt to reveal
Some derangement, regret for it stays within bounds:
There is nothing like pain to confirm that you’re real.
Oor haar
bundel Valreep het ek soos volg geskryf in 'n blog (Woorde Wat Weeg/ Eybers 100. Besoek
30 November 2017):
Hier het ons vintage Eybers: ironie, keurige woordgebruik, vormbeheer en lewenswysheid. Sy bly ‘n grande dame van ons digkuns en om op negentig wat nog so te kan dig, is met een woord verstommend. Sy skryf ‘n vers wat gepuur, dus suiwer is. Dit is gedigte wat met bykanse distansie aangebied word, maar juis hierom tref die pyn of ‘n gevoel die leser met groter skerpheid.
In 'n brief aan my na die verskyning van Ewebeeld (1997)
skryf sy: "Dit beloof baie vermaak en genot ondanks die versengende emosie."
En dit is wat 'n mens veral by haar leer: die digkuns as noodluik, maar
waar emosie teruggehou moet word ...
Daar is maar een Eybers, en na Eybers keer mens telkens terug. Die
neerslag van haar buitengewone talent sal altyd imponeer en inspireer.
© Joan Hambidge
(Hierdie resensie word geplaas met vriendelike
vergunning van Media24)