Resensent: Joan Hambidge
I
Karel Schoeman is een van Afrikaans se bakens.
Sy selfdood vroeër vanjaar het wye reaksie in die media ontlok en opnuut bevestig
hoe belangrik hy geag word deur sowel gewone lesers as letterkundiges. Selfs
diegene wat hom nooit ontmoet het nie, was deur sy dood geraak. En die outeur
van hierdie studie het die skrywer vroegtydig in kennis gestel van die studie
en haal uit sy e-pos aan van 29 April. Op 1 Mei 2017 is hy oorlede.
As historiese navorser en romanskrywer het hy geen gelyke wat produktiwiteit,
diepte en stilistiese beheer betref nie. Min skrywers het so ‘n groot oeuvre
nagelaat en die navorser Cas Wepener se studie is van waarde vir alle
Schoeman-lesers. H.P. van Coller wys tereg op die rol van die noodlot,
historiese kragte en verganklikheid in die mens se lewe wat Schoeman ondersoek.
Wepener se studie – as teoloog en gedragswetenskaplike – gee ‘n teoretiese
perspektief op die betekenis van dood in Schoeman se romans. Die studie beslaan
233 bladsye, is teoreties gefundeer en soos Willie Burger opmerk in die
Voorwoord, vermy Wepener ‘n instrumentalistiese benadering tot Schoeman se
komplekse tekste, juis omdat hy die onbekende en onvaspenbare erken. Burger
beklemtoon tereg hoe Schoeman jou in sy tekste intrek; dit maak ‘n inwaartse
reis moontlik. Inderdaad dwing dit jou tot selfkonfrontasie met ‘n ritme wat ‘n
mandala word (vii).
Met instrumentalisties verwys Burger na Derek Attridge se studie The Singularity of Literature van 2004 waar
hierdie term beteken dat ‘n mens ‘n teks benader met ‘n voorafbepaalde doel.
Daar is passasies in ‘n Schoeman-roman wat hierdie leser van buite ken. ‘n
Mens lees hierdie romans – wat nie plot-gedrewe is nie – agter die tekstuur
aan. Jy kan dikwels nie ‘n finale, vaspenbare betekenis gee nie; maar passasies
bly altyd in jou draal en nawerk.
II
Die boek beslaan 7 hoofstukke. In die eerste hoofstuk word die kuns van
sterwe in die oeuvre ondersoek. In die tweede hoofstuk word daar gekyk na
oorgangsrituele, “dominees” en die dood, terwyl die derde hoofstuk kyk na die
twee dominees en Meester in ‘n Lug vol
helder wolke. In die vierde hoofstuk word Pastoor August Scheffler in ‘n Ander land ondersoek. In die
voortreflike Die uur van die engel
(my gunsteling Schoeman-roman naas Op ‘n
eiland), word Dominee Theophilus Heyns en Danie Steenkamp beskou. In die
sesde hoofstuk is daar nog vier stemme en die sewende hoofstuk bespreek die kern van die kriterium.
III
Van ons grootste literatore het oor hierdie romanskrywer boeiende en
uitgebreide studies geskryf en daar word in gesprek getree met die reeds
genoemde Willie Burger, Van Coller, Gert Jooste, J.C. Kannemeyer, Henriette
Roos, Gerrit Olivier, Helize van Vuuren, Chris van der Merwe en Louise Viljoen.
Vir hierdie leser was die outeur se analise van die viatikum boeiend. Die
Romeine het ‘n muntstuk geplaas in die persoon se mond wanneer hy sterf sodat
hy die bootsman Charon kon betaal. Christene, egter, het geglo dat gestorwe
gelowiges na God gaan en hierom is die muntstuk vervang met die toediening van
die Nagmaal net voordat die persoon sterf. Hierdie vermenging van kultus en
kultuur word in die Liturgiewetenskap “liturgiese inkulturasies” genoem
(voetnoot bladsy 3).
Baie belangrike inligting word vir verdere navorsing weergegee, soos die
voetnoot op bladsy 160 wat handel oor die opgehefde hand wat telkens op
verskeie wyses terugkeer in Die uur van
die engel.
Hierdie studie kan breedweg beskou word as ‘n teks wat sowel tot die
teologie as die letterkundige studie behoort. Enersyds die ars moriendi dan met verwysings na die rituele kritiek (o.a. van
Ronald Grimes, Catherine Bell, Elizabeth Kübler-Ross, o.a.); andersyds tree dit
in gesprek met bekende letterkundige tekste oor die werk van Schoeman. Daar is
ook teologiese insette en die sosiale wetenskappe (Kulturele Antropologie en
Rituele Studies). So beskou is dit ‘n multi-dissiplinêre studie.
