Studie: Vervreemding én nostalgie

Foto: Philip de Vos

Die eiesoortige aard van die reisgedig, te wete die vers wat ‘n vreemde landskap voorstel, is waarskynlik deur Uys Krige in “Tram-ode” verikoniseer:

Daar is ’n haltjie, Dwaal,

te midde van die vaal

godverlore dor Karoo.

En Arequipa in Peru.

Granada is ’n sprokiestad in Andaloe.

Popocatepetl heet ’n berg se piek in Mexico.

Die laaste stasie voor my tuiste het die mooi Xhosanaam, Waku.

Tierra del Fuego, Tristan da Cunha, Put-Sonder-Water,

Kilimandjaro en Ruitersbospas;

en die Brahmapoetra en Baardskeerdersbos …

O Aldarín! o name, o versugting!

Op Pelgrimsrus in die Transvaal

wil ek weer hoor hoe klink my taal ...

skoner, welluidender as Provencal.

Hierdie gedig open ‘n teoretiese gesprek rondom die reisgedig se aard. Dit is ‘n gedig wat funksioneer rondom twee asse, te wete, nostalgie en vervreemding; bekend en onbekend; hier en daar; aankoms en vertrek.

‘n Reis impliseer beplanning en die lees van gidse soos Fodor’s, Eyewitness travel of The Lonely planet. Verder is die beplanning ook gekoppel aan ‘n reisagent wat die reisiger se paspoort, visum, reiskaart, inentings, geldverwisseling, en dies meer help reël. Die reisiger self moet ‘n tas pak met al die relevante dokumente en klere vir hierdie reis. Vir ongeveer vier jaar het ek ‘n reisrubriek in Die Burger (BY) geskryf en op al die fasette van reis gewys: onder andere ook op taal en kulturele misverstande; soewel georganiseerde as solo-reise is beskryf.

Die digter gebruik die onbekende ruimte of landskap as die agtergrond om al die verskillende opposisies uit te speel of te ondersoek. In die vreemde ruimte ontdek die reisiger dikwels vergete aspekte van die self, ‘n tema wat ondersoek word in Visums by verstek.

Die eksotiese teenoor die gewoon vervelige en uitputtende is eweneens ‘n belangrike aspek van reis. Dit is eweneens opvallend hoeveel reisverslae en –verhale tans in dagblaaie verskyn en vele reisboeke, soos dié van Marié Heese en André Pretorius het  verskyn. Danie Marais se As almal ver is karteer ook die verskillende aspekte van migrasie en transnasionalismes. My besinning is egter oor die reisgedig en die prosesse wat in die digter se gemoed afspeel, letterlik en figuurlik:

My reistasse

My eerste reistassie

toe ek vyf was,

het ek elke dag saamgedra.

Vreemd genoeg, nooit weggeloop

met hierdie boksbruin tassie nie.

Daarin was toebroodjies, ‘n pen

en een van my pa se boeke,

nogal ‘n roman van Graham Greene.

Later sou ek lees hoe hy vertel

dat die jong kind alreeds sy lot kan aanvoel

en op die banke van die Oranje-rivier

– kwalik ses –

wou ek my susters op ‘n wintersdag

teen die verbeelde vloed beskerm.

Later sou ek ver reis.

Van my ouerhuis met ‘n bloedrooi stel vinieltasse

op die TransKaroo. Die vanity case, ‘n eerste oorbodigheid

soos ‘n hoededoos. My klere gemakliker en losser.

En die reistasse sou vir ‘n universiteitsvakansie vele boeke

vir ‘n somer op die Hoëveld borg.

‘n Leertas in Griekeland,

‘n ekstra sak met Amsterdam se jenewer ruik,

‘n gekleurde Benetton (geskenk van ‘n minnares),

‘n duur state of the art-tas wat ‘n ander een abba

sou oor verre oseane, gebergtes met my reis.

In Egipte sou ek woedend aanskou

hoe ‘n werker my leertas in rooisand neersmyt;

of onthuts besef iemand het ‘n kamera uit my sak geskaai.

Nooit ‘n tas verloor

of toegelaat dat iemand my

tas dra nie. Dikwels weggereis

om iemand uit my tas te weer.

Op die shinkansen met die abba-tas

op my rug, spoed ek van Tokio na Kyoto na Osaka.

Deur  Suid-Amerika

met ‘n nylonsak.  Koop na vyf weke

splinternuwe klere in Rio de Janeiro

om by my tas te pas.

