Anton A. van Niekerk - Die dood en die sin van die lewe. Tafelberg,
2017. ISBN: 9780624075332
Resensent:
Joan Hambidge
Si vis vitam, para mortem - as jy die lewe wil bewaar, berei
jouself voor vir die dood - Sigmund Freud
My
bespreking van hierdie studie kom in 'n tydsgewrig van die dood. Die dood van
bekende skrywers (Karel Schoeman en Ryk Hattingh) en sinnelose geweld wat
uitloop op die dood. Ons dink aan Hannah Cornelius en ons dagblaaie steier
onder stories oor hierdie finaliteit, soos onlangs met die Las Vegas-uitbarsting.
Die
dood en die sin van die lewe van Anton
A. van Niekerk is 'n belangrike boek oor hoe 'n mens die dood moet hanteer. Die
outeur skryf uiters onderhoudend oor kwessies soos aborsie (o.a.) in dagblaaie,
maar in die debat oor letterkundige kwessies en rassisme in 'n Toon van den
Heever-verhaal, "Werkstaking by die kleigat" was hy minder
oortuigend. Die reaksies van literatore bewys 'n ander leesstrategie word
behoef met verhale in 'n ander konteks en tyd. (Van den Heever se “Werkstaking by die kleigat”/ Regtig nodig in Die Afrikaanse kortverhaalboek? | Litnet. Besoek 14 Oktober 2017).
Van
Niekerk analiseer in hierdie boek die taboe-onderwerp van die dood op 'n uiters
toeganklike en boeiende manier. Hy is 'n storie-verteller wat die verskillende
sieninge oor die dood oopmaak vir die leser.
Van
Niekerk illustreer sy siening van die dood deur dit te verbind aan die dood van
vriende en kollegas, soos die filosoof Paul Cilliers. [1]
Dat die dood van 'n geliefde, vriend of media-persoon ons onverwags tref en
sekerhede ondermyn, is 'n gegewe. Dat die dood egter die lewe begrens, is eweneens
waar. Hierdie boek is die resultaat van
twintig jaar se navorsing en die oop en helder wyse waarop die filosoof via
Heidegger, Sigmund Freud, Karl Barth, en vele ander, hierdie kwessie aanspreek, is
lofwaardig.
In
voetnote gee hy soms humoristiese verwysings - o.a. na 'n studie Die eerste vyf minute na die dood of
belangrike verwysings na ander tekste oor die dood (W.J. de Klerk,
byvoorbeeld). Hoe die begraafplaas 'n ghetto buite die dorp word waarheen nie
alleen lyke verban word nie, maar ook die treurendes (Zygmunt Bauman se
siening), laat 'n mens nadink.
Sy
voortreflike analise van Tolstoi se "Die dood van Ivan Ilyich" kyk na
doodsvrese en die onvermoë van die sterwende om effektief te kommunikeer. Die body in pain (Elaine Scarry, Oxford,
1985) word eweneens hier as klankbord gebruik met Ronald Blythe se inleiding
tot die vertaling: "The mind becomes body bound" (84).
Die
dood in die moderne en postmoderne wêreld word deeglik onder die loep geneem.
Hier is die hermeneutiese Van Niekerk op sy beste, net soos in die gedeeltes
oor die dood as misterie en die lewe as tragedie in die aangesig van die dood.
Sowel
die gewone leser as die teoretiese of filosofiese een kry hier baie stof tot
nadenke.
Ek
verwys net na 'n paar kwessies wat in hierdie komplekse studie na vore kom.
H.W. Rossouw se Die sin van die lewe
(1981) kry nou 'n nuwe antwoord in hierdie boek.
Die
Bybel, Aristoteles, Shakespeare, Freud, Achmatova, Van Wyk Louw, Derrida, Levinas, Bauman, films,
idiome, raaisels, Geloof sonder sekerhede,
en vele ander intertekste gee 'n diepgang aan die teks. Ons is inderdaad nie
meer intellektuele pelgrims nie, maar eerder nomades (180).
