Resensent: Joan Hambidge
I.
Uit die Praag-stal het daar sopas ‘n roman met die
subtitel “outobiografiese vertellings” verskyn. Dit is Lydia van Eeden se Die
verlore saak wat die verhaal vertel van die jonge Ingrid wat werk vir NI. Sy
beland in Parys om die indertydse ‘aanslag’ van die ANC af te weer onder die
vals naam Monique de Villiers. Hier beland sy in vele beddens en in vele
intrigues met Leon Strydom, ‘n Boere-James Bond as haar hanteerder. Die roman
wil kennelik vrae vra oor die posisie van die agent en hoe so ‘n persoon in
grys gebied beland wat op die duur ‘n slopende uitwerking het op hul
gemoedslewe.
Dit is egter uiters oordrewe om die leser te mislei met
die uitspraak dat hierdie roman ons laat kennis maak ‘skadukant’ en die
‘onbekende’. Ook verneem ons “In geen riller is dit nog ooit so getreou
uitgebeeld nie…”. Hierdie leser is ‘n kenner en liefhebber van die
thriller-genre en terloops ‘n riller is nie dieselfde as die woord thriller
nie.
Waarskynlik het hierdie roman te kort op die hakke van
die oorrompelende Moltrein verskyn
wat ‘n goeie beskrywing gee van Parys en die Franse leefwêreld. Verder word die
roman van motto’s voorsien wat dikwels nie sin maak nie. Die belangrikste
beswaar is egter teen die feit dat dit nie ‘n dwingende verhaal of storie word
nie. Om ‘n teks as ‘outobiografies’ te tipeer, beteken nie dat dit ‘soos dit
is’ weergegee kan word nie.
In Kleinboer se Kontrei word die leser ook voorgestel aan die outobiografiese, maar
daar gebeur iets tussen die werklikheid en die storie wat vertel word. Die
skrywer fiksionaliseer, oordryf en neem die leser op reis. By Van Eeden is dit
gewoon net ‘n relaas wat nie vertelling
word nie. Dit is jammer, want die teks word oorhaastig uitgegee en ‘n mens dink
indien sy iets sou byvoeg (of wegneem) kon dit oortuigend geraak het.
II.
Oor die struktuur van die spanningsverhaal of thriller
het ek al uitgebreid geskryf en die James Bond-verhaal waarin ‘n vroulike
karakter binne die domein van die manlike skaduwêreld intree, sou ‘n
interessante roman kon oplewer. Ek verwys kortliks na my studie oor gender
(2000).
In Jerry Palmer se Thrillers
- Genesis and structure of a popular genre
(1978) word die genese van dié genre ondersoek. Palmer verwys na
paranoia as 'n belangrike element van hierdie genre in die afdeling
"Competition and conspiracy: Paranoia as ideology". Aksie beteken
alles vir hierdie soort held en as daar niks gebeur nie, is hierdie held (soos
James Bond) volledig identiteitsloos. ‘n Mens vind iets van die paranoia in die
Van Eeden-teks, maar dit word nie genoegsaam ontgin nie.
Die James Bond-verhaal funksioneer rondom binêre
opposisies en Umberto Eco in "James Bond: une combinatoire narrative"
het die volgende opposisies uitgewerk: opposisies van karakters soos
held/skurk; held/vrou - opposisies van waardes soos geldmag/idealisme;
programmering/risiko. Bond is dan by uitstek in staat om telkens te kan
improviseer binne 'n moeilike situasie, soos Palmer aantoon(1978, p. 7). Bond
steek 'n sigaret aan en glip die pakkie in sy bo-sak wat uiteindelik verhoed
dat 'n koeël hom tref. Hy maak asof hy dood is en vind dan 'n mes digby sy
baggasie wat hom uit hierdie netelige situasie red. Hy dra dus altyd 'n
"bag of tricks" met hom saam wat wys op die gevare wat as't ware
voorsien of geprogrammeer is. As Van Eeden dan ‘n vrou in hierdie wêreld plaas,
aktiveer sy al hierdie kodes en keer sy dit as’t ware op hul kop. Maar, sy stal
dit net uit en neem dit nie ver genoeg nie.
Ook sy vyand het hul stel planne wat daarop ingestel is
om Bond s'n te neutraliseer. Wat wel tersaaklik is, is dat Bond telkens
staatmaak op vorige missies waarop hy dan improviseer binne 'n moeilike of
dreigende situasie.
Palmer(1978, p.14) meen egter dat Eco se klassifikasie
nie voldoende is nie. Hy verwys na die amateur/professioneel/burokraat as 'n
handiger sisteem.