In elke tas of sak

‘n potlood en notaboek

vir die neerpen van ‘n verdraaide raaisel.

Oor hierdie geslote baan

veelvuldig gedig.

Travelling light my motto

al was die hart hoe swaar. Soveel hemde,

broeke pas netjies presies in die tas se lyf:

amper nes ‘n mens se bont binnegoed.

Vreemd, geen tas ooit weggegooi nie

al is dit hoe verslete

want daardie tas is soos ‘n dagboek,

‘n memento,

‘n opgaarder van al my drome,

‘n argief van helder herinneringe:

die geheimsinnige onbewuste.

(Uit: En skielik is dit aand)

Die reisgedig kan egter ook oor ‘n verbeelde reis handel, naamlik ‘n besoek wat die digter net in die verbeelding aflê, soos Johann de Lange se gedig “Japannese lente” (uit Wat sag is vergaan) illustreer:

Japannese lente

Lente in Tokio is vlietend

soos ‘n romanse. Milder lug

en sonsigbare parke

in voorstede

waaier meteens oop;

die dae rek somer

tegemoet.

Kuslangs

meer brutaal: die ingeburgerde ys

kraak en bars, riviere sidder nat-

neus en die vogtige aarde

gaap stomend oop.

Die wit peerboombloeisels

op die heuwels van Kanazawa

het reeds oopgegaan

twee weke gelede in Tokio.

Toeriste leef soos ekspatriate.

Drink saam, speel mahjong

of voetbal. Verlange

na ‘n vaderland

of moederstad maak plek

vir verwondering.

Ou lojaliteite raak oorgroei

deur nuwes. Skiet wortel.

Raak ingegrawe.

Vervolgens kyk ons na hierdie vers, eers as ‘n gedig oor nostalgie en vervreemding.

I. Nostalgie en vervreemding

In die gedig “Japannese lente” gebruik die digter Johann de Lange die vreemde ruimte van Tokio, en meer spesifiek ‘n Japannese lente, om die skryfproses weer te gee as ‘n daad van vervreemding (ostranenie). Hierdie gedig is ‘n ars poetica.

Japannese lente

1. Lente in Tokio is vlietend

    soos ‘n romanse.

Die lente is kortstondig soos ‘n romanse; immers alles wat sag is vergaan en die gevoel dat die liefde momenteel is, kan as ‘n bekende tema gesien word.

2. Milder lug

    en sonsigbare parke

    in voorstede

    waaier meteens oop;

    die dae rek somer

    tegemoet.

“sonsigbare” aktiveer onsigbaar, dit wat nie gesien kan word nie. So beskou, is hierdie gedig ‘n representasie van die onsigbare of onbekende domeine van die psige.

Daar is ‘n verwysing na voorstede, ‘n ruimte van geborgenheid en veiligheid; iets wat by hierdie digter afwesig is en waarna verlang word.

Somer word eweneens in die oeuvre gekoppel aan geluk en vervulling.

3.          Kuslangs

    meer brutaal: die ingeburgerde ys

    kraak en bars, riviere sidder nat-

    neus en die vogtige aarde

    gaap stomend oop.

Die aspek van koudheid / winter word gekoppel aan onvervulling en pyn. In Wordende naak veral word hierdie opposisie tussen somer en koue ‘n spanning wat in die psige van die digter afspeel.

4. Die wit peerboombloeisels

    op die heuwels van Kanazawa

    het reeds oopgegaan

    twee weke gelede in Tokio.

Die vervulling vind egter elders plaas, in ‘n vreemde ruimte, te wete Kanazawa. Die suggestie is hier dat dit sonder die digter se medewete plaasgevind het. As ons dit egter verplaas na die digproses, kan dit gelees word dat kreatiwiteit plaasgevind het op ‘n ónbewustelike vlak.

5. Toeriste leef soos ekspatriate.

    Drink saam, speel mahjong

    of voetbal. Verlange

    na ‘n vaderland

    of moederstad maak plek

    vir verwondering.

Toeriste is egter tuis soos ekspatriate. Hulle word deel van die omgewing en doen mee aan die speletjies en drink selfs saam, ‘n suggestie van intimiteit.

Verlange word verdring deur verwondering.

6. Ou lojaliteite raak oorgroei

    deur nuwes. Skiet wortel.

    Raak ingegrawe.