"Wanneer
die sterwe wins word" kyk na Dignity
South Africa en bystanddood: Sean Davison se moeder (en die ellendes van
huisarres met die intrede van Biskop Tutu) en die skrywer Karel Schoeman wat
geweldige prominensie in die pers geniet het. Willem Landman se rol word
bespreek en die komplekse reaksie van mense op Schoeman se dood bly steeds 'n
gesprekspunt. [2] As filosoof en filosoof van die etiek, argumenteer hy oortuigend oor regte vir genadedood en selfdood, hoe
pynlik dit ookal mag wees.
Hy
beskou filosowe as wysheids- en waarheidsminnnaars (250).
Die
dood is 'n horison op die lewensreis ...
Hierdie
studie behoef 'n saam-lees met Cas Wepener se Die reis gaan inwaarts wat handel oor Karel Schoeman se werk en die
kuns van sterwe. [3]
Dit
is 'n studie wat diep in my gemoed geresoneer het weens pynlike afskeide aan
geliefdes en kollegas die afgelope tyd. [4]
Endnote:
1.
In Lot se vrou (Human & Rousseau,
2012) skryf ek oor Paul Cilliers se dood.
Lykdig
vir
Paul Cilliers (1956 – 2011)
Kenner
van Derrida,
weet
jy hoe jou absence
tans
vir almal ‘n groter presence dra?
Vanaand
onthou ek ‘n gesprek,
vergewe
my hierdie eenmalige sentimentaliteit,
toe
ons as jongelinge wonder wat maak ons hier?
Jy,
‘n ingenieur-student verwerp
vervaard
die dwinglandy van wette en formules,
soek
jou heenkome in ‘n andersoortige stelsel:
“Waarheen
is ek op pad?” en “Wie is ek?”
Jy
knip jou oë, trek
jou
mond:”Alles pas ineen,
perfek,
soos ‘n palindroom
of
woord wat slegs dit bedui
en
niks, maar niks anders op hierdie swart lei.
So
ongeveer kwart voor twee, twee dae
na
jou onverwagse vertrek,
sprokkel
ek ons gesprekke
dikwels
na fpc@us.ac.za
in
die finale hoop vir iets so dwingend
soos
een plus een is twee,
of
droom én uitreik
mag
langer duur as daardie woord,
onuitspreekbaar,
onbekend:
sous rature. Uitgewis, dog dáár.
2. Karel
Schoeman (1939 - 2017)
Afskeid
en vertrek,
stilte
en eensaamheid,
die
dood, 'n onbestemde land,
het
jy in vele romans verken.
Jou
laaste brief, star versend
aan
jou prokureur, oor selfbeskikking.
As
verkenner van verlating
in
al sy vorme, lees ek vannag
jou
laaste brief, 'n ontslag
uit
hierdie lewe. Hier is dan my
afskeidsgroet
aan jou, 'n heliograaf,
flitsend
na jou op 'n eiland,
op
reis na 'n ruimte van genade.
3. Die reis gaan inwaarts: Die kuns van sterwe
in kreatiewe werke van Karel Schoeman
Cas
Wepener. SUN
Media, 2017. ISBN 9781928355144. (Resensie | Cas Wepener – Die reis gaan inwaarts/ Die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman, 2017. Besoek 14 Oktober 2017)
4. Pase
HJS
And poetry
sluggish in the doldrums of what
happens.
-
Seamus Heaney
In
jou laaste brief aan Die Herder
skryf
jy oor die Heilige Gees
as
katalisator kort voor jy vertrek.
"Is
jy bang vir die dood?", vra ek
jou
op 'n dag in jou windstil kantoor.
Die
rooi dagboek punteneurig
met
take vir die dag: 1, 2, 3.
"Nee,"
antwoord jy sonder omhaal
van
woorde of beelde. "Parakleet
is
aanklaer, pleitbesorger én Trooster."
Daar
waar jy nou is, geliefde mentor,
is
dit 'n perpetuum mobile
met
musiek waarna jy luister?
Waardeer
hulle jou polifoniese wysheid,
wyl
ons monotoon treur en verlang?
An appetite for poetry, jou cadeau aan my.
Frank
Kermode oor William Empson
resoneer
en troos op hierdie Paassondag:
"...
we shall not look upon his like again."