J.C. Kannemeyer. J.M.
Coetzee: ‘n Geskryfde lewe.
Jonathan Ball, 2012.
Resensent: Joan Hambidge
Vir my is daar twee uitmuntende biografieë waarna ek
by herhaling terugkeer: Hermione Lee se studie oor Virginia Woolf (1997) en Edmund White se
biografie van Jean Genet
(1993). Sopas het J.C. Kannemeyer se uitgebreide en deeglike verslag van die
enigmatiese J.M. Coetzee verskyn, in sowel Engels as Afrikaans. Die
skryfdissipline en talent wat die outeur het om te midde van teenspoed en
ellende steeds ‘n skryfdissipline te kon handhaaf, word oortuigend weergegee.
Die onthulling van persoonlike leed – die dood van een kind, die siekte van ‘n
ander, die troebel lewe van die vader – word nooit transgressief aangebied nie.
Vir my gevoel is hierdie ellendes juis dit waarteen die skrywer hom verweer in
sy tekste. Die bedrog van die vader (‘n “disgrace”) is waarteen hy hom
obsessioneel verset en as jong student hom self onderhou.
Die verset teen die vaderfiguur en gesag is ‘n sterk
tema in sy werk. (Klein anekdotes van ander oor gebeure, moet maar aan die
leser se oordeel oorgelaat word.) Daar is eweneens ‘n meer gedistansieerde
skryfstyl en die biografie mis genadiglik die persoonlike aanvalle wat die
biografie oor Etienne Leroux ontsier het.
‘n Goeie biograaf is ‘n buikspreker en Leon Rousseau,
die skrywer van die onoortroffe, Die groot verlange, het op ‘n keer
verwys na die biograaf as ‘n advokaat wat “sy man” moet verdedig.
Boonop is ‘n biografie des te moeiliker wanneer die
“onderwerp” nog lewe en in sy romans, soos onder andere in Boyhood, Youth, Summertime,
sy eie lewe fiksionaliseer én verdraai. ‘n Lesing van ‘n Amerikaanse professor
aan die UK wat Summertime gelyk gestel het aan Coetzee se lewe het skerp
kritiek uit die gehoor ontlok. Daar bestaan vele mites oor Coetzee; dit weet
ons ook uit Imraan Coovadia se Transformations. Die afwysende,
kil, stugge, vegetariese, fietsryende, krieketspelende, sarkastiese, stil JMC
het ook ‘n ander kant: vrygewig, humoristies, speels, liefdevol,
rugby-entoesias, ‘n danser, diereregte-aktivis, volledig Afrikaans magtig.
(Dit is ook tersaaklik hoe sy opstand teen die
Viëtnam-oorlog tot gevolg gehad het dat hy moes terugkeer na sy vaderland. Sy
romans, sou ‘n mens kon argumenteer, moes juis hier te lande geskryf word.)
Coetzee is ‘n verkleurmannetjie, wat vir my gevoel tot beide noemers kan
behoort. Waarom moet ‘n skrywer net één persona hê? In sy briljante romans
rondom die figuur Elizabeth Costello bewys Coetzee juis dat hy ontglippend wil
wees. Die sneeuslaper van Marlene van Niekerk gebruik ook sekere van
hierdie spelelemente.
Die biografie handhaaf ‘n fyn balans tussen
letterkundige analise en ‘n beskrywing van die lewe. Onder andere is die debat
oor die besoek van Salman Rushdie – en die openbare verskil met Nadine Gordimer
– ‘n belangrike sleutel tot Coetzee se beginselvastheid en ook sy vermoë om
agterna ‘n uitspraak of siening te verander. Hierin lê sy grootsheid as
kritikus: om uitsprake te nuanseer. Sy kennis van die komparatisme maak van hom
‘n gedugte leser van tekste, nes sy vertalings van Nederlandse digters. Sy
vertaling van Die Kremetartekspedisie van Wilma Stockenström is eweneens
relevant vir hoe dit weer praat met sy eie skryfwerk. Die blywende indruk wat
hierdie meesleurende biografie maak, is dat ons hier ten alle tye ‘n vakman het
wat ‘n meester is. Hy gryp nie na maklike politieke vraagstukke nie; wanneer hy
wél verdrukking, in al sy vorme, onder die loep neem, is dit ‘n “doubling of
the point”. ‘n En/en-aanslag, eerder as of/of. In die analise van Foe
wys die biograaf op die komplekse hantering van Robinson Crusoe en die
herskrywing daarvan teen die agtergrond van taalopvattings en debatte oor die
kolonialisme. Die meester-slaaf-verhouding is ambivalent en ‘n komplekse een.
Ten spyte van oorrompelende pynlike terugslae in sy
lewe, kon hy deurgaans homself handhaaf as skrywer.
Die beginjare was moeilik, omdat sy werk “anders” was.
Hoe hy nougeset ‘n manuskrip verander en verbeter, het hierdie leser imponeer.
Kannemeyer wys tereg op die osmose tussen die teoretikus en romanskrywer en hoe
dit sy tekste voed, veral met The Master of Petersburg waar
sekere kritici in gebreke gebly het om die inspeling van sy eie lewe op die
geskiedenis te verdiskonteer. Dit is opvallend dat die skrywer wat openbare
optredes en ontboeseminge vermy tog hier op ‘n gefilterde wyse sy lewenslot aan
die leser openbaar.
Die biografie lewer kommentaar op die rol van sensuur
(iets wat vir vele jong skrywers onbekend mag wees) en die spanninge en verset
wat Coetzee moes trotseer as skeppende persoon onder ‘n rigiede hoof. Die
invloed van sy lewensmaat, Dorothy Driver, as eerste leser van sy tekste, word
verduidelik. Driver, ‘n uitstaande teoretikus se insette word beskryf soos
Coetzee se waardering vir Karel Schoeman en sy werk as wegbereider van
Suid-Afrikaanse letterkunde binne ‘n opset wat indertyd meer gefokus was op die
“Great Tradition”. Die skrander kind en die komplekse verhouding met die ouers
(wat hy tot aan die einde van hul lewens ondersteun het), word behandel. Die
verhouding met buitelandse geleerdes, resensies van sy werk en opmerkings oor
mede-skrywers, werp verdere lig op die “groves of academe”. “Doubling
the point” is immers die belangrikste kode vir die begryp van hierdie
uitmuntende skrywer wat die taallandskappe (Afrikaans en Engels, soos In the
heart of the country) ontgin én kan aanspraak op ‘n internasionale gesprek
soos in Foe waar hy aansluit by die sogenaamde Robinsonade.
Hy is immers ‘n waardige wenner van vele letterkundige
pryse en ‘n Nobelpryswenner wat ons as skrywer eer.
Die boek is in hardeband en mooi uitgegee, hoewel die
register onvolledig is. Die boek is in Engels beskikbaar in vertaling deur
Michiel Heyns en aktiveer die spanning van taal-identiteit. Op die flapteks word
aanprysings deur David Attwell, Derek Attridge en Lars Engle afgedruk.
[Hierdie resensie het voorheen verskyn
in Rapport & word afgedruk met vriendelike vergunning die
resensent.]