Die vreemdelinge raak deel van die omgewing en word lojaal aan die nuwe land. Hulle raak ingegrawe nes die digter betrokke raak by die tema waarvan hy afhanklik gedistansieerd en onbetrokke was.

Die gedig aktiveer ook ‘n verdere lesing rondom die beeld van die mahjong-spel, te wete ‘n afbraakproses of ‘n terugbeweeg in die essensie.

Dalk is dit ‘n nuwe self, ‘n nuwe identiteit wat ontwikkel na die opbreek van ‘n verhouding? Die ‘ek’ verbeeld homself dan as ‘n stad wat ontwaak na die koue winter.

II. Bekend en onbekend

 “Japannese lente” tree ook in gesprek met “Vakansiebrief” in Wordende naak waarin die spanning tussen die bekende (hier) en onbekende (daar) uitgewerk word. Om te reis na ‘n vreemde landskap beteken dat die reisiger beweeg van die bekende landskap na ‘n landskap waarin daar ‘n voorstelling is van hoe die ander landskap daar sal uitsien.

Die digkuns van De Lange werk voortdurend met hierdie spanning wat volgens Lacan gesien kan word as die onmoontlike om die reële te bereik. Alles word dus gereguleer in terme van die manqué à être, of te wel, dit wat ónbereikbaar is. Onderliggend hieraan is die begeerte wat alles voortstu. Enersyds seksuele of libidinale begeerte en andersyds ‘n sterk doodsdrif. Die Amerikaanse teoretikus Jerry Aline Flieger skryf in “The Purloined Punchline: Joke as Textual Paradigm" van 1986 oor die verskillende asse van taal. Sy wys in navolging van Lacan op die metaforiese en metonimiese strukture: metafoor word geassosieer met die proses van repressie, terwyl metonimia geassosieer word met die ketting van begeerte. Die digter sélf bly onbewus van hierdie prosesse. Flieger skryf: "Freud effects a weaving of motive and action in which the fundamental impulse (towards the short-circuit of incest, a death-like quiescence of desire) always remains disguised, perhaps even to the master story-teller himself" (Con Davis, 1986: 281).

III.  Hier en daar

Boknes

Vakansiebrief

Van seekant af

kom 'n koerant

ysig aangewaai:

berigte te velde.

Maar ek bewoon

'n houthuis

by die see.

'n Brief

van my vriendin

uit 'St. Petersburg-sonder-sneeu'

– van die hen-met-spore –

laat my voel

hoe ver ek is.

Sy vertel

van polemieke,

van 'n gemeenskaplike vriendin,

die "vrou-met-bols",

se nuwe boek.

Glo geskiedenis

en politiek.

(U ken haar: sy's skerp,

sy't beslis oornag

in die messelaai gelê.)

Sy's 'n steurvis:

bundels en verse

puil uit haar buik,

die geilste kaviaar.

Ek steek die koerant

in die vuur.

My pen oorgehaal

bo die skryfblok.

Daar klim nou

sekerlik

'n geel son

bo Wladiwostok

en in die oggendstilte

luister 'n kind

hoe sy asem

rinkelend verys.

Vakansiebrief

1. Van seekant af

    kom 'n koerant

    ysig aangewaai:

    berigte te velde.

In die onbewuste (waarvoor die see metafories staan) kom ‘n koerant na die spreker. Die spanning tussen die onbewuste en die simboliese word metafories ‘n berigte te velde. Van Wyk Louw verplaas hier die werklike vader.

2. Maar ek bewoon

    'n houthuis

    by die see.

Die spreker is wel verskans teen die nuus – waarskynlik hier die ondraaglike kennis wat in die onbewuste skuilhou, te wete die bloedskendige verlange na die vader en die dood. Die houthuis verwys hier na gedig nommer X in Tristia. Die silwer herberg in die sneeu word ‘n houthuis by die see.

3. 'n Brief

    van my vriendin

    uit 'St. Petersburg-sonder-sneeu'

    – van die hen-met-spore –

    laat my voel

    hoe ver ek is.

Die brief van die digtervriendin, hier die digter Joan Hambidge, toe woonagtig in Pietersburg en ten tyde van die skryf van hierdie bundel op reis deur Rusland, wys hoe hy afgesluit is van die letterkundige bedryf en polemieke. Dit is bedreigend vir die skryfproses.

4. Sy vertel

    van polemieke,

    van 'n gemeenskaplike vriendin,

    die "vrou-met-bols",

    se nuwe boek.

    Glo geskiedenis

    en politiek.