Grimes se inventarisasie van dodesrites (42 – 43) is van groot waarde vir
die ontsluiting van enige teks wat oor die dood handel:
antisipering van die dood
segregasie, onderhouding van taboes
rou
markering van die einde van die routyd
beskerming van oorlewendes van die dood
publisering of aankondiging van die dood
saamkom, troos
wys van dankbaarheid, respek, of simpatie
demonstrering van ‘kinship’ of status en die versekering van opvolging
dramatisering van die dood se finaliteit
handhawing van of herstel van die sosiale orde na die dood
ontkenning van die dood se finaliteit
loslating van, integrering, omhelsing van die dood se finaliteit
herdenking
“In die Afrikaanse prosa was daar baie strominge. Ons het die Sestigers
gehad, en die tagtigers; daar was die moderniste en die post-moderniste; en dan
was daar Karel Schoeman’, aldus Chris van der Merwe.
Hierdie opmerking is relevant – want die enorme posisie van Karel Schoeman
val nie te betwyfel nie. Die verskillende reaksies in die pers en op die
internet het dit deeglik bewys Wepener is ‘n fyn leser. Hy bekyk die novisiaat
(die probasie of internskap) en Schoeman se lewe in kloosters. Sy bemoeienis
met die landskap van die dood is dan ook ingegee deur sy blootstelling aan die
lot van mense (14 – 15).
Soos wat die Die laaste Afrikaanse boek ‘n vermenging van genres is, kan ‘n
mens Wepener se studie ook lees as ‘n versmelting van nadenke oor die dood,
ritualiteit, die skrywer se outobiografie, kreatiewe tekste, historiese tekste,
en die Boeddhisme. Schoeman het Rob Nairn vertaal as ‘n Stil gemoed.
Hy betrek eweneens dominee-portrette as bron (52) en hierdie visuele data en
kerklike kodes demonstreer hoe fyn Wepener lees via Susan Sontag se On photography en Roland Barthes se Camera lucida.
By sy lees van tekste, soos ‘n Lug
vol helder wolke, betrek hy vele kritiese response op die teks en wys hy
tereg op J.M. Coetzee se siening van die roman as ‘n moderne plaasroman. Religieuse
konsepte word bespreek in ‘n voetnoot (81), eweneens tersaaklik vir die leser
van ‘n Schoeman-roman. Wanneer ‘n mens hierdie studie lees, raak jy opnuut
knorrig oor Marius Crous se fatale en banale interpretasie van ‘n Ander land:
Hierdie sterwenstoneel is ’n voorspooksel van Versluis se eie komende einde. Die toneel is in die eerste instansie ’n vermensliking van Versluis en dan ’n seksualisering. In aansluiting by Denisoff (1994:70) kan die liggaam van die sterwende man ook gelees word as ’n falliese objek wat sy finale orgasme belewe voor die dood en die “bloederige skuim op die lippe” kan die semen suggereer. (Tussen mans: ’n Perspektief op homososiale begeerte in Karel Schoeman se ’n Ander land | Marius Crous. Besoek 25 Augustus 2017).In ‘n voetnoot verskil Wepener tereg (100) en wys op die feit dat ons hier ‘n teringlyer het wat sterf in die arms van ‘n landgenoot. Hier het ‘n mens dus ‘n bewys van wat Attridge bedoel met ‘n instrumentalistiese lesing, omdat Crous ‘n templaat op die komplekse teks afdruk wat die teks verminder.
Een van die grootste pluspunte van hierdie studie is dat dit leser veral
met voetnote teologies oplei. O.a. oor die epikletiese struktuur (136). Die
epiklesegebed in die Protestantse liturgie is die gebed net voor die
Skriflesing en staan bekend as die gebed om die verligting deur die Heilige
Gees.
In die reeds bekende onderhoud met Gerrit Olivier (opgeneem in Sluiswagter by die dam van stemme, 2002)
bely Schoeman dat hy nie die dood vrees nie. Hy haal ook Van Wyk Louw aan:
Mooi is die lewe en die dood is mooi
(“Nog in my laaste woorde”)
In die agtergrond is daar ‘n plaashek … ‘n beeld van oorgang, liminaliteit.
Sterwe is iets waarmee jy lewenslank besig is … (113)
Dis ‘n boek vir alle Schoeman-lesers. Dis baie goed nagevors en uiters
leersaam.