Stephanus Muller - Nagmusiek. Fourthwall Books, 2014. ISBN: 9780992226343
Resensent: Joan Hambidge
I
Hierdie roman is ‘n gebeurtenis in Afrikaans. Dit vertel ‘n
verhaal en die leser ontvang dit in ‘n boks met drie volumes. Volume I beslaan
228 bladsye, Volume II 148 bladsye, Volume III 548 bladsye.
Hoe moet ons hierdie drieledige teks, dus trits,
karakteriseer? Biografiese roman? Of
roman in biografie-vorm? Hierdie genreverskuiwing open alreeds vrae oor die
teks, begin as ‘n kreatiewe skryfwerk-projek aan die Universiteit van
Stellenbosch en word geskryf deur ‘n musikoloog, Stephanus Muller, verbonde aan
die Konservatorium aldaar. Dit handel oor die figuur Arnold van Wyk, ‘n
ikoniese komponis, gebore in 1916 en oorlede in 1983.
Die boek is sowel akademies as fiktief of meditatief in
aanbod. Dit is 'n baanbrekerswerk wat soveel verskillende diskoerse saamsnoer
én bevraagteken. Dit verklap veel van die Subjek en die Optekenaar. Hermione
Lee se kluif van 'n biografie oor Virginia
Woolf (Methuen, 1977) is 'n
voorbeeld van 'n akademies-gedistansieerde biografie, terwyl die werk van Janet
Malcolm oor Plath The silent woman:
Sylvia Plath & Ted Hughes (Penguin, 1994) deur die veelvuldige aanbod
en perspektiefverskuiwings die idee van 'n biografie as 'n objektiewe studie
ondermyn en dekonstrueer. Reeds deur die verpakking in 'n sogenaamde slipcase, oftewel foedraal, word die leser van Nagmusiek attent
gemaak op verskillende bokse-binne-in-bokse ...
My kennis van Van Wyk is die liedere wat Mimi Coertse vertolk
met ‘n hoogtepunt “In die stilte van my tuin”, ‘n elegiese gedig van I.D. du
Plessis. Op Litnet skryf Suzanne
Strauss oor die kanonisering van hierdie begaafde komponis: ‘Ek kan eintlik net hartseer musiek skryf …’ – Die selektiewe kanonisering van Arnold van Wyk (1916–1983) se werke (Besoek 20 November 2014)
II
Nagmusiek is 'n
aweregse, individualistiese studie of navorsingsprojek, maar dit is ook 'n
roman wat biografie wil wees. Dit verklap die obsessionele navorsing van die
werklike outeur wat in verskillende gedaantes of stemme die teks vertel wat
polifonies of veelstemmig in aanbod is. Daar is briewe, referate,
besinnings, dagboeke, foto's, inventarisse, skinderstories, 'n plakboek met
rugbyspelers, werklike besoeke aan werklike mense, meditasies oor die stand van
musiek, of dan eerder: die betekenis van élitistiese musiek binne 'n
(post)koloniale wêreld. Die stories oor die figuur Arnold (Nols) en sy ervaring
van die kunswêreld en die onsekerhede wat so 'n kreatiewe figuur moes verwerk,
word in die derde afdeling ondersoek. Muller/
Ansbach / ek word telkemale geplaas teenoor Arnold van Wyk. Die leerlinglisensie
met die foto van Wyk aktiveer vraisemblance.
Daar is 'n soeke na die "werklike" Arnold van Wyk
en die speurtog lewer onder andere 'n skulp op waarin daar sigarette doodgedruk
is. Die Subjek is egter nie "heel" nie. Daar is verwysings na molle
in die tuin (die onbewuste) en ook 'n verhouding met die moeder wat uiteindelik
sterf, en 'n transgressiewe verhouding met 'n vroulike student. Die verwysing na
Alzheimer se siekte word 'n slim set vir 'n teks wat juis wil onthou.
Die verteller, of eerder dan, die aanbieder is 'n hoogs
sensitiewe, bykans obsessionele figuur, wat ook iets van homself verklap in
hierdie boek, of eerder dan, boeke.
Dit is 'n teks wat jy letterlik op enige plek kan oopslaan en
dit waaier uit na die ander twee tekste wat rugsteun, ondersteun én
ondermyn. Biografiste, soos wat Leon Rousseau op 'n keer onthul het ná die
voltooiing van Die groot verlange,
raak inderdaad obsessief oor hul "man", net soos advokate wat 'n
persoon in 'n hofsaak moet verdedig, alles moet weet, as't ware in die persoon
se spore moet stap, ten einde die "waarheid" te vind. In hierdie teks
word die transgressiewe soeke na het-dit-werklik-gebeur telkens op sy kop
gekeer en ironiese kommentaar gelewer op mense se ewige soeke na wie was daar?
En het dit regtig gebeur?