     (U ken haar: sy's skerp,

    sy't beslis oornag

    in die messelaai gelê.)

Hier is die verwysing na Wilma Stockenström en die teks duidelik ‘n toespeling op Die heengaanrefrein (1988) haar teks oor die Hugenote. De Lange se besondere verhouding met die digter word eweneens bevestig deur verse wat hy tekemale aan haar opdra en die vertalings van haar verse.

5. Sy's 'n steurvis:

    bundels en verse

    puil uit haar buik,

    die geilste kaviaar.

Hier keer die vers weer terug na Hambidge en haar kreatiwiteit. De Lange sien dit as “geilste kaviaar”, terwyl die kritiek in daardie tyd uiters afwysend was oor die produktiwiteit.

6. Ek steek die koerant

    in die vuur.

Die digter steek die koerant aan die brand, met ander woorde, die nuus uit die onbewuste word vernietig. Dit is die bewuswording van invloede en wedywering, die anxiety of influence waarna Bloom verwys: digters is in ‘n oedipale konflik gewikkel met mekaar en moet mekaar as’t ware oorwin of verslaan.

7. My pen oorgehaal

    bo die skryfblok.

Die pen (ook fallus) is dus oorgehaal. Die digter (h)erken sy skatpligtigheid en sy ingewikkelde verhouding met ander digters, al is hulle vriende of geliefdes.

8. Daar klim nou

    sekerlik

    'n geel son

    bo Wladiwostok

    en in die oggendstilte

    luister 'n kind

    hoe sy asem

    rinkelend verys.

Sy gedig word soos ‘n geel son bo Wladiwostok – die oorwinning is egter kortstondig, want die digter ervaar homself as kind. Hy is dus oedipaal verstrengel in die oorrompelende verhouding met ander digters. Die gedig is soos ‘n son (hitte), maar die onbewuste bly verys, vasgevang in hierdie konflik. Die Russiese verwysings aktiveer eweneens die konsep ostranenie van die Russiese Formaliste wat beklemtoon dat digterlike taal werk met vervreemding.

IV. Aankoms en vertrek

‘n Gedig wat eweneens  die spanning tussen die bewuste en onbewuste uitspeel, is die gedig “Kriptomnesie” ook uit Wordende naak. Die begrip verwys na kennis waaroor ‘n mens onbewustelik beskik en wat op ‘n bewustelike vlak manifesteer. Die gedig val in twee dele uiteen. Die gedig stel ‘n vraag wat in die tweede gedeelte beantwoord word. Die skyngeveg met die muse, skikgodin of  ‘n Medusa-figuur, word ook geplaas teenoor iets wat uitgedink is. Tog kan die gevoel nie onder woorde gebring word nie – dit polter blitssnel weg. In die tweede gedeelte word die gedig geskep. Ons sien dus eers die nadink of gewroeg oor die digkuns. Dit word ‘n wit boom (dalk die dendriete van die brein?); die boom se skadu, met ander woorde nie die boom self nie, ets of word soos die nagvlug van ‘n uil. Die spreker sien patrone in die skadu; trouens dit vergestalt die helder geel van ‘n bokoog.

© 2012 Heroik Media

Kriptomnesie [1]

I

Het ek jou meteens ont-

hou, of uitgedink?

Is jy die wakker vont

self, of net 'n krink

in my natuur

wat, hoe stipter ek staar,

hoe dieper ek tuur

in 'n oogwink

onkeerbaar weg

sal slink, 'n skyngeveg

met die muse

of skikgodin? Medusa

dalk? Nee: wat ek so vas

gehad het, so glas-

helder, polter blitsig weg.

II

: en dan blitssnel

die wit boom

teen die swart lug.

Sy wit skadu

ets die nagvlug

van 'n uil,

laat knal

die skielike swael

van 'n geel bokoog.

Die dubbelpunt aan die begin van die versreël wil die toepassing op die eerste strofe beklemtoon. Nostalgie beteken immers ‘n terugkeer na die plek van geboorte, letterlik of in herinnering; net soos die proses van kriptomnesia ‘n terugskryf in en téén bekende inligting behels.

IV.

Waarskynlik spruit nostalgie uit ‘n intense gevoel van vervreemding of  die “unheimliche” soos Freud dit tipeer het. En kriptomnesia is dan waarskynlik die proses waardeur die digterlike geheue werk of funksioneer om hierdie verbintenis tussen toe en nou draaglik(er) te maak vir die digter.