Volgens Palmer is die amateur en burokraat nie in staat
om uit ervaring te leer nie. In die wêreld van die burokraat is daar niks nuuts
en onverwags om te ervaar nie. Alles bestaan soos wat dit behoort te bestaan.
Dr. No is 'n voorbeeld van só 'n figuur en hierom kan James Bond hom volledig
uitoorlê. Bond bring 'n hyskraan (met 'n vrag vol guano) nader en versmoor Dr.
No hierin.
Ook die amateur kan eweneens nie uit ervaring leer nie,
gewoon omdat alles nuut is. Hierteenoor is die professioneel, soos Bond met sy
licence to kill, in staat tot improvisasie. In vele Bond-romans en -films is
dit juis hierdie aspek wat die leser/kyker betrek. In die jongste Bond-films is
die spesiale effekte onder meer al so aanskoulik dat selfs die BMW waarin Bond
ry met afstandbeheer werk en by implikasie Bond se kragte oorgeneem het. Die
oortreding van reëls of aanwysings word dikwels in Bond-tekste gevind omdat dit
die enigste manier is wat hy werklik sy vyand kan uitoorlê. Palmer (1978, p. 63)
betrek tereg Casino royale (1953) waar Bond van dobbeltafel na dobbeltafel
beweeg ten einde meer te wete te kom oor sy vyand.
Tog herhaal die films telkens dieselfde struktuur wat
herinner aan Vladimir Propp se Morphology of the folktale (1913) waarin die
optrede van dieselfde figure telkens teruggevind kan word: die held of doener;
die Prinses of "sought-after person"; die boef, en dies meer.
Elkeen van hierdie karakters het volgens Propp
spesifieke funksies. Palmer wys ook daarop dat die skurk byvoorbeeld betrokke
raak by 'n situasie weens wraak, geld of 'n maglus (soos in die geval van dr.
No)(1978, p. 16). Om die eksotiese lewenstyl uit te leef, moet die skurk dus
beweeg in die wêreld van die ondergrond of die onwettige bestaan. In hierdie
opsig is Fleming se skurke in wese parodieë op onderwêreldse mens of primitiewe
krag, soos dikwels in feëverhale aangetref word. Hulle leef selfs onder die see
of in luukse skepe; in tombes van staal wat dit uiters moeilik maak vir die
held om hierdie gevaarlike onderwêreld (ook 'n manifestasie van die onbewuste)
te betree.
Palmer voorsien dan ook die volgende tabel:
Professionalism Amateurism
Bureaucracy
Reciprocity Ectopia
One-way information
flow
Experience Arrogance
Incompetence
Participation Isolation
James Bond-verhale maak ook spesifieke gender-stellings
wat die leser/kyker nie kan negeer nie. Bond met sy Aston Manor en beretta het
'n licence to kill. Hy drink sy Martini's "shaken and not stirred" en
hy is bestand teen moegheid of enige nagevolge van sy liefdesavonture. Hy word
voorgestel as 'n super-man en vroue is eweneens nie bestand teen sy sjarme nie.
Hulle is dan dikwels die prooi ten einde 'n missie
suksesvol af te handel. Maar die vroue gebruik Bond ook weer vir húl doeleindes
wat die kritiek dat Bond misogonisties is, bevraagteken. Ook is dit so dat
hierdie teks hul gender-rolle oordryf en bykans parodieer. Dit wat vergroot
word (die term blow up uit Umberto Eco se The role of the reader, 1978) moet
uiteraard weer beskou word.
Die uitstal van James Bond se machismo is sowel die
Fleming-tekste as die films maak 'n spesifieke gender-stelling. Op die oog af
lyk Bond misogonisties en sou die leser/kyker selfs kon kommentaar lewer op die
seksisme waaroor verskeie feministiese kritici al kommentaar gelewer het. Die
vroue is egter ook spioene wat Bond soveel misbruik as wat hy hulle gebruik.
Bond se machismo word geëwenaar deur vroulike lis of geslepenheid.
Hierdie vroue vertolk net oënskynlik die rol van die "tweede seks".
In wese is hulle gelyk aan hom en manipuleer hulle hom soveel deur middel van
seks as hy vir hulle.
Bronne:
Hambidge, Joan: Genderkonstruksies in die Afrikaanse
letterkunde’n Ondersoek in kultuurstudies, literêre teorie en kreatiewe
skryfwerk. Phd, UK. 2000.
[Hierdie resensie word met vriendelike
vergunning van Spilpunt geplaas.]