III
Linda Hutcheon se Irony's edge verwys na die
politiek en die teorie van ironie. Hierdie studie het in 1994 verskyn, maar
bly 'n relevante teks vir die ontleding
van die polifoniese teks. Veral musikoloë sou meer kon werk op die simfoniese
struktuur van hierdie teks. Vir Hutcheon is ironie meer as anti-frase, oftewel,
die siening dat ironie die teenoorgestelde bedoel van wat jy sê. Dit is meer
kompleks: dit gaan oor sowel die gesêde, as die on-gesêde en hoe dit inspeel op
mekaar.
Daar is molle in hierdie teks wat doodgemaak moet word. Daar
is vrese wat besweer moet word. Die twee hande stem ooreen (Escher se
skilderende hande?), maar die skrywer hérken soveel van homself in die figuur,
Arnold van Wyk, 'n man wat mense poetse gebak het. Hennie Aucamp het op 'n keer
vertel hoe Nols vriende laat skrik het toe hy in die bad gelê het en "dood
gespeel" het. Daar is die insident - 'n heerlike grap - toe hy maak asof
hy in besit is van 'n kosbare stuk bladmusiek wat hy in die oond opwarm sodat
dit verouder lyk. Daar is relasies met jong mans wat by hom loseer met wie hy
stoei, fisiese aanraking ontwille. Die verwerking van die liefde-van-sy-lewe se
selfdood. Daar is uitsprake oor Van Wyk se posisie aan die US en dat hy nooit
na regte waardeer is en met bevordering oorgesien is. (Hierom dalk die ironiese
bedankingswoord aan professor So-en-So in die erkennings?)
Elke vinjet word herhaal en van toepassing
gemaak op die Optekenaar. Dit is 'n kladboek oor "unrequited love",
oor begeerte en die konstruksie van 'n gay-identiteit binne 'n verdrukkende
samelewing. Daar word vrae gestel en beantwoord oor die rol van kunsmusiek
binne die apartheidsjare. Daar is baie toespelings en herkennings (is dit
Kannemeyer?, o.a.) wat ons hier sien? Is dit Stefans Grové wat fluitgeluide
maak? Ook hier trap ek in die strik gestel vir my!
Is Werner Ansbach gelyk aan Stephanus Muller? Of probeer die
werklike outeur ook hiermee 'n verdere spel inbou dat die teks tog nie
biografie kan of wil wees nie? Die keurverslag aan die einde - waarskynlik
geskryf deur 'n akademikus en ons herken die styl van 'n kenner oor
metafiksionele fiksie en al die probleme wat die hibridiese teks oproep -
beskou die teks as nog vis nog vlees. Hierdie leser is van mening dat jy ál die
vooropgestelde idees moet laat vaar en die teks kaleidoskopies moet benader.
Soms is dit roman; soms eerder biografie. Ek het die derde "skelet" van agter na
voor gelees, en toe weer chronologies benader - juis dan kry 'n mens 'n beter
greep op die teks wat finale betekenis of interpretasie ontglip.
IV
Die besinning oor skryf word helder verbeeld in 'n
konfrontasie met die Ander: "Jy is 'n niks, 'n onbenullige, onbewese
parvenu" (439). Dit is die lot van alle skrywers wat die grensoorskrydende
ver-teks. Koos Prinsloo is deur Ralph Rabie aangerand. Vir vele lesers is
hierdie werkswyse nie kuns nie, omdat die herkenbare 'n ontoelaatbare praktyk
is. En al is 'n figuur gefiksionaliseer, kan die skywer nie beheer uitoefen oor
wát die leser gaan inlees nie.
Vir 'n onderhoud deur Wayne Muller lees: Onderhoud met Stephanus Muller (Besoek 23 November 2014)
Die partituur van Nagmusiek
is ook aanwesig. Al het die komponis vertrek.
Sleutels is ook slotte. En die brief aan Van Wyk Louw en sy
siening oor die sensuur is 'n verdere kode. In ons post-post-moderne wêreld is
daar geen hekke meer nie, geen sleutels wat kan toesluit nie. Daar word verwys
na kerkhofsleutels (233).
Hierdie drieledige teks sou 'n mens waarskynlik verder kan
oopmaak met die gebruik van insigte uit Janet Malcolm se The Purloined Clinic (1992), 'n psigoanalis en teoretikus wat met
haar unieke siening van die Freud argiewe en 'n slopende hofsaak vele
raakvlakke met die probleme wat hierdie teks stel, eweneens aan die orde stel.
Die astroanalise (147) is ook 'n kode: die teks as gesplete
persoonlikheid.
Die meisie se naam is Cecile: Sinte Cecilia ...
beskermheilige van die musiek.
En idees word in die onderbewussyn gevorm, artikuleer Arnold
van Wyk dit self in 'n brief gedateer 14/8/1978. En sy bewondering vir Britten
en Sjostakowitsj moet eweneens nagespeur word.