Nostalgie en kriptomnesia word hier saamgesnoer. Die digter was nooit in Japan nie; het dus nog nooit ‘n Japannese lente ervaar of na Rusland gereis nie. Dit gebeur alles in die domein van die verbeelde. Alles is uitgedink, uitgekrink in die ewige spel tussen die Lacaniaanse verbeelde (“imaginaire”) en simboliese (“symbolique”) ordes.

Niks bestaan buite taal nie. Alles is – volgens hierdie gedigte – herskrywings, inskrywings. Die teken in die onbewuste (om Lacan se term te gebruik) is hier die dubbelpunt.

Voor en na.

Toe en nou.

Ewige ambivalensie.

                                                          

Bibliografie:

Brink, A.P. (red.) 2000. Groot verseboek. Kaapstad: Tafelberg.

De Lange, Johann. 1995. Wat sag is vergaan. Kaapstad: Human & Rousseau.

De Lange, Johann. 1990. Wordende naak. Pretoria: Haum-Literêr.

Bloom, Harold. 1973. The anxiety of influence. Oxford: Oxford University Press.

Flieger, Jerry Aline. 1986. "The Purloined Punchline: Joke as textual paradigm" in Robert Con Davis se Contemporary literary criticism. New York: Longman.

Hambidge, Joan. 2004. En skielik is dit aand. Pretoria: Protea.

Hambidge, Joan. 2011. Visums by verstek. Kaapstad: Human & Rousseau.

Heese, Marié. 2010. Die honger reisiger. Kaapstad: Tafelberg.

Lacan, Jacques. 1966/1977. Écrits - a selection. Vertaal deur Alan Sheridan. Londen: Tavistock.

Lacan, Jacques. 1932.Paranoid psychosis and its relations to the personality.(De la psychose paranoïaque dans ses rapports avec la personalité). Doktorale proefskrif, Sorbonne. Parys: Le Francois.

Lacan, Jacques. 1988."The insistence of the letter in the unconscious" in David Lodge(red.): Modern criticism and theory - a reader. Londen: Longman.

Lacan, Jacques. 1973/1977. The four fundamental concepts of psycho-analysis. Vertaal deur Alan Sheridan. Londen: Penguin.

Louw, N.P. van Wyk. 1962/1975. Tristia. Kaapstad: Human & Rousseau.

Marais, Danie (red.). 2009. As almal ver is. Kaapstad: Tafelberg.

Pretorius, André. 2010. Iets ver en nuut. Pretoria: Protea.

Stockenström, Wilma. 1988. Die heengaanrefrein. Kaapstad: Human & Rousseau.

Endnota:

1. Kriptomnesie: dit word deur verskillende dissiplines telkens effens anders gedefinieer. Ek dink dis belangrik dat ek jou die betekenis gee waarmee ek dit gebruik het: die definisie wat ek destyds raakgeloop het, is die volgende: kriptomnesie is die verskynsel binne 'n kreatiewe konteks dat jy nie kan onderskei tussen wat (lyk na) 'n nuwe, éie kreatiewe inval, & iets wat jy onthou, wat jy vantevore gelees het nie.

Daardie vers werk dan baie met Cussons se "Die etser" in haar debuutbundel Plektrum. Die "wit boom" kan verwys na die “swart lig en helwit skaduwee”, na die idee van die “negatief” wat so belangrik is in “Die etser”. Andersins kan die "wit boom" gewoon verwys na weerlig teen die naglug , wat ook die weerlig van die inspirasie is, in ingewing, die kreatiewe oomblik, die epifanie (wat veel later as die weerlig van die ongeloof sou manifesteer). 

Dan is daar die "skielike… bokoog" – wat my aanvanklik gepla het. Dit het by my opgekom terwyl ek die vers geskryf het & soos enigiets wat te mooi & te maklik by my opkom, het ek dit wantrou & begin soek na waar ek dit moontlik kon gelees het. Uiteindelik het ek in dit Die swart kombuis teruggevind, in die vers “Antieke wandeling”, waar sy in die slotreël skryf: “die geel oog van 'n skielike bok”. 

Ek het besluit om dit behou omdat dit die teorie van kriptomnesie illustreer het, & boonop effens verskil het van Cussons: by haar was dit “die geel oog van 'n skielike bok”, & by my “die skielike swael / van 'n geel bokoog”. Die kwaliteit van “skielik” het verskuif van die bok na die bokoog.